Sən həmişə mənimləsən
Yüklə 181,95 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Çağdaş Azərbaycan dramaturgiyasında lirik-romantik psixologizm İlyas ƏFƏNDİYEV - 101 (“Sən həmişə mənimləsən” pyesi əsasında)
İ.Əfəndiyev sənəti və şəxsiyyəti haqqında tanınmış tənqidçi və ədəbiyyatşünas alimlər, incəsənət xadimləri maraqlı fikirlər söyləmiş, sənətkarın yaradıcılığı haqqında elmi-nəzəri məqalələr, monoqrafiyalar yazmışlar. C.Cəfərov, M.Məmmədov, Y.Seyidov, K.Talıbzadə, X.Əlimirzəyev, S.Əsədullayev, B.Nəbiyev, Y.Qarayev, Arif Səfiyev, Ə.Ələkbərli, Ə.Əfəndiyev, B.S.Musayeva, İ.Rəhimli, M.Əlizadə, A.Dadaşov, A.Salahova, Y.İsmayılov və başqaları görkəmli sənətkarın bədii irsi ilə yaxından tanış olmuş, ayrı-ayrı istiqamətlərdə yaradıcılığını işıqlandıran tədqiqat işi aparmış, məqalələr, oçerklər, məruzələrlə çıxış etməklə ötən XX yüzil Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində mərhələ təşkil edən İlyas Əfəndiyev yaradıcılığının elmi-nəzəri-filoloji baxımından öyrənilməsinə çalışmış, bütövlükdə onun ədəbi-tarixi portretinin yaradılmasına nail olmuşlar. Sənətə, ədəbiyyata yeni yaradıcılıq xüsusiyyəti, üslubi keyfiyyəti ilə daxil olan «İlyas Əvəndiyev romantik nəsr əsərləri ilə bərabər insan ruhunu oxşayan, onu təlatümə gətirən mürəkkəb taleli obrazların, səhnə təcəssümünü verən pyeslər də yazmışdır. Ancaq maraqlıdır ki, bü əsərlərin məna və məntiqini özündə ehtiva edən sənətkarın bir əsəri, [31,səh.186-187] yəni «Sən həmişə mənimləsən» pyesi istər müəllifin dramaturji yaradıcılığında, istərsə də müasir Azərbaycan dramaturgiyasında lirik-romantik psixologizmin nümunəsi kimi maraq doğurur. Akademik Kamal Talıbzadənin müşahidələrinə görə «lirik-romantik üslub İlyas Əfəndiyevin artıq fərdi üslubu kimi formalaşmışdır. Bu yaradıcılıq üslubunun formalaşmasında ədibin mövzuları, surətləri də əsas amillər kimi iştirak etmişdir… Məhəbbət İ.Əfəndiyevin əsas mövzusu, gənclər isə qəhrəmanları, baş surətləridir. Məhəbbət bir çox mühüm sosial problemlərin həlli üçün yol açır, gənc qəhrəmanların arzu və diləkləri, onların xəyalları, ürək dünyası ilə bağlı olan əməlləri bədii problemin həllinə romantik bir ruh aşılayır; qəhrəmanların emosional özünüifadəsi bədii təsvirin ümumi fonunda üstünlük təşkil edir, onların lirik-romantik hisslərinə geniş meydan verilir» [30,səh.53]. Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Xalid Əlimirzəyev İ.Əfəndiyevin yaradıcılıq özəlliklərindən danışarkən, «Sən həmişə mənimləsən» pyesinin yazıldığı və ya tamaşaya qoyulduğu illərdə həmin əsərin həm ədəbi materialı, həm də səhnəyə qoyuluşu, tərtibatı haqqında yazdığı resenziyasında göstərir: «İ.Əfəndiyev oxucuların, xüsusilə gənclərimizin ən çox sevdiyi yazıçılardan biridir. Çünki gənclərimiz onun əsərlərində öz həyatlarının, yüksək məqsəd və qayələrinin, ürək çırpıntılarının ən yaxşı bədii ifadəsini görürlər. «Sən həmişə mənimləsən» pyesi tam psixoloji planda yazılmış bir əsərdir. Burada aktyor tamaşaçıya demək istədiyi fikri çox hallarda sözlə deyil, hərəkətlə, üzündə və gözlərində əks olunan dərin, mənalı ifadələrlə çatdırmalıdır» [14,səh.175]. Seyfulla Əsədullayev «İstedad və sənətkarlıq» adlı məqaləsində də görkəmli sənətkarın bədii yaradıcılıq xüsusiyyətlərini belə xarakterizə edir: «İ.Əfəndiyev bir sənətkar kimi hadisəçiliyə…aludə olmur; onun diqqət mərkəzində duran insan şəxsiyyəti, insan taleyi, xarakteri, adamların ictimai və psixoloji mahiyyətidir… Lirizm, romantika, psixoloji təhlil onun yaradıcılıq üslubunun ana xəttidir» [16,səh.102].
Yəhya Seyidov İ.Əfəndiyev haqqında yazdığı monoqrafiyasında qeyd edir ki, «psixologizm İ.Əfəndiyev istedadının ayrılmaz keyfiyyətidir. «Sən həmişə mənimləsən»də isə bu, üslubun keyfiyyət əlamətlərindən biri olmaqdan çıxıb aparıcı mahiyyət qazanmışdır» [28,səh.143]. Buna görə də «Sən həmişə mənimləsən» pyesi özündən sonra yaranmış digər bu səpkili dramaturji əsərlərin ədəbi-bədii və
mənəvi himayəçisinə çevrilir. Ötən əsr elmi-nəzəri-filoloji fikrin araşdırmalarında, xüsusilə, Arif Səfiyevin tədqiqatında qəhrəmanın mənəvi mövqeyinin və fəallığının ön plana çəkilməsi İlyas Əvəndiyevin dramaturgiyasında diqqəti cəlb edən xüsusiyyət kimi [29,səh.13] dəyərləndirilir. Alimin müşahidələrinə görə «bu cəhət müəllifin 60-cı illərin əvvəllərində yazdığı «Sən həmişə mənimləsən» pyesindən başlayaraq bütün dramaturgiyamızda xüsusilə aydın hiss edilməkdədir [29,səh.13]. Yaşar Qarayev İlyas Əfəndiyevin dram yaradıcılığında yeni perspektivli bir istiqamətin uğurlu başlanğıcı olmaq mənasında «Sən həmişə mənimləsən» (1964) pyesinə [23,səh.29] önəm verərək həmin əsəri yüksək qiymətləndirir. Bu cəhətdən dramaturqun «Mənim günahım» (1967), «Unuda bilmirəm» (1968), «Məhv olmuş gündəliklər» (1969), Şıxəli Qurbanovun «Sənsiz» (1967), İmran Qasımovun «Nağıl başlananda» (1972), B.Vahabzadənin «İkinci səs» (1969), «Yağışdan sonra» (1971), «Yollara iz düşür» (1977), Nəbi Xəzrinin «Əks-səda» (1969), «Sən yanmasan» (1972), Anarın «Keçən ilin son gecəsi» (1966-67), «Şəhərin yay günləri» (1977) və başqa pyeslərdə lirik-romantik qat, üslub «Sən həmişə mənimləsən» pyesindən boy ataraq təkmilləşir, yeni məna və məzmun qazanır. Bədii obrazda yaddaş psixologiyası və onun «mən»də ifadəsi, özünütəhlil xarakterdə psixoloji aləmin təşəkkül üsulu kimi, bədii vəziyyət xarakterin psixoloji özünüifadə məkanı kimi, peyzajda dramatik psixologizmin təcəssümü və ya bu kimi məsələlər [33] yuxarıda sadalanan digər pyeslərdə məxsusi şəkildə mənalanır, özünün fərdi bədii-poetik dünyasını əldə edir, oxucuda və ya tamaşaçıda böyük təəssürat oyadır, onların əxlaqi-mənəvi həyatına daxil olur, bədii-estetik zövqünün və idealının formalaşmasına zəmin yaradır. «Sən həmişə mənimləsən» dramı bu baxımdan yuxarıda adları qeyd olunan pyeslərin insanda oyatdığı böyük təəssüratına görə aparıcı mövqedə dayanır. Ümumiyyətlə, İ.Əfəndiyevin yaradıcılığında, xüsusən onun dram əsərlərində həyat faktı hər şeydən əvvəl yeni məna və məzmunda işıqlandırılır, böyük və dərin mətləblər, incə mənalandırmalar öz əksini tapır, “insan psixologiyasına məxsus mürəkkəblik və ziddiyyətlərə, ... daxili aləmi təhlil etməyə qüvvətli meyl” [22, səh.117] onun pyeslərinin başlıca məna və məntiqini özündə ehtiva edir. Bu baxımdan həyat faktı, real gerçəklik dramaturqun bədii-estetik qavrayışında ələnərək məxsusi ədəbi yaşam qazanır. Elmi fikir, müşahidələr israrla təsdiq edir ki, «İlyas Əfəndiyevin dram əsərlərinin daxili struktur quruluşunu diqqətlə araşdırarkən vahid bir
sənət prinsipi ilə qarşılaşırıq. Bu prinsip dramaturqun özünə məxsusdur. Ona görə də həmin prinsipi fərdi yaradıcılıq prinsipi kimi də qəbul edə bilərik… O, iki fərqlənən qatı, konteksti üz-üzə qoyaraq, onların kəsişmə,toqquşma nöqtəsində yeni bir məna, qat kontekst yaradır. Belə bir üslub prinsipi hər hansı sənətkara bir neçə məqsədə çatmağa kömək edir. ... Onun kompozisiya qurumu, dil-ifadə, mövzu dairəsi, qəhrəman anlayışı uzun illər ərzində qazandığı dramaturji təcrübəsində və axtarışlarında formalaşıb [27,səh.184]. Bu baxımdan İ.Əfəndiyevin «Sən həmişə mənimləsən» əsəri müasir Azərbaycan dramaturgiyasında digər pyeslərdən fərqli olaraq mürəkkəb bədii struktura malik lirik-romantik, fərdi-sosial mahiyyətli, ciddi dramatik planlı psixologizmin nümunəsi kimi maraqlıdır. Demək lazımdır ki, «İ.Əfəndiyevin «Sən həmişə mənimləsən»ə qədərki pyeslərində fərdiləşdirmək istədiyi obrazlar öz hərəkətlərində və düşüncələrində psixoloji əsasdan heç də məhrum deyildir» [19,səh.134]. «İntizar» (M.Hüseynlə birlikdə yazılmışdır) (1943), «Bahar suları» (1948), «Atayevlər ailəsi» (1954) dram əsərlərində psixologizmin bədii-estetik tələblər baxımından müxtəlif (lirik- romantik, ictimai və satirik planlı) tərəflərini şərtləndirən məqamlara, hadisə və proseslərə rast gəlmək olur. Ümumiyyətlə, İ.Əfəndiyevin yaradıcılığında, xüsusən onun dramaturgiyasında daha qabarıq nəzərə çarpan, lirik-romantik psixologizm “gerçəkliyin özünəməxsus estetik konsepsiyasının qanunauyğun nəticəsi ... kimi meydan çıx”araq (25,səh.66.) bütövlükdə onun sənətinin daxili mənasını, mahiyyət və məzmununu özündə birləşdirir.
Bu baxımdan «Sən həmişə mənimləsən» pyesində qoyulan problem şəxsiyyət və onun taleyi, ailə, sevgi problemidir. Pyesin süjet xəttində bu məsələlər isə daim qarşılıqlı sıx əlaqədə öz əksini tapır. «Sən həmişə mənimləsən»də iki mühüm həyati məsələ bədii-estetik tələblər baxımından diqqət mərkəzinə çəkilir: I. Nargilə və Nəzakət münasibətlərindəki mürəkkəb ailədaxili proseslərin izlənilməsi pyes boyu davam və inkişaf etdirilir; II. Nargilə – Həsənzadə xəttində yaranan mənəvi məhrəmlik, doğmalıq süjet boyu Nargilə və Nəzakət xəttinə aydınlaşdırıcı ahəng verir; Psixologizmə müraciət edən dramaturq «Sən həmişə mənimləsən» pyesində bəzən gerçəkliyin səhnə təcəssümünü qəhrəmanların subyektiv qavrayışında canlandırmaqla (deyək ki, Nargilənin, Həsənzadənin, Nəzakətin keçmişlərinə ani olaraq bədii-xəyali səyahətindən alınan psixoloji xatırlamalarında) obrazların həyata, cəmiyyətə münasibətlərinin, fikir və düşüncələrinin, istək və arzularının, sevinc və kədərin konkret bədii ifadəsinin və ya psixoloji portretinin kamil nümunəsini yaradır. «Portret yaradıcılığında hadisələrin mahiyyət və mənası, xarakterlər, obrazların daxili aləmi, hissi-emosional və psixoloji təhlillər mühüm rol oynayır» [34,səh.98]. Nargilənin, Həsənzadənin, eləcə də Nəzakətin hissi, mənəvi dünyası, intellektual səviyyəsi, həyata, cəmiyyətə baxışı bu baxımdan məxsusi fərdi keyfiyyət daşıyaraq bütövlükdə xarakterin canlı bədii-psixoloji portretinə çevrilir. «Sən həmişə mənimləsən» pyesində psixoloji təhlillər əsasən obraz-xarakterin konkret mənəvi dünyası ilə ətraf mühit arasında yaranan ziddiyyətlərin sıx vəhdətində alınır. Bu zaman və məkan dairəsində obrazda bir tərəfdən yaddaş psixologiyası və onun «mən»də ifadəsi prosesi ön plana çəkilir, digər tərəfdən psixoloji xatırlamalarda özünütəhlil prosesi xarakterdə psixoloji aləmin təşəkkül üsulu kimi meydana çıxır. Keçmişi anmaqla indiki halında obraz-xarakterdə bəzən monoloq şəklində, bəzən açıq və ya «gizli» dialoqlarda (real və şərti «mən»lərin daxili «gizli» söhbəti) poetik səhnə təcəssümunü tapır.
Demək, bununla yaranmış bədii vəziyyət anında dialoq və monoloqda üzə çıxan obraz-xarakter artıq özünüdərk, özünüifadə məkanında yaşamaqla bütövlükdə özünün və ya ətraf aləmin ziddiyyətli, mürəkkəb tərəflərinə bədii işıq salır.
Ümumiyyətlə, “bədii ədəbiyyatda obrazın strukturu onun həyat, amal, yaşayış, özünütəsdiq uğrunda mübarizəsilə müəyyənləşir. Yazıçı qəhrəmanını həyatın mürəkkəb, ziddiyyətli dolanbaclarından keçirir, onu müxtəlif sınaqlarla qarşılaşdırır” [15, səh.165]. Bu halda “müsbət əxlaqi keyfiyyətlər tərəqqiyə xidmət etdiyi kimi, mənfi əxlaqi keyfiyyətlər də geriliyə, tənəzzülə səbəb olur” (2, səh.99.). Nargilə həyatın mürəkkəb, ziddiyyətli sınaqlarından həm özünün şəxsi keyfiyyətləri, iradəsi baxımından, həm də, Həsənzadənin ona qarşı yönələn mülayim, təmkinli davranışlarından, münasibətlərindən ancaq müsbət tərəfə yönəlikli gözəl insani duyğuları, davranışları mənimsəyir və onun həyatda tətbiqinə nail olur. Demək, qəhrəman indiki məqamda mənfiliyə yüklənmiş xüsusiyyətlərin yox, müsbətə yüklənmiş xoş ovqatlı davranışları ilə cəmiyyətin artıq fəal, yararlı bir üzvü kimi diqqəti çəkir, özü ilə daxili dialoqa girərək hərəkət, davranışlarını təhlildən keçirir. Bu baxımdan pyesdə bədii təcəssümünü tapan hadisə, vəziyyət bəzən kinossenarini xatırladan gənc qızın subyektiv qavrayışında lirik- romantik qatda alınıb təqdim olunur. On doqquz yaşlı gənc qız olan Nargilə orta məktəbi artıq yenicə bitirib ali təhsil almaq arzusundadır. Nargilənin qarşısında bu zaman müxtəlif maneələr yaranır: qəbul imtahanından keçməməyi, evdə atalığı Fərəcin saymazyana kobud hərəkətləri, anası Nəzakətin əri önündə qeydsiz-şərtsiz mütiliyi və bundan da qızına qeyri-ixtiyari əmələ gələn soyuq münasibəti Nargiləni hədsiz hiddətləndirir. Nargilə bu maneələri aradan qaldırmaq üçün bircə yol tanıyır: böyük nüfuz sahibi olan, iri bir zavoda rəhbərlik edən qonşusu Həsənzadəni həmişəlik özünə mənəvi sığınacaq kimi qəbul edir. Nargiləyə görə Həsənzadə onun arzuladığı idealların ən yaxşı təcəssümçüsüdur. Buna görə də Həsənzadə ilə yaxından ünsiyyət saxlamağı Nargilə gələcək yaşamı üçün zəruri sayır və belə də edir. «Sən həmişə mənimləsən» pyesində bu baxımdan Nargilə ilə bağlı bəzi keçmiş hadisə və proseslər qəhrəmanın qavrayışında təbii olaraq səhnələşir, hadisələr qəhrəmanın mənəvi dünyasından, «iç» aləmindən, daxili dünyaduyumundan ələnərək təqdim olunur: Nargilə: Anamın ikinci dəfə ərə getməyi yadıma gəlmir. Deyirlər, onda mən kök, sağlam, güləyən bir uşaq imişəm, lakin illər keçir, mən böyüdükcə bu şənlik də silinib gedirdi, mənim həyatımda fərəhsiz, sıxıntılı günlər başlanırdı [8,səh.303]. Burada gənc qızın yaddaşında ilişib qalmış, istəkli, unudulmaz keçmiş anlar kino lenti tək ön plana çəkilir, xatirələr hissə-hissə çözələnir. Yadasalma, nəqletmə anında İ.Əfəndiyevin qəhrəmanı keçmişə bədii qayıdışla özünüanma, özünü yaxından tanıma, xəyalən özünün «mən», iç dünyasını araşdırma prosesində yaşamaqla bilavasitə özünü və ya onu əhatə edən ziddiyyətli, mürəkkəb mühiti dərk etməyə başlayır. Qəhrəman özünü və ətraf aləmi təhlil prosesində özü ilə mühit arasında bir tərəfdən dərin konfliktin olduğunu hiss edir, digər tərəfdən özü ilə ətraf aləm arasında qırılmaz daxili bağlılığın, xoş təmasın
sitmvolik mənasını və ya
daxili «gizli
şirinliyini» görür.
Dramaturqun qəhrəmanı iki yol ayrıcındadır. Birincisi, Nargilənin körpə, məsum, mənəvi «iç» dünyasının, təmiz qəlbinin, hiss və düşüncələrinin istiqamətini arzuolunmaz tərəfə yönəldirsə, ikincisi, Nargiləni həmin arzuolunmaz səmtlərdən kənarlaşdırıb saf, təmiz işıqlı nəcib dünyaya aparır. Nargilə təbii ki, ikinci yolu seçir. Həsənzadə Nargilənin mənəvi aləmində işıqlı dünyanı təmsil edən əsas həlledici və aparıcı qüvvə hesab olunur. Ona görə də Nargilə indiyə qədər saxladığı istəkli keçmişini etibar edib inandığı Həsənzadəyə nəql etməyə başlayır. Nəqletmə anında qəhrəmanın taleyindəki «fərəhsiz, sıxıntılı günləri»nə sanki təcrübəli, dünyagörmüş, həyatın ağrı-acısını dərindən duyub yaşamış dərdli bir insanın kəskin ruhi-mənəvi yaşantısının aydın dolğun bədii ifadəsinin bariz nümunəsini görürük. Nəqletmə anında obrazın özünəxas düşüncə tərzi ilə həyat, insanlar barədə zəngin təsəvvürlərlə yaşayan, adi, körpə, məsum insanın dünyaya baxışındakı zərifliyin əvəzedilməz təcəssümü olan, adi həyat həqiqətlərindən böyük mətləblər anlayan narahat qəlbli gənc qızın sərt taleyi ilə yaxından tanış oluruq. İ.Əfəndiyev digər dramaturji əsərlərində olduğu kimi, «Sən həmişə mənimləsən» pyesində dram sənətinə məxsus psixologizmin poetik təcəssüm formalarından (buraya daxildir: müəllif remarkasında zahiri və daxili hərəkətin bədii-psixoloji təsviri, bədii ifadə vasitələrindən bədii sual, bədii nida, təkrarlar, pauzalar, zahiri monoloq (zahirən tək «mən»in açıq, səsli çıxışı, daxili dialoq) böyük ustalıqla istifadə edir [32]. Əsərin remarkasında əksini tapan zahiri və daxili hərəkətin bədii-psixoloji təsvirində ailədəki arzuolunmaz ağır mənəvi mühitin onun digər üzvlərinə – Nargiləyə, Nəzakətə hədsiz boğucu, mənfi təsir göstərdiyi daha qabarıq və əyani nəzərə çarpır. Nargilə də,
Nəzakət də
gərgin dramatik psixoloji vəziyyət məqamındadır: «Nargilənin ata evində yemək otağı görünür, artıq yetim bir qız olan Nargilə tez-tez mətbəxdən qabqacaq gətirir, lakin bu işin onun üçün son dərəcə xoşagəlməz bir hal olduğu hiss edilir» [24,səh.303], yaxud «Fərəc ağır addımlarla daxil olur, Nəzakət xanımın ona dikilən nəzərlərində bir vahimə vardır. Fərəc həsir şlyapasını çıxarıb Nəzakətə verərək mətbəxə yönəlir. Nəzakət də onun ardınca gedir, sonra Fərəcin fınxıra-fınxıra, suyu üzünə şappıldada-şappıldada necə yuyunduğu eşidilir və bütün bu səslərin Nargiləyə olduqca xoşagəlməz bir təsir bağışladığı, onu əsəbləşdirdiyi duyulur» və ya «Nəzakət yüyürüb məhrəba gətirir, Fərəc məhrəbanı alıb qurulanaraq yenə də arvadına qaytarır. Sonra təntənə ilə irəliləyib yemək stolunun arxasına keçir, Nəzakət məhrəbanı qoyub qayıdır, ayaq üstündə dayanıb ərinə tamaşa edir. Onun baxışlarında mütilik və qorxu hiss olunur. Bütün bu müddətdə Nargilə o biri otaqda əvvəlcə kitabı götürüb oxumaq istəyir, lakin oxuya bilmir, sonra kitabı kənara atır, hiss olunur ki, o biri otaqdan gələn çəngəl-bıçaq səsləri onu əsəbiləşdirir» [8,səh.304]. Dramaturq burada səhnədaxili situasiyanın bədii-psixoloji təsvirini verərkən obrazların fiziki hərəkət və davranışını sıx daxili psixoloji əsası ilə şərtləndirir.
Buradakı bədii vəziyyət əsərdə iştirak edən obrazların özünəxas fərdi keyfiyyətlərini üzə çıxarır: Fərəcin ailədəki qeyri-səmimi hərəkəti, Nəzakətin əri Fərəcin qarşısındakı acizanə mütiliyi, Nargilənin öz növbəsində atalığı Fərəcin saymazyana kobud davranışına hədsiz nifrəti və anası Nəzakətə münasibətdə övlad incikliyi öndə dayanır. Pyesdə dram sənətinə məxsus müəllif remarkasında özünü göstərən dərin psixologizm dialoq və monoloqda da daha qabarıq nəzərə çarpır. Burada (dialoq və monoloqda) lirik- romantik qatla yüklənmiş psixoloji aləm, psixoloji təhlil müxtəlif səpkidə (bədii obrazda yaddaş psixologiyası və onun «mən»də ifadəsi, özünütəhlil xarakterdə psixoloji aləmin təşəkkül üsulu kimi, bədii vəziyyət xarakterdə psixoloji aləmin özünüifadə məkanı kimi) meydana çıxır. Nargilə və Nəzakətin dialoqunda yaddaş psixologiyası və onun "mən"də ifadəsi və daha yuxarıda göstərilən iki mühüm cəhət ön plana çəkilir. Nargilə anası Nəzakətdən ailədə yaranmış ağır mənəvi iqlimin, pozucu, sərt həyatın «haqq-hesabatını» tələb edir. Ev, ailə “mühitin ağır ... sıxıntıları qarşısında əzilib təhqir edilir, böranlı illər keçir”diyi [3,səh.128] üçün anasını qınayır.
Nəzakət də, həmçinin qızı Nargilə kimi daxili-mənəvi sıxıntıdan kənar deyil. Nəzakət keçmişlərini çözələdikcə özünütəhlil, özünüdərk, özünütanıma prosesində yaşamağa məcbur olur. Və indiki halında keçmiş təkliiynə dözə bilmədiyi üçün özünə təkliyin mənəvi ağrısını unutduran Fərəclə evlənməyinə acizanə haqq qazandırmağa çalışır. Bu halda “ətraf aləm qəhrəmanın fikir dünyasında, daxili hekayə və dramında daimi iştirakçı kimi çıxış edir. Qəhrəmanın duyğu və düşüncələri xarici təsir sayəsində oyandığına görə, o, özü barədə düşünərkən, eyni zamanda ətraf mühit, orada baş verən hadisələr, mövcud olan predmetlər barədə düşünmüş olur” [18, səh.108]. Başqa sözlə, “hər bir sözün, fikrin arxasında müəyyən bir mətləb durduğundan, təsvirini tapan bütün əşyalar, predmetlər ideya ilə yüklənir, məqsədli xarakter daşıyır. ... əşya aləminə təkcə görümlü obyektlərin birbaşa özləri yox, həm bu obyektlər haqqında söhbət, həm də özü görünməyən, amma təsiri yaşanan, ömürdə duyulan predmetlər daxildir. Məsələn, ... otağın konkret bir obrazın mənəviyyatına təsiri söhbət zamanı meydana çıxır” [26, səh.77-78]. Nəzakət məhz əri ilə birgə yaşayıb xoşbəxt ömür sürdüyü otağa indilikdə həyat yoldaşının ölümündən sonra daxil olarkən, içində dolaşan sıxıntılı yaşantılarla üz-üzə qalır: Nəzakət: Gündüzlər işləyirdim…Gecələr isə…dünya gözümdə qaralırdı. Elə bil ki, bu evdə hər bir şey…divarlar da, stullar da dil açıb mənə deyirdi: "O daha yoxdur…O heç bir zaman gəlmiyəcək". Mən hər yerdə…hər yerdə onun yoxluğunu hiss edirdim. Mənə elə gəlirdi ki, onunla birlikdə bütün həyat məni tərk edib getmişdir. Sən dilbilməz bir körpə idin. Sən dünyadan xəbərsiz gözlərini mənə zilləyib mənə gülümsədikcə, vahimə məni basırdı. Mənə elə gəlirdi ki, müharibə indicə səni də aparıb udacaqdır. Elə bil ki, soyuq soldat süngüsünün ucu sənin dodaqlarına dirənmişdi. Sən isə onu əmzik bilib sorursan…mən hər gecə dəhşətli yuxular görürdüm. Mən hər gecə sənin hansı uzaq, yiyəsiz səhrada isə düşüb qalmış atanın çağırışını eşidirdim…Təklik dəhşət idi (ağlayır), mən yaşaya bilmirdim. Başa düş… [8,səh.305-306]. Pyesdə Nəzakətlə Nargilənin daxili sarsıntısı, ağır, üzüntülü vəziyyəti həzin notlar üstündə köklənərək üzə çıxır. Nargilənin və ya Nəzakətin bədii obraz kimi daxili mahiyyəti ilə açılması üçün zahiri və daxili nitq variantından istifadə məsələsi də maraq doğurur. Daxili nitq – danışanın özü ilə əlaqələnən, özünə doğru yönələn nitq, səslərdə təzahür etməyən, səssiz «lal» nitq [1,səh.187] deməkdir. Nəzakətin özünə doğru yönələn nitqi səslərdə təzahür eləyən, səsli nitqdir. Başqa sözlə, Nəzakətin nitqi zahiri monoloqun təbii məntiqi ilə reallaşır. Nəzakətin daxili Yüklə 181,95 Kb. Dostları ilə paylaş:
|