Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə

Abdulla  yubilyarın  nadir  şəxsiyyətindən  bəhs  edərək 
dedi:  "İlyas  müəllim  haqda  xatirələrimi  danışmaq  bir  az 
özümü tərifləməyim olar. O, mənim xətrimi çox istəyirdi. 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
207 
Yeganə  yazıçı,  şəxsiyyət  idi  ki,  vəzifədən  uzaq 
qaçardı…‖ 
AYB-nin  katibi  Arif  Əmrahoğlu  İ.Əfəndiyevi  əsərləri 
ilə  ictimai  rəyə  təsir  göstərən  bir  yazıçı  kimi  sə-
ciyyələndirərək  onu  ədəbiyyat  hadisəsi  kimi  dəyərləndirdi: 
"İlyas Əfəndiyev heç vaxt özünü təkrarlamadı." 
Yazıçı-publisist  Nahid  Hacızadə  yazıçının  "Sən 
həmişə  mənimləsən"  əsərindən  Azərbaycan  insanının 
mənəvi  dünyasının  bayramı  kimi  söz  açdı,  radioya, 
televiziyaya xüsusi önəm verdiyini vurğuladı. 
Tənqidçi Vaqif Yusifli xatırlatdı ki, İlyas Əfəndiyevin 
əsərlərində  "boy  çiçəyi  obrazı  da  var,  bu  gül  heç  vaxt 
solmur,  ətrini  itirmir.  Bu  əbədiyaşarlığı  onun  əsərlərinə 
də şamil etmək olar". 
Şairlərdən  Hikmət  Mahmud,  Yusif  Həsənbəy, 
tədqiqatçı Gülhani Pənah,  yazıçının şəxsi həkimi olmuş 
Yusif  Əhmədov  İ.Əfəndiyevin  bənzərsiz  şəxsiyyətindən 
və yaradıcılığından bəhs etdilər. 
Tənqidçi Bəsti Əlibəyli qeyd etdi ki, İlyas Əfəndiyev 
zaman  çərçivəsində  yaşasa  da,  zamana  sığmadı,  öz 
müstəqilliyini  qorudu:  "O,  bizim  dramaturgiyamıza, 
nəsrimizə plastika gətirdi…" 
Sonda  xalq  yazıçısı  Elçin  bir  daha  İlyas  Əfəndiyev 
sənətini,  şəxsiyyətini  uca  tutanlara  ailələri  adından 
minnətdarlığını bildirdi: "Bu istiqanlı məclis mənim üçün 
çox əzizdi.  Ona  görə  ki, Yazıçılar  Birliyi bizim  yaradıcı 
insanların  mənəvi  evidi.  Kənddən  gəldiyi  ilk  gündən 
İlyas  Əfəndiyevin  ilk  aradığı  ünvan  Yazıçılar  İttifaqı 
olub, bura onun ikinci evi idi. Bura mənim özüm üçün də 
doğma  bir  yerdi.  Uşaqlıqda  atamla  birgə  gələrdim.  O 
zaman İlyas Əfəndiyevin otuz altı - otuz yeddi yaşı vardı. 
Mən  burada  ən  görkəmli  yazıçılarımızla  təmasda  olmu-

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
208 
şam, bir yerdə işləmişəm. Bu gün o böyük insanların ha-
mısının  ruhu  şaddı.  Ona  görə  ki,  onlar  istedadlarının 
səviyyəsindən  asılı  olmayaraq  bir  yerdə  Azərbaycan 
dilini  yaşadırdılar,  Azərbaycan  insanının  düşüncəsini 
ifadə  edirdilər,  bugünkü  müstəqilliyimizdə  onların  da 
böyük  rolu  var…"  (Bax:  ―AzərTac‖-ın  məlumatı 
2009.05.27; ―Ədəbiyyat qəzeti‖, 2009.05.29.) 
 
                        **** 
Hər  bir  xalqın  tarixi  həmin  xalqın  yetişdirdiyi  ayrı-
ayrı  tarixi  şəxsiyyətlərinin,  sənətkarlarının  adı  ilə 
bağlıdır.  İlyas  Əfəndiyevin  əsərləri  bu  mənada 
Azərbaycan  tarixinin  bədii  salnaməsinin  bir  qoludur  və 
bu  qolda  yazıçı  oxuculara  bəxş  etdiyi  bədii  sənət 
nümunələrində  məxsus  olduğu  xalqın  milli-mənəvi 
dəyərlərinin  coğrafi  xəritəsinin  bədii  meridianlarını 
ustalıqla həkk etdi.  
XX  əsr  Azərbaycan  dramaturgiyası  və  nəsrinin 
inkişafında  əvəzsiz  xidmətləri  olan  xalq  yazıçısı  İlyas 
Əfəndiyevin  əsərləri  bu  gün  də  sevilə-sevilə  oxunur, 
tamaşaları  həvəslə,  maraqla  seyr  edilir,  ekrana  köçmüş 
əsərləri  milli  mənliyimizi,  tariximizi  yaşadaır  və  bizi 
özümüzə  qaytararaq  milli  yaddaşımıza,  varlığımıza, 
əbədiyaşarlığımıza xidmət edir.  
Bu gün xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin adlını daşıyan 
Beynəlxalq  Fondu  Avropa,  Asiya,  Qafqaz  və  müsəlman 
dünyası ölkələrində yaşayan xalqların davamlı inkişafına 
yönəlmiş  bir  sıra  Məqsədli  Layihələr  həyata  keçirir, 
təhsil,  mədəniyyət,  sosial  və  digər  sahələrdə  mövcud 
humanitar  problemlərin  həllində  iştirak  edir.  Fondun 
fəaliyyəti geniş beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınır. 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
209 
 Bir sıra dövlət və hökumət başçısının, ictimai xadim-
lərin,  o  cümlədən,  Litva  Respublikasının  prezidenti 
Valdas Adamkus, Bolqarıstan Respublikasının prezidenti 
Georgi  Pırvanov,  Sloveniya  Respublikasının  prezidenti 
Danilo Türk,  Türkiyə  Cümhuriyyətinin baş naziri  Rəcəp 
Tayyip  Ərdoğan,  Heydər  Əliyev  Fondunun  prezidenti, 
UNESCO  və  ISESCO-nun  xoşməramlı  səfiri,  millət 
vəkili  Mehriban  Əliyeva,  Macarıstanın  «Duna  TV» 
teleşirkətinin  prezidenti  Laslo  Çelenyi,  ABŞ-ın  Soft 
Computing  İnstitutunun  direktoru,  professor  Lütfi  Zadə, 
Moskva  Humanitar  Universitetinin  rektoru,  professor 
İqor  İlyinski  kimi  dünya  miqyasında  məşhur  olan 
şəxsiyyətlər, 
ictimai 
xadimlər 
İlyas 
Əfəndiyev 
Beynəlxalq  Mükafatına  layiq  görülmüş  və  onlar  bu 
mükafatı məmnuniyyətlə qəbul etmişlər... 
 
                          **** 
2014-cü  ilin  may  ayında  sevimli  xalq  yazıçımızın, 
respublika Dövlət mükafatı laureatı, görkəmli dramaturq 
İlyas  Əfəndiyevin  anadan  olmasının  100  illiyi  tamam 
olur.  2013-cü  il,  noyabrın  20-də  Parisdə  UNESCO  Baş 
Konfransının  37-ci  sessiyasında  2014-2015-ci  illərdə 
qeyd  ediləcək  yubileylərin  siyahısı  təsdiq  edilib.  Həmin 
siyahıda  UNESCO-nun  2014-2015-ci  illərdə  qeyd 
ediləcək  yubileylər  siyahısına  Azərbaycanın  Xalq 
yazıçısı İlyas Əfəndiyevin anadan olmasının 100 illiyi də 
daxil edilmişdir.  
Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti,  cənab  İlham 
Əliyev  yazıçının  yubileyinin  keçirilməsi  ilə  bağlı  16 
yanvar,  2014-cü  il  tarixli  sərəncam  imzalamışdır.  Bu 
sərəncam eyni zamanda İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığına, 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
210 
şəxsiyyətinə,  sənətkarın  ölməz  ruhuna  xalqın  böyük 
məhəbbətinin ifadəsidir.  
Göründüyü kimi, burada da müasir ədəbi mühitimizin 
cox  görkəmli  şəxsiyyətləri  iştirak  etmiş,  maraqlı  fikirlər 
söyləmişlər ki, bunun özü də ədəbi mühitin yazıçıya olan 
münasibətini, hörmətini, məhəbbətini, fikrini və qənaətini 
ehtiva edir... 
İ.Əfəndiyevin  nəsri  sovet  nəsrinin  şosioloji  şablon-
larını  dağıtdı,  sosialist  realizminin  estetik  ehkamları  ilə 
düz  gəlməyən,  xalq  həyatının  milli-mənəvi  mənafeləri 
baxımından  təcəssüm  etdirən  nəsr  təmayülü  yaratdı  və 
ədəbiyyatımıza  lirik-psixoloji  üslub  gətirdi.  Xalq 
yazıçısının dram əsərləri ilə yeni rejissor, aktyor, bəstəkar 
və  rəssam  nəsli  formalaşdı.  «İlyas  Əfəndiyev  teatrı»nın 
fəlsəfi-estetik və fikri-bədii təravəti bu gün də oxucuların 
və  tamaşaçıların  vətənpərvərlik  hissinin  və  estetik 
zövqünün formalaşmasına öz təsirini göstərir.  
 İ.Əfəndiyev  özünəməxsus  cəsarətlə  bədii  əsərlərində 
və  müsahibələrində  azadlığımızı,  milli  müstəqilliyimizi, 
xalq  həyatını  azərbaycançılıq  və  türkçülük  məfkurəsi  ilə 
təcəssüm  etdirərək  XX  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatının 
klassikinə çevrildi.  
 İ.Əfəndiyev  qüdrətli  şəxsiyyəti,  fenomenal  bütövlüyü 
və  zəngin  yaradıcılığı  ilə  müasirlərinə,  xüsusilə  ədib  və 
şairlərə, 
ümumiyyətlə 
ziyalılara 
milli 
sənətkar 
mədəniyyətinin  nümunəsini  göstərdi.  Onun  həyatı  və 
şəxsiyyətinin özü bütöv bir ədəbi-tarixi epoxadır.  
 
**** 
 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
211 
 İlyas 
Əfəndiyevin  şəxsiyyəti  və  yaradıcılığı 
ümummilli  liderimiz  Heydər  Əliyevin  görüşlərində  və 
nəzərində  həmişə  diqqət  mərkəzində  olmuş  ona  xüsusi 
rəğbət  bəsləmiş,  yüksək  və  dəyərli  fikirlər  söyləmişdi. 
Biz  yuxarıda  bu  məsələyə  yeri  gəldikcə  toxunsaq  da, 
burada bir az ətraflı danışmaq niyyətindəyik.  
 Ümummilli  lider  ədibin  bütün  yubileylərində  ona 
təbrik  məktubları  göndərmiş,  əsərlərini  oxumuş,  teatr 
tamaşalarına  getmiş  və  yerindəcə  onları  qiymətlən-
dirmişdi.  Böyük  liderin  yazıçının  şəxsiyyətinə  və 
yradıcılığına  verdiyi  böyük  qiyməti  təsəvvürə  gətirmək 
üçün  yazıçıya  ünvanladığı  məktublardan  birini  və 
tamaşadan sonra söylədiyi bir çxışını olduğu kimi təqdim 
edirik. 
Azərbaycanın  ədəbi  ictimaiyyəti  1994-cü  ilin  may-
iyun  aylarında  Xalq  yazıçısı  İ.Əfəndiyevin  anadan 
olmasının  80  illiyini  təntənəli  surətdə  qeyd  etdi. 
Ədəbiyyatın  inkişafında  xidmətlərini  nəzərə  alan 
müstəqil Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yazıçını 
«Şöhrət»  ordeni  ilə  təltif  etdi.  Respublikamızın  sənət 
adamları  arasında  İ.Əfəndiyev  birinci  sənətkar  idi  ki, 
həmin ordenlə mükafatlandırılmışdı.  
Ulu  öndər  Heydər  Əliyev  cənabları  yazıçıya  göndər-
diyi  təbrik  məktubunda  ədibin  yaradıcılığına  yüksək 
qiymət verərək yazmışdı: «Sizi – Azərbaycanın görkəmli 
dramaturq  və  nasirini  80  illik  yubileyiniz  münasibətilə 
ürəkdən  təbrik  edirəm.  Dünya  mədəniyyətinə  ölməz 
dahilər  bəxş  etmiş  qədim  Odlar  yurdunda  xalqın 
məhəbbətini  qazanmaq,  sənət  zirvəsinə  ucalmaq  olduqca 
çətin  və  şərəflidir.  Siz  fədakar  əməyiniz  sayəsində  bu 
şərəfə nail olmuşsunuz. 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
212 
Oxucuların  sevə-sevə  mütaliə  etdiyi  nəsr  əsərləriniz, 
Milli 
teatrımızın 
səhnəsində 
tamaşaya 
qoyulan 
pyesləriniz  bunu  parlaq  şəkildə  sübut  edir...  Sizin 
yaratdığınız  obrazlar  xalqımızın  övladlarına  mənəvi 
saflıq və vətənpərvərlik aşılanması işinə xidmət etmişdir. 
Əminəm  ki,  müstəqil  Azərbaycanımızın  hələ  neçə-neçə 
nəsli  bu  zəngin  mənbədən  faydalanacaqdır».  (Bax: 
Əliyev  Heydər.  Səmimi  təbrik.  (Anadan  olmasının  80 
illiyi) //Azərbaycan. – 1994. - 26 may.) 
Azərbaycan  Prezidenti  Heydər  Əliyevin  İlyas  Əfən-
diyevin  "Hökmdar  və  qızı"  tamaşasına  baxdıqdan  sonra 
teatrın yaradıcı kollektivi ilə görüşdə çıxışı - Azərbaycan 
Milli Dram Teatrı, 20 sentyabr 1997-ci il.  
―Mən  ilk  əvvəl  belə  bir  əsəri  hazırlayıb  xalqa  çat-
dırdığınıza  görə  sizə  təşəkkürümü  bildirirəm.  İhsan  bəy, 
sizə  müraciət  edirəm,  buyurun,  Azərbaycan  mədəniyyəti 
ilə  tanış  olun.  (İhsan  bəy    Doğramacı  (1905-2010)  — 
Türkiyə  Cümhuriyyəti  Ali  Məktəb  Rektorları  Şurasının 
ilk  sədri,  dünya  şöhrətli  pediatr  olub.  Ulu  öndərin 
türkiyəli  yaxın  dostlarından  idi.
 
Kökən  olaraq  İraq 
türkmanlarındandır.
 
Dünyanın  bir  sıra  ölkələrinin  və 
beynəlxalq təşkilatların nüfuzlu mükafatlarını almış İhsan 
Doğramacı  2000-ci  ildə  Azərbaycanın  "İstiqlal"  ordeni 
ilə,  2005-ci  ildə  isə  Azərbaycanın  ən  ali  mükafatı  olan 
"Heydər Əliyev" ordeni ilə təltif olunub. 2000 və 2005-ci 
illərdə  İhsan  Doğramacının  80  və  85  illik  yubileyləri 
Bakıda qeyd olunub – J.Q.) 
İhsan  bəy  Doğramacı:  Bu  əsər  böyük  bir  tarixi  ta-
blodur  və  mən  inanıram  ki,  Allah-təala  Azərbaycanı 
əbədi müstəqil və payidar edəcəkdir. 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
213 
Heydər  Əliyev:  Mən  sizi  təbrik  edirəm.  Azərbaycan 
Dövlət  Dram  Teatrı  125-ci  mövsümünə  başlayıbdır. 
Allah bunu bizə qismət edibdir. Azərbaycan teatrının 100 
illik  yubileyini  sizinlə  birlikdə  təntənəli  surətdə 
keçirmişik,  bundan  sonra  25  il  yaşamışıq.  Doğrudur,  bu 
25  il  hamar  yol  olmayıbdır,  enişli-yoxuşlu,  çətin,  əzab-
əziyyətli keçibdir. Ancaq bizim çox böyük nailiyyətimiz 
ondan  ibarətdir  ki,  nəhayət,  Azərbaycan  xalqı  öz  dövlət 
müstəqilliyinə  nail  olubdur.  Bu  müstəqilliyə,  azadlığa 
görə  hər  bir  əzab-əziyyətə,  itkiyə,  hər  bir  qurbana  razı 
olmaq olardı. 
Çünki  Azərbaycanın  dövlət  müstəqilliyi  tarixi 
nailiyyətdir və çoxəsrlik tariximizdə bütün xalqımız üçün 
Allah  tərəfindən  göndərilmiş  bir  nemətdir.  Ona  görə  də 
mən  salonda  olarkən,  sizinlə  görüşərkən  keçən  25  ili 
xatırlayıram. 1973-cü ildə biz teatrın 100 illik yubileyini 
qeyd etdik, sonra da 25 il yaşadıq. 
Bu gün siz çox gözəl bir əsər təqdim etdiniz. Mən sizi 
bu  əsər,  bu  tamaşanız  münasibətilə  təbrik  edirəm.  Çox 
dəyərli və bu gün xalqımız üçün lazımlı əsərdir. Şübhəsiz 
ki,  biz  bu  gün  ilk  növbədə  əsərin  müəllifinin  -  böyük 
yazıçımız, 
dramaturqumuz 
İlyas 
Əfəndiyevin 
xidmətlərini  qeyd  etməliyik,  onun  xatirəsini  yad 
etməliyik. 
Belə başa düşürəm ki, bu onun son əsəri idi. 
İlyas  Əfəndiyev  Azərbaycan  teatrına  çox  böyük 
töhfələr veribdir, böyük xidmətlər göstəribdir, çox dəyərli 
əsərlər  yaradıbdır.  İlyas  Əfəndiyevin  yaradıcılığı  başqa 
cəhətlərlə  yanaşı, bir də ona görə əhəmiyyətlidir ki, o öz 
əsərlərində  həm  Azərbaycan  xalqının  tarixinin  çox 
mühüm  səhifələrini  ədəbiyyat,  teatr  vasitəsilə  bugünkü 
nəsillərə  çatdırıbdır,  həm  də  öz  əsərlərində  müasir 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
214 
həyatımızın müsbət və mənfi cəhətlərini çox gözəl təsvir 
edibdir.  Beləliklə,  xalqımızı  həm  tarixə  hörmət 
bəsləməyə  sövq  etmişdir  və  bu  barədə  xidmətlər 
göstərmişdir,  tarixi  bilmək  üçün  xalqımıza  yardım 
etmişdir, 
eyni 
zamanda 
yaşadığımız 
zamanda 
mənəviyyat,  əxlaq,  insanlıq,  Vətənə  və  millətə  sədaqət 
ruhunu  aşılamışdır.  Hesab  edirəm  ki,  xalqımız  bu 
əsərlərdən çox bəhrələnmişdir. 
Ona görə də mən bu gün İlyas Əfəndiyevin bütün ya-
radıcılığını,  onun  yazdığı  əsərləri  böyük  minnətdarlıq 
hissi  ilə  xatırlayıram.  Hesab  edirəm  ki,  o,  xalqımız 
qarşısında  öz  borcunu,  daha  doğrusu,  öz  missiyasını 
şərəflə  yerinə  yetirmişdir,  xalqımıza,  mədəniyyətimizə, 
teatrımıza, ədəbiyyatımıza çox böyük irs, böyük sərvətlər 
qoyub  getmişdir.  Güman  edirəm  ki,  bunu  xalqımız  heç 
vaxt unutmayacaqdır. Şübhəsiz ki, biz İlyas Əfəndiyevin 
xatirəsini  əbədiləşdirmək  üçün  qərarlar  da  qəbul 
edəcəyik,  şəxsən  mən  edəcəyəm,  çünki  o  buna  layiqdir. 
Belə  əsərlərlə  o,  onsuz  da  özünü  xalqın  qəlbində 
yaşadacaqdır. 
Onun  son  əsəri  -  bu  gün  sizin  təqdim  etdiyiniz  əsər 
həyatımız  üçün  çox  əhəmiyyətlidir.  Bu  gün  salonda  üç 
saatdan  artıq  vaxt  çox  tez  gəlib  keçdi.  Yəni  tamaşa  o 
qədər maraqlı, məzmunlu, mənalı idi, həm də siz hamınız 
o  dərəcə  gözəl  ifa  etdiniz,  salonda  oturanlara  bu  əsəri 
gözəl  çatdırdınız,  -  o  cümlədən  mənə  də,  -  heç  hiss 
etmədim ki, nə qədər vaxt keçibdir. Bu da ona görədir ki, 
birincisi - əsərin həsr olunduğu mövzu çox aktualdır, çox 
vacib  bir  mövzudur.  Bu  əsərlə  İlyas  Əfəndiyev  yeni  bir 
xidmət  edibdir,  bizim  tariximizin  o  dövrünü  açıb 
xalqımıza  göstəribdir.  Bunlar  indi  açılıbdır.  Tarixçilər, 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
215 
bizim  salnaməçilər  bunları  düzgün  yazmağa  başlayıblar. 
Ancaq  bilirsiniz,  indi  hər  bir  adamın  o  tarix  kitablarını 
oxumağa nə imkanı var, nə vaxtı. Bir də ki, biri oxuyur, o 
birisi  oxuya  bilmir.  Bu  baxımdan  teatr,  kino  çox  təsirli 
bir  vasitədir.  Tariximizin  bu  dövrü  keçmişdə  təhrif 
olunubdur. Bunu siz bilirsiniz. Biz bu dövrü yaşamışıq. 
Bu  gün  mənim  əziz  dostum  İhsan    Doğramacıya 
danışırdım,  -  qonaqlardan  biri  soruşdu  ki,  keçmiş 
zamanlarda da belə bir pyesi tamaşaya qoymaq olardımı? 
Dedim,  ola  bilməzdi.  Çünki  o  vaxtlar  bunun  əksinə  olan 
mövzuda tamaşalar göstərilirdi. Təəssüflər olsun. Bu, heç 
kimin  günahı  deyil  -  nə  sizin,  nə  bizim,  nə  mənim,  nə 
onun.  Ümumiyyətlə,  yaşadığımız  dövrün,  o  dövlətin  və 
quruluşun  yaratdığı  vəziyyət  idi.  Ancaq  həqiqət  ondan 
ibarətdir  ki,  1964-cü  ildə,  siz  bilərsiniz,  Azərbaycanın 
Rusiyaya  könüllü surətdə  qatılmasının  150 illik  yubileyi 
təntənəli  qeyd  olundu.  Böyük  bayram  keçirdik,  ona 
böyük əsərlər həsr edildi. Bu da olub. 
Bilirsinizmi,  biz  gərək  indi  tariximizi  düzgün 
araşdıraraq,  heç  kimi  günahlandırmayaq,  günahkar 
axtarmaq  lazım  deyil.  Əgər  belə  olsa,  işlərimiz  yaxşı 
gedə  bilməz.  Keçmişdə  nə  olubsa,  olub-keçib.  Yenə  də 
deyirəm,  o  bayramı  edənlər  də  günahkar  deyillər.  Çünki 
onlar həmin quruluşa, həmin sistemə xidmət edirdilər. O 
quruluş  tarixi  də  başqa  cür  çatdırmışdı.  Əgər  bizdə 
sərbəstlik,  azadlıq,  demokratiya  olsaydı,  o  vaxt 
tarixçilərdən biri, ikisi, üçü, dördü götürüb yazsaydılar ki, 
bu belə deyil, bəlkə də bunların qarşısını almaq olardı. 
Amma  o  dövrdə,  o  sistemdə,  o  ideologiyanın  təsiri 
altında bunu etmək mümkün deyildi. Mən bunu bir dəfə 
demişəm.  Bir  neçə  il  ondan  sonra,  1968-ci  ildə  bizim 
böyük alimimiz, rəhmətlik akademik Ziya Bünyadov bir 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
216 
balaca  cəhd  göstərdi  və  demək  istədi  ki,  biz  o  vaxt 
Rusiyanın  tərkibinə  könüllü  daxil  olmamışıq  -  bu, 
könüllü olmayıb,  yəni özümüz  müraciət etməmişik. Ona 
nəsə  etmək  istədilər,  o  tərəf-bu  tərəfə  çəkdilər, 
cəzalandırmaq  istədilər.  Mən  ona  kömək  etdim.  Çox 
böyük alim olduğuna, özü də ikinci dünya müharibəsinin 
qəhrəmanı  olduğuna  görə  bəzi  xeyirxah  adamların,  o 
cümlədən mənim yardımımla, - o vaxt mən burada DTK-
ya  rəhbərlik  edirdim,  -  imkan  vermədim  ki,  ona  nəsə 
etsinlər.  Belə  bir  hal  olmuşdu.  Yəni  demək  istəyirəm  ki, 
hətta bu cür cəsarətli hallar da olurdu. 
Ona görə də indi heç kəsi günahlandırmaq lazım deyil. 
Amma  eyni  zamanda  bütün  vasitələrlə,  o  cümlədən 
mədəniyyət, ədəbiyyat, teatr vasitəsilə indi həqiqəti xalqa 
bildirmək  lazımdır.  Həqiqətin  xalqa  belə  çatdırılması 
daha təsirlidir, xalq bunu qavraya bilir. Yenə də deyirəm, 
böyük bir kitabı götürüb oxumaq, ondan nəticə çıxarmaq 
olar.  Amma  bu  o  qədər  də  asan  deyil.  Lakin  bunu 
ədəbiyyat  dili  ilə  yazıb  çatdırmaq,  sizin  kimi  çox  gözəl 
aktyorların  ifasında  bu  vasitə  ilə  xalqa  çatdırmaq  çox 
əhəmiyyətlidir.  Mən  əsəri  bu  baxımdan  çox  yüksək 
qiymətləndirirəm  -  həm  əsəri,  bu  faciəni,  həm  də  sizin 
əsərə  verdiyiniz  bu  quruluşu.  Çox  gözəl  yaratmısınız  - 
həm  aktyorlar,  həm  rejissorlar,  bütün  aktyor  ansamblı 
həddindən artıq gözəl ifa etdi. Mən sizi təbrik edirəm. 
Ancaq bu əsərin ikinci tərəfi də var. Bir var ki, bizim 
tariximizi  aydınlaşdırır,  amma  ikinci  tərəfi  bundan  da 
əhəmiyyətlidir.  Xalqımızda  vətənpərvərlik  yaradır, 
müstəqillik,  milli  azadlıq  hissiyyatlarını  beyinlərə  həkk 
etdirir, xalqımızı bu istiqamətdə tərbiyələndirir və əsasən 
gəncləri  tərbiyələndirir.  Bu  baxımdan  əsərin  aktuallığı 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
217 
çox  böyükdür.  İndi  hər  bir  adam  bilsin  ki,  müstəqillik 
nədir və öz xalqının müstəqilliyini qorumayan adamların 
aqibəti  necə  olur.  Məsələn,  Cavad  xan  və  İbrahim  xan. 
Görürsünüzmü,  ikisi  də  bizim  xanlarımızdır.  Bu  nə 
deməkdir? Əsərin bir mənası da bundan ibarətdir ki, xal-
qımızı  elə  o  vaxt,  keçmiş  tarixi  dövrlərdə  də  bədbəxt 
edən içindəki çəkişmələr olub. Bu həqiqətdir ki, xanlar o 
vaxtlar 
bir-biri 
ilə 
çəkişməsəydilər, 
ədavət 
aparmasaydılar, bəli, iddiada olmasaydılar, biri o birisinə 
hörmət edib hamısı birləşsəydilər buna nail ola bilərdilər. 
Düzdür,  İbrahim  xan  bundan  çox  şikayətlənir  ki,  mən 
xanlıqları  birləşdirmək  istəyirəm,  amma  birləşmirlər. 
Əsərin bir yerində o deyir ki, xanlar qorxurlar ki, mən şah 
olaram. Bu da həqiqətdir. Çünki İbrahim xan da istəyirdi 
şah olsun, Kəlbalı xan, Cavad xan, Quba xanı Fətəli xan 
da,  Şəki  xanı  da  şah  olmaq  istəyirdi.  Bəli,  hər  biri 
istəyirdi  şah  olsun.  Ancaq  bunlar  bir  yerdə  olsaydılar, 
yığışıb hamısı desəydilər ki, gəlin bir nəfəri şah seçək və 
ona da itaət edək, əlbəttə ki, bu faciələrdən bəlkə də xilas 
olmaq  mümkün  olardı.  Amma  bunlar  olub-keçib. 
Xalqımız  qurbanlar  veribdir.  Görürsünüzmü,  İbrahim 
xanın həyatı nə qədər faciəlidir - oğlu və qızları ondan üz 
döndərdi, özü də öz səhvinin qurbanı oldu. 
Bilirsiniz,  bunlar  o  qədər  ibrətamizdir  ki!  Məsələn, 
İbrahim  xan  bizim  tariximizdə  məlumdur.  Bir  sıra 
yazıçılarımız  İbrahim  xanın  surətini  yaradıblar,  amma 
düzgün  verməyiblər.  Onları  da  günahlandırmaq  olmaz, 
çünki  onlar  da  həmin  o  ideologiyanın  təsiri  altına 
düşmüşdülər. Hətta "Vaqif" pyesində İbrahim xanın guya 
rus  padşahının  əleyhinə  olduğu  göstərilir.  Həmin  əsərdə 
o, Vaqifə deyir: "Vaqif, əlindəki o əsa nədir?" Cavabında