Палеолит даври

Samarkand So‘g‘dining ilk o‘rta asrlar moddiy madaniyati Buxoraning maydoni 34 ga, shundan 3,5 ga ark bo‘lgan. Panjikent 13,5 ga. So‘g‘dning shaharlari va ko‘pgina kishloklari arkga ega bo‘lgan.SHaharlar atrofida davlatmand kishilarning kurg‘onlari joylashgan. V-VI asr kvadrat shakldagi kurilgan va to‘rt tomonida burjlar bilan kusaytirilgan imorat ko‘shklar ko‘payadi.
Bu davrda shaharlarning kengayishi arablar tomonidan mahalliy aholi shahar tashkarisiga sikarilganda shahar kengayishi biroz to‘xtaydi.VIII asrning ikkinsi yarmida kuvilganlarning kaytishi shaharning yanada o‘sishiga olib keladi. SHaharning tarakkiyoti natijasida Samarkand to‘rt kism: ark, ichki shahar, tashki shahar va rabodlardan tashkil topib, maydoni ansa kengayadi. Varaxsha IV asrdan shahar tusini ola boshlaydi. V asrdan shaharning mahobatli imoratlari va mudofaa devori tamirlanib, kala shahar buxorxudotlarlarning karorgoh shahriga aylantiriladi.
Buxora So‘g‘di savdogarlari shahri bo‘lgan Poykent mil av. III asrdagi o‘rni atrofida gavjumlashib 13 ga maydonda yirik shahristoni mudofaa devori bilan o‘rab olinadi.Kurilish, imoratlarning kengayishi natijasida V asr oxiri-VI asr boshlarida 20 ga maydonda ikkinsi shahriston vujudga keladi.
Janubiy So‘g‘dning ilk o‘rta asrlar arxeologiyasi Janubiy So‘g‘ (Kashkadaryo viloti) yukori- Kesh va kuyi Naxshob kismlaridan iborat. Kesh vohasi hududidiga tadkikikotsi olimlar Hisor tog‘ tizmasiga tutash bo‘lgan hozirgi tumanlarni kiritishadi. Ilk o‘rta asrlar davriga oid Kesh shahri to‘g‘risida ma’lumot keltiriladi. Arab va fors manbalarida ulardan ettitasining soni keltirilgan.Ulardan eng yirigi Kesh shahri bo‘lib, u antik davridagi hozirgi Kitob shahri o‘rnida bo‘lgan. Umumiy maydoni 40 ga. ni tashkil etgan. SHahar arki Kalandartepa (may 1 ga.) joylashgan. SHaharning ilk O‘rta asrlarga oid madaniy katlamlari keyingi davr kurilishlari davomida buzilib ketgan va ularning bir kismi zamonaviy imoratlar bilan band bo‘lganligi tufayli mazkur davr manzarasini tiklash imkoniyati mavjud emas.Fakat keyingi davr yozma manbalari ma’lumotlariga asoslanib xulosa chikarish mumkin. Umuman Kesh bu davrda o‘z davri shaharlari tuzilishini o‘zida namoyon kilgan O‘rta Osiyoning yirik markazlaridan bir bo‘lgan. Vohada shuningdek, imko‘rg‘ntepatep (40 ga), Kamaytepa, Kishmishtepa va boshka shahar turidagi manzilgohlarda kisman tadkikotlar amalga oshirilib, ular vohaning kisik shaharlari sifatida tarakkiy etgan.
Naxshob vohasida esa arxeologik yodgorlikla nisbatan yaxshi saklangan. Ulardan eng yirigi Erko‘rgon yodgorligi sanaladi.Erkurg‘on ilk O‘rta asrlar davri Naxshebolo (Naxshab) ikkita shahristondan tashkil topgan. Birinsi shaxristoni beshbursak shaklidan iborat bo‘lib, mil av. I ming yillikning O‘rtalarida barpo etilgan mudofaa devori atrofida sukur xandak kazilgan. Bursaklarning birida shahar kalasi joylashgan devorning shimolida ark biroz g‘arbda esa saroy o‘rin olgan. SHaharning markaziy maydonida ibodatxonasi bo‘lgan. Bu erda kulollar mahallasi ham o‘rin olgan.SHahar tashki devori V asrda kengayishi bilan barpo kilinadi. Tashki shaharning shimoliy-g‘arbida ko‘sa bo‘yida temirsilar ustaxonasi vujudga kelganligini temir eritish o‘sog‘i o‘rni, mahsulot tayyorlash uchun ishlatishga mo‘ljallangan temir toshkotishmalari dalolat beradi.Tashki shaharning har oltmish metrida minoralar koldirilgan. Iski shahar mudofaa devorlari 2 km ni tashkil etadi. Iski shaharning har 20 metridagi barpo kilingan burjlar 60 tani tashkil kiladi.Iski shahar mudofaa devorlari 24 metrli paxsa poydevor ustida IV asrlarda kayta tiklanadi. Devor tashkarisida yo‘lasa koldirilgan. Tashki devor xom g‘ishtdan 8 metr kalinlikda barpo kilinib, 8, m yarim aylana burjlar bilan kusaytirilgan, iski devor esa paxsadan barpo kilingan. SHahar arki alohada muhofaza devori va burjlariga ega.
VII kadimdan Karshi vohasining ma’muriy, iktisodiy va madaniy markazi bo‘lgan Erko‘rg‘on ahamiyatini yo‘kotib, tashlandik holga kelib koladi. Bu Turk hokonligi bilan Sasoniylar O‘rtasidagi harbiy to‘knashuv natijasida sodir bo‘ladi. SHahar 3 km. Janubiy sharkda joylashgan SHulluktepa yodgorligi o‘rniga ko‘sadi. Bu yodgorlik 3 kismdan ibora O‘rta asrlar davri Karshi shahning o‘rni bo‘lib, rivojlangan O‘rta asrlar davrida yirik shahar markaziga aylangan. Mug‘illar istilosi davrida vayron bo‘lgan.
O‘rta asrlar davri arab va fors manbalarida Karshi vohasidagi Kasba, Bazda, Gubdin va boshkalar to‘g‘risida ma’lumotlar saklangan. Kasba SHuluktepadan 30 km., Bazda esa 40 km. janubiy-g‘arb tomonda joylashgan. Ular taxminan miladning boshlarida shakllanib, ilk O‘rta asrlar davrida vohaning iktisodiy va madaniy markazlariga aylanadi. Kasba shahrining o‘rni hozirda ikki gektar maydoni Kasbitepa yodgorligi o‘rnida bo‘lganligi taxmin kilinadi. Bazda esa, hozirgi Ko‘hna Fazli yodgorligi o‘rnida bo‘lgan. SHahar ark (1,5 ga), shahriston (55 ga) va rabod kismlaridan iborat. SHahar mo‘g‘illar istilosiga kadar rivojlanadi.
SHuningdek, vohada Talisortepa (O‘rta asrlar Gubdin shahri) ilk O‘rta asrlar davrida 13 ga. ni tashkil etgan shahar 3 kismdan iborat bo‘lgan. Karshi vohasi nisbatan rivojlangan o‘lkalardan bir bo‘lgan