Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
218 
isə  Vaqif  deyir  ki,  "Rusiya  padşahı,  o  zülmkardan  - 
Yekaterinadan bir hədiyyədir". 
Yenə  də  İbarhim  xan  deyir:  "De,  sən  hara,  Rusiya 
hara, yoxsa satılmısan o kafirlara?". Bilirsinizmi, belə də 
yazılıbdır.  Ona  görə  də  bizim  xalqımızı,  millətimizi 
birləşdirmək  üçün,  bu  çəkişmələrə  son  qoymaq  üçün  də 
bu əsər çox ibrətamizdir. 
Bu çəkişmələr dünən də vardı, bu gün də var. 1988-ci 
ildən 
xalqımızın 
başına 
gələnlər, 
ermənilərin 
Azərbaycana  təcavüz  etməsi,  Dağlıq  Qarabağ  məsələsini 
qaldırması  nəyin  nəticəsində  oldu?  Azərbaycanın  içində 
gedən  çəkişmələrin  nəticəsində  oldu.  Əgər  o  vaxt 
Azərbaycan  xalqı  birləşsəydi,  hamı  bir  olsaydı, 
ermənilərin qarşısını almaq mümkün olmazdımı? 
Bunun  bir  qismi  mənim  həyatımla  da  bağlıdır.  Mə-
lumdur  ki,  mən  Moskvada  oturmuşdum  və  Azərbaycanı 
da müdafiə edirdim. Ancaq ermənilər bir tərəfdən, bizim 
Azərbaycandakı  bədbəxtlər  də  bir  tərəfdən  Heydər 
Əliyevi 
Kremldən 
kənarlaşdırdılar. 
Məni 
kənarlaşdırandan  20  gün  sonra  bu  hərəkat  başlandı,  üç 
aydan  sonra  Qarabağ  faciəsi  baş  verdi.  Məlumdur,  mən 
demirəm ki, çox şey edə bilərdim. Çox şey də etmişdim. 
Bu  Qarabağ  hadisələri  dəfələrlə  qalxmışdı.  Vaxtilə  mən 
və məndən qabaqkı insanlar da bunun qarşısını almışdıq. 
Almağa da imkanımız var idi. 
Bəs  nə  üçün  belə  oldu?  Çəkişmələr  nəticəsində.  İndi 
təsəvvür  edin,  1988-ci  ildə  faciə  başlayıbdır,  ermənilər 
iddia  qaldırıblar,  qərar  çıxarıblar  ki,  Dağlıq  Qarabağı 
Ermənistana birləşdirsinlər, Dağlıq Qarabağ Azərbaycana 
tabe  deyil.  Azərbaycana  Moskvadan  Vəzirovu  yeni 
rəhbər  göndəriblər.  O  bu  işlərlə  məşğul  olmaq  əvəzinə, 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
219 
başladı hər yerdən material toplamağa ki, Heydər Əliyev 
Azərbaycanda  işləyəndə  nə  kimi  "günahlar"  edibdir.  O 
vaxt  Heydər  Əliyev  artıq  istefaya  getmiş  bir  adam  idi, 
Moskvada adi vətəndaş kimi  yaşayırdı. Nə istəyirdin sən 
bu Heydər Əliyevdən? Sən gərək o ermənilərlə mübarizə 
aparaydın. 
Amma  tək  bir  o  dövr  deyil.  Elə  sonrakı  illəri  -  1990, 
1991,  1992-ci  illəri,  1993-cü  ilin  iyun  ayını  xatırlayın. 
Dörd il bundan öncə Azərbaycanda vətəndaş müharibəsi 
qalxdı.  Nə  üçün?  Çünki  hakimiyyət  uğrunda  mübarizə 
gedirdi.  Necə  ki,  o  vaxtlar  xanlar  birləşə  bilmirdilər  ki, 
kim  şah  olacaqdır,  burada  da  o  dedi  ki,  Azərbaycanda 
mən  hakim  olmalıyam,  o  birisi  dedi  ki,  mən  olmalıyam, 
bir başqası dedi ki, yox, mən olmalıyam. Hərənin əlində 
bir  silahlı  dəstə,  biri  Gəncədən,  biri  Lənkərandan,  biri 
ordan,  biri  burdan  qalxdı,  Azərbaycanı  vurdular, 
dağıtdılar. Vətəndaş müharibəsi getdi. 
İndi  dörd  ildir  ki,  addım-addım,  necə  deyərlər,  qarış-
qarış yol gedirik ki, xalqımızı həmin vəziyyətdən çıxaraq. 
Bax,  bunlara  görə  də  mən  hesab  edirəm  ki,  bu  əsər  çox 
aktualdır.  Hesab  etmirəm  ki,  Azərbaycanda  bu 
çəkişmələrə son qoyulub, insanlar daha bunları unudublar 
və 
yenidən 
belə 
şeylər 
cücərməyəcək. 
Yox, 
Azərbaycanda təhlükə həmişə var. Ona görə də xalqımızı 
bundan sonra da bu təhlükədən qorumaq, birləşdirmək və 
həmrəy  etmək  üçün,  Azərbaycanın  bu  ağır  dövründə 
hamının  müstəqilliyimizi  qoruyub  saxlaması  üçün  bu 
əsərin  çox  böyük  əhəmiyyəti  var  -  həm  pyesin,  həm  də 
sizin bu səhnədə  yaratdığınız bu tamaşanın. Ona görə də 
çox  həyəcanlıyam.  Doğrusu,  əsər  haqqında  eşitmişdim, 
məzmununu  bilirdim,  lakin  bu  dərəcədə  təsəvvür 
etmirdim. 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
220 
Bu  gün  çox  böyük  təəssüratlar  altındayam.  Hesab 
edirəm  ki,  bu,  bizim  mədəni  həyatımızda  çox  əlamətdar 
bir hadisədir. Bu əsəri geniş təbliğ etmək lazımdır. Bizim 
gəncləri  bu  tamaşaya  mütləq  göndərmək  lazımdır  - 
universitetlərdən,  məktəblərdən  gəlsinlər,  baxsınlar. 
Tamaşanı  tez-tez  qoymaq  lazımdır  və  çalışmaq  lazımdır 
bəstəkarı,  aktyorları  da  ictimaiyyətimizə  geniş  tanıdaq. 
Çox  gözəl  oynadınız.  Çox  sağ  olun,  təşəkkür  edirəm. 
Mən sizin hamınıza yeni-yeni uğurlar arzulayıram və çox 
məmnunam  ki,  mənim  dostlarım  da  burada  oldular, 
tamaşanı gördülər. 
İhsan  bəy  Doğramacı:  Mən  də  çox  həyəcanlandım. 
Əlbəttə ki, bu əsəri tez-tez təkrarlamaq lazımdır. Təklifim 
budur  ki,  tamaşanı  videolentə  çəkmək,  heç  olmasa  ayda 
bir  dəfə  televiziya  vasitəsilə  xalqa  göstərmək  lazımdır. 
Əsər  çox  mühüm  mövzuya  həsr  olunub,  Azərbaycanın 
müstəqilliyi baxımından çox ibrətamiz əsərdir. 
Polad  Bülbüloğlu:  Təklif  edirəm  ki,  tamaşa 
Türkiyəyə aparılsın, orada da göstərilsin. 
Heydər  Əliyev:  İhsan  bəyin  dediyi  ilə  Polad 
Bülbüloğlunun  təklifi  arasında  ziddiyyət  yoxdur. 
Azərbaycan  üçün  bu  tamaşanın  videolentə  çəkilməsi 
lazımdır. Ancaq mən salonda oturarkən fikirləşdim ki, bu 
mövzuda  tarixi  bir  kinofilm  yaratmaq  lazımdır. 
Doğrudur,  vaxtilə  biz  tariximizi  əks  etdirən  "Nəsimi", 
"Babək"  kimi  çox  gözəl  kinofilmlər  yaratmışıq.  O  vaxt 
vəsaitimiz  çox  idi,  indi  yoxdur.  Amma  mən  bu  barədə 
düşünürəm. Eyni zamanda bir videofilm çəkmək olar ki, 
bunu  vaxtaşırı  versinlər.  Ancaq  mən  hesab  edirəm  ki, 
İhsan  bəy  də  Türkiyədə  bizim  bu  böyük  tamaşamızı 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
221 
təbliğ  edər,  Ankarada,  İstanbulda  göstərər.  Qoy 
görsünlər. 
Sağ olun, gecəniz xeyrə qalsın. (Bax: "Heydər Əliyev: 
Müstəqilliyimiz  əbədidir"  (çıxışlar,  nitqlər,  bəyanatlar, 
müsahibələr, məktublar, müraciətlər, fərmanlar) - 12 cild, 
Azərnəşr, Bakı - 2004, səh.156.) 
 Ulu  öndər  Heydər  Əliyevin  bu  tarixi  sözlərində 
Azərbaycan  mədəniyyətinə,  ədəbiyyatına,  keçilən  tarixi 
mərhələlərə,  milli  siyasi  özünüdərkə,  xüsusən  də  İlyas 
Əfəndiyev  yaradıcılığına  və  şəxsiyyətinə  aid  olduqca 
böyük  və  dəyərli  fikirlər  var.  Bu  fikirlər  əhatəsində  və 
işığında  İlyas  Əfəndiyev  yaradıcılığını,  ümumiyyətlə 
sovet  dövrü  ədəbiyyatını  yenidən,  irəli  sürülən 
metodologiyaya  uyğun  tərzdə  müasir  dövr  ədəbi 
tənqidində və  ədəbiyyatşünaslığında öyrənilməsi  mühüm 
əhəmiyyət kəsb edir. 
 
**** 
 
İ.Əfəndiyev  yaradıcılığı  öz  mənəvi  əsasları  ilə  qədim 
tarixə  malik  Azərbaycan  ədəbiyyatına  bağlı  olmuş,  onun 
əsərlərində  mifik  təfəkkürün,  folklor  ədəbiyyatının, 
klassik şairlərin, sənətkarların həmişəyaşar ruhu duyulur, 
milli kökə, milli qaynağa əsaslanmaqla, həm Azərbaycan, 
həm  də  dünya  ədəbiyyatının  ən  yaxşı  ənənələrinə 
müraciət də burada aşkar hiss edilir... 
 Bu  cəhətdən  də  İlyas  Əfəndiyevin  yaradıcılığı 
öyrənilib, ədəbi tənqiddə vurğulanıb və ədəbi tənqidin bu 
istiqamətdə  irəli  sürdüyü  ideya,  sonunda  tədqiqat 
mövzularına çevrilibdir. 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
222 
Beləliklə, məlum oldu ki, İlyas Əfəndiyev yaradıcılığı 
həmişə ədəbi-tənqidi fikrimizin diqqət mərkəzində olmuş 
və bu yaradıcılıq yüksək dərəcədə qiymətləndirilmişdir. 
 Tənqidçi-ədəbiyyatşünas 
Vaqif 
Yusiflinin 
bu 
baxımdan aşağıdakı fikirləri maraq doğurur: 
"İlyas  Əfəndiyev...  Bu  adı  xatırlamaq  kifayətdir  ki, 
ədəbiyyatımızın  son  60  ildə  keçdiyi  inkişaf  yolu  barədə 
düşünək,  geriyə  baxıb  bu  yolda  İlyas  Əfəndiyevin 
xidmətlərinin  danılmaz  olduğunu  yada  salaq.  Və  irəliyə 
baxıb  bu  böyük  sənətkarın  nəsillərə  yadigar  qoyduğu 
ədəbi  irsin  yaşarılığı  və  ölümsüzlüyü  qənaətinə  gələk. 
Biz, adətən, həyatdan nakam gedən sənətkarların itgisinə 
təəssüf  hissi  keçiririk,  yarımçıq  ömürlər,  yazılmamış 
əsərlər duyğulandırır bizi. Bəs, niyə uzun ömürlü (82 yaş) 
qocaman  İlyas  Əfəndiyevin  ölümü  bizi  bir  bu  qədər 
ağrıdır, göynədir? Başlıcası, ona görə ki, İlyas Əfəndiyev 
böyük yazıçı olduğu kimi, böyük də şəxsiyyət idi. Çünki 
İlyas  Əfəndiyev  kimi  şəxsiyyətlər  tez-tez  yetişmir." 
(Bax:"Ədəbiyyat qəzeti", 22 oktyabr 1999.) 
Tanınmış  şair  Vaqif  Bayatlı  Önərin  də  bu  fikri  ilə 
şübhəsiz razı olmamaq mümkün deyil: "Sizə deyim, İlyas 
Əfəndiyev...  ingilisin,  isveçin  olsaydı,  o  da  Nobel 
mükafatı  alardı."  (Bax:  "Haqq  yolu"  qəzeti,  27  oktyabr 
1999.) 
"Yazıçı  ömrü,  ədəbiyyat  tarixi"  adlı  məqalə  İlyas 
Əfəndiyev  haqqında  "Sən  həmişə  bizimləsən"  kitabına 
həsr  olunub.  Müəllif  bu  nəşri  yüksək  qiymətləndirərək 
yazır:  "Qələm,  sənət,  ədəbiyyat,  mədəniyyət  xadimləri, 
dostları  onu  "çağdaş  ədəbiyyatımızın  klassiki"  (Hüseyn 
Abbaszadə),  "indiki  zamanda  çıraqla  axtarılan  ziyalı" 
(Anar),  "...  dramaturgiyamızda  xüsusi  məktəb  yaradan, 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
223 
40  ildən  çox  teatrlarımızın  repertuar  ağırlığını  çiynində 
daşıyan  misilsiz  korifey"  (Polad  Bülbüloğlu),  "əfsanə, 
möcüzə" (Ramiz Məmmədzadə), "el məhəbbəti qazanmış 
xoşbəxt sənətkar" (Mirvarid Dilbazi), "məhəbbətin ustad 
tərənnümçüsü"  (Kamal  Talıbzadə),  "zaman  çərçivəsini 
qırıb  parçalayan  nadir  yazıçılardan"  (Nəbi  Xəzri), 
"qüdrətli bir sənətkar, işıqlı bir ziyalı, bütün həyatı boyu 
yalnız və  yalnız sözünə, sənətinə  fanatik  bir  məhəbbətlə 
bağlı  nadir  bir  yazıçı"  (Cabir  Novruz),  "böyük 
sənətkarlardan 
biri 
və 
ən  görkəmlisi"  (Şəfiqə 
Məmmədova),  "xalqın  taleyində,  tarixində  xidmətləri  və 
izi  olmuş  bir  şəxsiyyət"  (Mövlud  Süleymanlı),  "millətin 
yaddaşına  ana  dili  ilə  birgə  həkk  olunan  insan,  böyük 
ədib,  unudulmaz  və  təkrarsız  dramaturq"  (Kamil  Vəli 
Nərimanoğlu) 
adlandırırlar."  (Bax:  ―Sən  həmişə 
bizimləsən‖ kitabına. Bakı, Gənclik, 1999.) 
Son  olaraq  onu  da  bildirək  ki,  rəsmi  şəkildə  1939-cu 
ildən  ədəbiyyata  gələn  müəllif,  ta  ölümünə  qədər  yazıb-
yaratmış,  qələmini  yerə  qoymamışdır.  Odur  ki,  İlyas 
Əfəndiyev  haqlı  olaraq  ədəbiyyatımızın  fəxri  sayılır. 
Təsadüfi  deyil  ki,  bu  gün  İlyas  Əfəndiyevin  nəsri, 
dramaturgiyası,  teatr  fəaliyyəti  barəsində  ədəbiy-
yatşünaslıqda  və  teatrşünaslıqda  yazılmış  məqalələri, 
resenziyaları,  esseləri,  bədii-publisistik  oçerkləri,  elmi-
tədqiqat  araşdırmalarını  bir  yerə  toplayıb  bir  ayrıca 
kitabxana  yaratmaq  mümkündür.  Belə  yazıların  sayı 
1000-i keçmişdir və maraqlısı, həmçinin vacibi budur ki, 
İlyas  Əfəndiyevin  zəngin  bədii  irsinin  öyrənilməsi  və 
tədqiqi hələ də davam edir və edəcəkdir… 
 
 
 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
224 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
N Ə T İ C Ə 
  
 Müasir  Azərbaycan  ədəbiyyatının  inkişafında  böyük 
xidmətləri  olan  Azərbaycanın  xalq  yazıçısı,  Respublika 
Dövlət  mükafatı  laureatı  İlyas  Əfəndiyev  60  ilə  yaxın 
məhsuldar yaradıcılıq yolu keçmişdir. 
XX  əsr  sovet  dövrü  Azərbaycan  ədəbiyyatının  təməl 
daşlarını  qoyanlardan  biri  olan,  onun  inkişafında  böyük 
xidmətlər  göstərmiş  görkəmli  yazıçı  istər  nəsrimizin, 
istərsə  də  dramaturgiyamızın  zənginləşməsində  olduqca 
böyük  işlər  görmüşdür.  İndi  ədəbiyyatımızın  inkişaf 
yolunu  İlyas  Əfəndiyevin  yaradıcılığını  nəzərə  almadan 
təsəvvür etmək mümkün deyil.  
Azərbaycan  ədəbiyyatının  ön  sıralarında  duran,  onun 
inkişafında  fəal  iştirak  edən  İlyas  Əfəndiyev  milli  kökə, 
klassik mədəniyyətimizə möhkəm bağlı olan bir sənətkar 
kimi  dünya  ədəbiyyatının  ən  yaxşı  ənənələrindən 
bəhrələnmiş  və  respublikamızın  ədəbi-mədəni  həyatında 
fəal iştirak etmişdir. O istər dünya ədləbiyyatı klassikləri, 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
225 
istərsə  də  müasir  yazıçılar  haqqında  çoxlu  məqalələr 
yazmış,  ədəbiyyatın  və  mədəniyyətin  müxtəlif  aktual 
problemləri  barədə  qiymətli  fikirlər,  nəzəri  mülahizələr 
irəli sürmüşdür. 
Görkəmli,  dünya  miqyasında  tanınmış  bəstəkar  Arif 
Məlikov olduqca düz müəyyənləşdirmişdir: 
"Müasir  Azərbaycan  mədəniyyətinin  Üzeyir  Hacı-
bəyov və Qara Qarayev, Fikrət Əmirov və Niyazi, Bülbül 
və  Rəşid  Behbudov,  Səttar  Bəhlulzadə  və  Fuad 
Əbdürrəhmanov,  Səməd  Vurğun  və  Rəsul  Rza,  Mirzə 
İbrahimov  və  İlyas  Əfəndiyev  kimi  korifeyləri  bir  çox 
şedevrlər 
yaratmışlar 
və 
bugünkü 
Azərbaycan 
mədəniyyət  qalaktikasını,  müasirlərimizin  daxili  aləmini 
bunlarsız 
təsəvvür 
etmək 
mümkün 
deyil.‖ 
(Bax:"Bakinskiy raboçiy", 10 iyun 1999.) 
Biz  gördük  ki,  ədəbiyyat  aləminə  ilk  addımını 
müvəffəqiyyətlə  atan  25  yaşlı  coğrafiya  müəllimi  İlyas 
Əfəndiyevin  ilk  kitabı  –  həmin  «Kənddən  məktublar»  – 
1939-cu  ildə  Azərbaycan  Dövlət  Nəşriyyatında  çapdan 
çıxdığı  vaxtdan  etibarən,  o  –  İlyas  Əfəndiyev  həmişə 
ədəbi  tənqidin  diqqət  mərkəzində  olub  və  bu  uzun  dövr 
ərzində  onun  yaradıcılığı  haqqında  yazılanlar  həcm 
etibarilə,  bəlkə  də,  onun  özünün  yazdıqlarından  da 
çoxdur.  
İlyas Əfəndiyev haqqında elə yalnız Azərbaycan mət-
buatında  yazılanları  xronoloji  bir  ardıcıllıqla  gözdən 
keçirdikdə,  haqsız,  vulqar  –  sosioloji  tənqidlərlə  də 
rastlaşsaq  da,  haqlı  iradlara  da  rast  gəlirik,  amma  bir 
həqiqət  gün  işığı  kimi  aşkardır:  bir  küll  halında  ədəbi 
tənqid  və  ümumiyyətlə,  ədəbi  ictimaiyyət  İlyas  Əfən-
diyev  yaradıcılığını  həmişə  yüksək  qiymətləndirmiş, 
onun XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında tutduğu məxsusi 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
226 
yeri  müəyyənləşdirməyə,  yaradıcılığının  poetikasını, 
«İlyas Əfəndiyev teatrı»nın bədii-estetik xüsusiyyətlərini 
açmağa nail olmuşdür. 
Bizim  təqdim  etdiyimiz  ―Xalq  yazıçısı  İlyas 
Əfəndiyev  yaradıcılığının  ədəbi  tənqiddə‖  işimiz  bu 
müqtədir  yazıçının  yaradıcılığını  qoyulan  problem 
ətrafında  öyrənilməsinə  həsr  edilibdir.  Tədqiqat  nəzərdə 
tutulan  istiqamətdə  aparılmış,  burada  tarixi-xronoloji 
ardıcıllıqla yazıçının bütöv yaradıcılığının ədəbi tənqiddə 
dərkinə  mühüm  yer  ayrılmışdır.  Həmçinin  işdə  ―Ulu 
öndər  Heydər  Əliyev  və  İlyas  Əfəndiyev  şəxsiyyəti  və 
yaradıcılığı‖ bölməsi də ayrıca təqdim edilmişdir. 
Beləliklə ―Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı 
ədəbi  tənqiddə‖  tədqiqat  işi  girişdən,  iki  fəsldən, 
nəticədən və istifadə edilmiş ədəbiyyatdan, ibarətdir.   
Birinci 
fəsl 
―İlyas 
Əfəndiyevin 
həyat 
və 
yaradıcılığının  ilkin  mərhələsi  ədəbi  fikir  və  tənqiddə‖, 
ikinci  fəsl  isə  ―İlyas  Əfəndiyevin  yaradıcılığının  1960-
1990-cı  və  müstəqillik  illəri  ədəbi  tənqidində  dərki‖ 
adlanır.  Həmçinin,  kitabda  rəsmi  materiallar,  yazıçının 
yaradıcılığının  qısa  biblioqrafiyası  və  s.  müxtəlif  tipli 
məlumatlar da oxuculara təqdim edilmişdir... 
Yığcam  şəkildə  xülasə  etsək,  ömrünün  sonuncu  ilinə 
(1996)  qədər  ardıcıl  şəkildə  yaradıcılıqla  məşğul  olan 
İlyas  Əfəndiyevin  ədəbi-bədii  fəaliyyəti  ümummilli 
ədəbi-mədəni  hərəkat  məcrasında  araşdırılmış,  onun 
bədii-estetik 
düşüncə  orijinallığı,  fərdi  dil-üslub 
xüsusiyyətləri,  dramaturgiya  axtarışları  ədəbi  tənqid 
tərəfindən  geniş  bir  şəkildə,  müxtəlif  problemlərə  uyğun 
bir tərzdə necə şərh olunması aşkarlanmışdır.  

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
227 
 İlyas  Əfəndiyevin  yaradıcılığının  tənqiddə  şərhi 
tarixinə  nəzər  salarkən,  tanınmış  xalq  yazıçısı,  ədibin 
oğlu, tənqidçi-ədəbiyyatşünas,  filologiya  elmlər doktoru, 
professor  Elçin  olduqca  maraqlı  faktları  diqətə  çatdırır: 
―Cəfər  Cəfərov  və  Məmməd  Cəfər,  Əli  Vəliyev  və 
Osman  Sarıvəlli,  Cəfər  Xəndan  və  Əli  Sultanlı,  Mehdi 
Məmmədov  və  Əkbər  Ağayev,  Firudin  Hüseynov  və 
Əzizə Cəfərzadə, Abbas Zamanov və Orucəli Həsənov və 
bir  çox  başqaları  kimi  tamamilə  müxtəlif,  bir-birindən 
fərqli  qələm  sahibləri,  sonrakı  ədəbi  nəsillərin  Bəxtiyar 
Vahabzadə və İsmayıl Şıxlı, Bayram Bayramov və Bəkir 
Nəbiyev,  Məsud  Əlioğlu  və  Qulu  Xəlilov,  Cəlal 
Məmmədov  və  Əhəd  Hüseynov  kimi  və  bir  çox  başqa 
nümayəndələri, daha sonralar Xəlil Rza Ulutürk və Yaşar 
Qarayev,  Seyfulla  Əsədullayev  və  Təhsin  Mütəllimov, 
Şamil  Salmanov  və  Arif  Səfiyev,  Gülrux  Əlibəyli  və 
İnqilab  Kərimov,  Çingiz  Hüseynov  və  İslam  İbrahimov, 
Arif  Hacıyev  və  Abbas  Hacıyev,  daha  sonralar  Aydın 
Məmmədov və Vilayət Quliyev, Kamil Vəliyev və İlham 
Rəhimli,  Nizaməddin  Şəmsizadə  və  Məryəm  Əlizadə, 
Akif  Hüseynov  və  Vaqif  Yusifli,  уеnə  də  bir  çox 
başqaları  dəfələrlə  İlyas  Əfəndiyev  yaradıcılığına 
müraciət etmiş və bu yaradıcılıq Azərbaycan xalqının XX 
əsrdəki 
tarixi 
və 
taleyi 
kontekstində 
yüksək 
qiymətləndirilmişdir.‖ 
 İlyas  Əfəndiyevin  sağlığında  Yəhya  Seyidov,  Yaqub 
İsmayılov, Aida Salahova, Yaşar Qarayev onun haqqında 
beş  elmi  monografiya  yazıb  nəşr  etdirmiş,  XX  əsr 
Azərbaycan  nəsri  və  dramaturgiyasının,  Azərbaycan 
ədəbi dilinin, Azərbaycan teatr sənətinin inkişafında İlyas 
Əfəndiyev  yaradıcılığının  rolunu  və  bədii-estetik 
xüsusiyyətlərini təhlil və tədqiq etmişlər.  

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
228 
 Həmçinin  İlyas  Əfəndiyevin  yaradıcılığı  haqqında 
maraqlı  və  dəyərli  dissertasiyalar  müdafiə  olunmuşdur. 
Biz qüvvəmiz və imkanımız çatan dərəcədə çalışmışıq ki, 
tarixi-xronoloji ardıcıllıqla İlyas Əfəndiyev yaradıcılığını 
bu  materiallar  əsasında  izləyək  və  ədəbi  tənqidin, 
ədəbiyyatşünaslığın  bu  böyük  sənətkara  ədəbi-estetik, 
elmi-nəzəri  münasibəti  haqqında  müəyyən  təsəvvür 
yaradaq.  
Onu  da  bildiririk  ki,  müasir  dövr  (XX-XXI  əsr) 
Azərbaycan 
klassiklərinin, 
ədəbiyyat 
və 
sənət 
adamlarının, 
ictimai 
xadimlərinin, 
tənqidçi 
və 
ədəbiyyatşünasların  İlyas  Əfəndiyev  şəxsiyyətinə  və 
yaradıcılığına  münasibətlərini,  fikir  və  mülahizələrini, 
ədəbi-estetik  qənaətlərini,  tədqiqatlarının  nəticələrini, 
hiss və duyğularını tədqiqatımız boyu şərh etdiyimizdən, 
qiymətləndirdiyimizdən, 
onlara 
əsaslandığımızdan, 
tədqiqatın  prinsiplərinə  uyğun  tərzdə  onlardan  iqtibaslar 
etdiyimizdən,  biz  haradasa  onları  da  bu  kitaba 
həmmüəllif  hesab  edir,  dünyasını  dəyişənlərin  ruhları 
qarşısında baş əyir, yaşayanlara isə təşəkkür edirik. 
―Nəticə‖də  bir  mühüm  faktı  da  nəzərə  çatdırmaq 
istərdik. 
Məlumdur  ki,  İlyas  Əfəndiyevin  sağlığında  Azər-
baycan  dilində  dörd  dəfə  «Seçilmiş  əsərlər»i  nəşr 
olunmuşdu:  bir  cildliyi  (Bakı,  «Azərnəşr»,  1959),  iki 
cildliyi  (Bakı,  «Azərnəşr»,  1-ci  cild  –  1964,  2-ci  cild  – 
1965), dörd cildliyi (Bakı, «Azərnəşr», 1-ci cild – 1969, 
2-ci  cild  –  1970,  3-4-cü  cildlər  –  1973)  və  nəhayət,  altı 
cildliyi (Bakı, «Yazıçı», 1984). 
Təxminən  250  çap  vərəqi  həcmində  olan  yeddi 
cildlikdə  (Bakı,  «Çinar-Çap»,  2002)  İlyas  Əfəndiyevin 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
229 
əsərləri,  o  cümlədən,  indiyədək  heç  bir  kitabına 
düşməyən  hekayələri,  pyesləri  və  başqa  yazıları 
toplanmışdır və bu nəşrin ciddi uğurlarından biri də odur 
ki,  İlyas  Əfəndiyevin  ədəbiyyat,  sənət  haqqında 
məqalələri  ilk  dəfə  bir  yerə  toplanaraq  35  çap  vərəqi 
həcmində ayrıca  bir cild kimi (sonuncu  –  7-ci cild) nəşr 
olundu.  İlyas  Əfəndiyevin  virtual  aləmdə―  İlyas 
Əfəndiyev muzeyi‖ zəngin saytı yaradılmışdır. 
İlyas  Əfəndiyev  yalnız  bir  yazıçı  kimi  yox,  eyni 
zamanda, dövrün vulqar-sosioloji doqmalarına heç vəchlə 
yaxın  durmayan  və  əsərin  bədii-estetik  cəhətlərini  əsas 
götürən  tənqidçi  kimi  də  Azərbaycan  ədəbi  prosesində 
aktiv  iştirak  edirdi  və  onun  yeddi  cildlik  «Seçilmiş 
əsərlər»i əyani şəkildə göstərdi ki, İlyas Əfəndiyev yalnız 
milli  bədii  ədəbiyyatın  deyil,  ictimai  fikrimizin  də 
inkişafında mühüm xidmətlərə malikdir. 
Yeddicildliyi oxucular (yeni epoxa oxucuları!), böyük 
maraqla  qarşıladı,  ədəbi  tənqid  bu  nəşrləri  yüksək 
qiymətləndirdi və bir daha məlum oldu ki, yaradıcılığının 
böyük  əksəriyyəti  sovet  dövrünə  düşən  İlyas  Əfəndiyev 
böyük sovet yazıçısı yox, böyük Azərbaycan yazıçısıdır, 
onun  istisnasız  olaraq,  bütün  hekayələri,  romanları, 
povestləri  və  pyesləri,  hətta  məqalələri  sistemə, 
ideologiyaya yox, ədəbiyyata məxsusdur. 
İlyas  Əfəndiyev  bədii  əsərləri  ilə  ideologiyaya  yox, 
ədəbiyyata xidmət etmişdir və bu xidmət, bu çap olunan 
əsərlər 
də 
həmişə 
ədəbi 
tənqidimizin, 
ədəbiyyatşünaslığımızın  diqqətinin  mərkəzində  olmuş, 
məqalələr,  tədqiqatlar,  monoqrafiyalar,  dissertasiyalar 
yazılmışdır. 
Azərbaycan  ədəbiyyatının  təqribən  yarım  əsrlik  bir 
mərhələsində  öz  yaradıcılığı  ilə  ona  böyük  uğurlar