Haqqinda üst-pssqv hesabati
Yüklə 281,07 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
0%
1% 0% 5% 10% 15% 20% OUTPATIENT FAC. DAY TREATMENT FAC. INPATIENT UNITS MENTAL HOSPITALS
Ayrı-ayrı müəssisələrdə pasiyentlər arasında uşaq və/ və ya yeniyetmələrin faizlə nisbəti xeyli dərəcədə fərqlənir. Gündüz stasionarları və ambulator psixiatriya müəssisələrində pasiyentlər arasında uşaqların payı daha yüksək, psixiatriya xəstəxanalarında isə daha azdır. Ümumi təyinatlı xəstəxanaların psixiatriya şöbələrində uşaqları müalicə etmirlər.
PSİXİATRİYA XƏSTƏXANALARI STASİONAR ŞÖBƏLƏRİ GÜNDÜZ STASİONARLARI
MÜƏSSİSƏLƏRİ
OLUNAN BÜTÜN PASİYENTLƏR ARASINDA UŞAQ VƏ YENİYETMƏLƏRİN FAİZLƏ NİSBƏTİ
20 DİAQRAM 2.4. PSİXİATRİYA MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ MÜALİCƏ OLUNAN PASİYENTLƏRİN DİAQNOZA GÖRƏ BÖLGÜSÜ 0% 20% 40% 60% 80% 100% EMOSİONAL POZĞ. 1% 7% 2% DİGƏRLƏRİ 31% 45% 48% ŞƏXSİYYƏT POZĞ. 4% 4% 8% NEVROTİK POZĞ. 25% 5% 0% ŞİZOFRENİYA 19% 38% 36% NARKOTİKLƏRDƏN SUİ- İSTİFADƏ 19% 0% 5% AMBULATOR MÜƏSSİSƏLƏR STASİONAR ŞÖBƏLƏRİ PSİXİATRİYA XƏSTƏXANALARI
Pasiyentlərin diaqnozlar üzrə bölgüsü müəssisələrə görə dəyişir: ambulator müəssisələrdə nevrotik pozğunluqlar və şizofreniya üstünlük təşkil edir; stasionar şöbələrdə şizofreniya və affektiv pozğunluq diaqnozları daha çox yayılmışdır; psixiatriya xəstəxanalarında isə şizofreniya və “digər” diaqnozlara daha tez-tez rast gəlinir. “Digər” diaqnozlar kateqoriyasında üzvi mənşəli psixi pozğunluqlar və epilepsiya diaqnozları əsas yer tutur.
21 DİAQRAM 2.5. STASİONAR MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ SAXLANMA MÜDDƏTİ (il ərzində günlərlə) 31 65 0 10 20 30 40 50 60 70 STASİONAR ŞÖBƏLƏRİ PSİXİATRİYA XƏSTƏXANALARI Pasiyentlər ən uzun müddət psixiatriya xəstəxanalarında saxlanırlar, onun ardınca isə ümumi təyinatlı xəstəxanaların psixiatriya şöbələri gəlir.
PSİXOTROP DƏRMANLARIN MÖVCUDLUĞU 0% 20% 40% 60% 80% 100% 120% Ambulator müəssisələr Stasionar şöbələri Psixiatriya xəstəxanalarI Dərmanların mövcudluğu Qeyd: diaqramdakı məlumatlar faizlə verilmişdir; zəhmət olmasa, rəqəmlərdən sonra % işarəsini göstərməyi unutmayın.
22 DİAQRAM 2.7. STASİONAR MÜALİCƏSİ İLƏ AMBULATOR MÜALİCƏSİNİN MÜQAYİSƏSİ 370277 592135 0 100000 200000 300000 400000 500000 600000 700000 AMBULATOR MÜALİCƏSİ STASİONAR MÜALİCƏSİ Ambulator qəbul üzrə pasiyent/günlər və bütün stasionar müəssisələrində (psixiatriya xəstəxanaları və ümumi xəstəxanalardakı şöbələr) keçirilmiş günlər arasında olan nisbət ictimai qayğının nə dərəcədə olmasının göstəricisidir: ölkədə bu nisbət 1:1,6 kimidir.
Həkimlərin tibbi təhsilinin 1% hissəsi psixiatriyanın tədrisinə həsr olunur. Müqayisə üçün qeyd etmək lazımdır ki, tibb bacılarında bu göstərici 5%-ə bərabərdir. Təhsilin ikinci ilində həkimlərə Tibbi psixologiya (psixi sağlamlıq üzrə təlimlərin 16%-i), dördüncü və beşinci illərində isə Psixiatriya (psixi sağlamlıq üzrə təlimlərin 84%-i) tədris olunur. Tibb bacıları üçün psixiatriyanın tədrisi də iki bölmədən ibarətdir: 1) Psixonevroloji pozğunluqlar (psixi sağlamlıq üzrə təlimlərin 82%-i) – bu bölmə əsasən psixiatrik pozğunluqlardan daha çox nevroloji pozğunluqların öyrənilməsinə həsr olunmuşdur; 2) Tibbi psixologiya (psixi sağlamlıq üzrə təlimlərin 16%-i). Həkim və tibb bacılarından başqa digər ilkin səhiyyə işçilərinə psixi sağlamlıq mövzularında təlimlər keçilmir. Nə ilkin səhiyyə həkimləri, nə də tibb bacıları üçün psixi sağlamlıq sahəsində biliklərin təzələnməsi məqsədilə heç olmasa iki günlük məşğələlər aparılmır. Psixiatriya sahəsində ixtisaslaşmaq istəyən həkimlər bir illik internatura keçirlər, bu isə lazımi dərəcədə təlim üçün kifayət deyil.
Ölkədə həm həkimlərin çalışdığı, həm də yalnız orta tibb işçilərinin çalışdığı ilkin səhiyyə xidməti (İSX) klinikaları mövcuddur. Bu klinikaların heç birində əsas psixi vəziyyətlər üçün qiymətləndirmə və müalicə protokolları yoxdur. Psixiatriya üzrə mütəxəssisin qəbuluna hər ay orta hesabla heç olmasa bir pasiyent göndərən ilkin
23 səhiyyə həkimləri haqqında informasiyanı hesablamaq mümkün olmamışdır, çünki bu cür informasiya qeydiyyata alınmamışdır.
Eyni zamanda, orta tibb işçilərinin çalışdığı ilkin səhiyyə xidməti klinikalarının təxminən 21-50%-i daha yüksək səviyyəli tibb müəssisələrinə göndərişlər edir. Son bir il ərzində mütəxəssis-psixiatrla heç olmasa bir dəfə əlaqə yaratmış ilkin səhiyyə həkimləri haqqında informasiyanı əldə etmək mümkün olmamışdır, çünki belə informasiya da qeydiyyata alınmamışdır. Həkimlərin və yaxud yalnız orta tibb işçilərinin çalışdığı İSX klinikalarının və psixiatriya müəssisələrinin işçiləri qida əlavələri (bioloji aktiv əlavələr) təyin edən, alternativ və ya ənənəvi praktikalarla məşğul olan şəxslərlə qeyri-rəsmi əlaqələr yaradırlar, lakin bu cür informasiya qeydə alınmadığı üçün əldə edilməsi mümkün olmamışdır.
Psixi sağlamlıq sahəsində göstərilən xidmətlərin böyük əksəriyyəti ixtisaslaşmışdır və təşkilatlar tərəfindən təmin edilir. Pasiyentlər birbaşa psixiatriya müəssisələrinə müraciət etməli olurlar, çünki İSX səviyyəsində psixi sağlamlıq xidmətləri zəif inkişaf etmişdir.
Bütün ixtisaslardan olan həkimlərin, o cümlədən İSX həkimlərinin istənilən şəraitdə, məhdudiyyət qoyulmadan reseptlə psixotrop dərmanlar təyin etməyə ixtiyarı vardır. Tibb bacılarının və digər İSX işçilərinin belə bir hüququ yoxdur. Psixotrop dərmanların əldə edilməsi imkanına gəldikdə, həkimlərin və yaxud yalnız orta tibb işçilərinin çalışdığı bütün (100%) İSX klinikaları hər müalicə kateqoriyası üzrə (neyroleptik, antidepressant, əhval-ruhiyyəni tənzimləyən, trankvilizator və antiepileptik dərmanlar) heç olmasa bir psixotrop preparatla təmin edilmişdir. İSX müəssisələrində psixotrop dərmanların rasional istifadəsi üzrə hər hansı rəhbərlik və ya protokol yoxdur. Digər tərəfdən, burada psixotrop preparatların aqressiv reklamını həyata keçirən farmasevtik şirkətlər vardır və bu şirkətlər, öz istehsalları olan psixotrop preparatların təyin edilməsi üçün həkimləri maddi cəhətdən şirnikləndirməyə çalışırlar.
KADR RESURSLARI Psixi sağlamlıq xidmətlərində mövcud kadr resurslarının sayı Dövlət psixiatriya müəssisələrində çalışan və özəl praktika ilə məşğul olan bütün kadr resurslarının ümumi sayı hər 100 000 nəfər əhali üçün 22,2-yə bərabərdir. Onların peşəyə uyğun bölgüsü aşağıdakı kimidir: 5,2 psixiatr, 0,8 digər ixtisaslardan olan həkimlər (psixiatriya üzrə ixtisaslaşmamış), 8,4 tibb bacısı, 0,2 psixoloq, 0,3 sosial işçi, 7,4 digər səhiyyə və ya psixi sağlamlıq sistemi işçiləri, o cümlədən yardımçı personal və tibbi köməkçilər. Peşə həkimləri, həkim və ya tibb bacısı olmayan İSX işçiləri, səhiyyə köməkçiləri, peşəkar və ya yarımpeşəkar psixososial məsləhətçilər kimi psixi sağlamlıqla əlaqəli digər ixtisasların sahibləri ölkədə mövcud deyildir.
Psixiatrların 92%-i yalnız dövlət psixiatriya müəssisələrində işləyir, yalnız QHT- lərdə, özəl psixiatriya müəssisələrində çalışan və ya xüsusi praktika ilə məşğul olan
24 psixiatrlar yoxdur, lakin onların 8%-i eyni zamanda hər iki sektorda çalışır. Tibb bacılarının 99%-i yalnız dövlət psixiatriya müəssisələrində işləyir, 1%-i isə yalnız QHT-lərdə, özəl psixiatriya müəssisələrində və ya xüsusi praktika ilə məşğul olan psixiatrların yanında çalışır. Psixoloqlar və sosial işçilər (Sİ) səhiyyə sistemi strukturunda işləmirlər. Sİ-lər (50%) Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi sistemində çalışırlar, klinik psixoloqların böyük əksəriyyəti isə (94%) QHT-lərdə çalışır.
İş yerinə görə, psixiatrların 158-i ambulator psixiatriya müəssisələrində, 11-i ümumi təyinatlı xəstəxanaların psixiatriya şöbələrində, 133-ü isə psixiatriya xəstəxanalarında çalışır. Psixiatriya üzrə ixtisaslaşmamış, digər sahələrin həkimlərindən 18-i ambulator müəssisələrdə, 47-i isə psixiatriya xəstəxanalarında çalışır. Tibb bacılarına gəldikdə isə, onların 313-ü ambulator psixiatriya müəssisələrində, 17-i ümumi təyinatlı xəstəxanaların psixiatriya şöbələrində, 393-ü isə psixiatriya xəstəxanalarında çalışır. Ambulator psixiatriya müəssisələrində, yaxud ümumi təyinatlı xəstəxanaların psixiatriya şöbələrində çalışan heç bir psixososial işçi (klinik psixoloq, sosial işçi və peşə həkimləri) yoxdur, yalnız Respublika Psixiatriya Xəstəxanasında bir psixoloq çalışır. Digər səhiyyə və ya psixi sağlamlıq sistemi işçilərindən 273-ü ambulator psixiatriya müəssisələrində, 16-ı ümumi təyinatlı xəstəxanaların psixiatriya şöbələrində, 334-ü isə psixiatriya xəstəxanalarında çalışır.
Psixiatriya müəssisələrinin kadrlarla təminatı baxımından, ümumi təyinatlı xəstəxanaların psixiatriya şöbələrində hər çarpayıya 0,18 psixiatr, müqayisə üçün psixiatriya xəstəxanalarında isə hər çarpayıya 0,03 psixiatr düşür. Tibb bacılarına gəldikdə isə, ümumi təyinatlı xəstəxanaların psixiatriya şöbələrində hər çarpayıya 0,3 tibb bacısı, müqayisə üçün psixiatriya xəstəxanalarında isə hər çarpayıya 0,1 tibb bacısı düşür.
Kadr resurslarının şəhər və kənd bölgələri arasında paylanması qeyri-mütənasibdir. Ən böyük şəhər və ya onun ətrafında psixiatrların sıxlığı, bütün ölkə üzrə olduğundan 1,6 dəfə artıqdır. Tibb bacılarının sıxlığı isə, ən böyük şəhərdə bütün ölkə üzrə olduğundan 2 dəfə çoxdur. Ölkədə klinik psixoloqların və klinik sosial işçilərin sayı məhduddur və onlar kənd əhalisinə xidmət göstərmirlər.
25 DİAQRAM 4.1. PSİXİ SAĞLAMLIQ SİSTEMİNDƏ KADR RESURSLARI (hər 100 000 nəfər əhaliyə görə) 5,2 0,8 8,4 0,2 0,3 0 7,4 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
DİAQRAM 4.2. PSİXİATRİYA MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ ÇALIŞAN İŞÇİLƏR (diaqramda faizi, cədvəldə isə sayı verilmişdir) 0% 20% 40% 60% 80% 100% PSİXİATRİYA XƏST. 133 47 393 1 334 STASİONAR ŞÖB. 11 0 17 0 16 AMBULATOR MÜƏS. 158 18 313 0 273 PSİXİATRLAR DİGƏR HƏKİMLƏR TİBB BACILARI PSİXOSOSİAL İŞÇİLƏR DİGƏR P.S. İŞÇİLƏRİ Qeyd: 4.2 saylı diaqramda göstərilən psixiatrların sayı rayon poliklinikalarında və digər nazirliklərdə (Müdafiə Nazirliyi, Ədliyyə Nazirliyi və s.) çalışan psixiatrları nəzərdə tutmur.
26 DİAQRAM 4.3. HƏR ÇARPAYIYA DÜŞƏN İŞÇİLƏRİN ORTA SAYI 0,18 0,03 0,28 0,1 0 0 0 0,05 0,1 0,15 0,2 0,25 0,3 ÜMUMİ TƏYİNATLI XƏSTƏXANALARIN PSİXİATRİYA ŞÖBƏLƏRİ PSİXİATRİYA XƏSTƏXANALARI PSİXİATRLAR TİBB BACILARI PSİXOSOSİAL İŞÇİLƏR
Psixi sağlamlıq sahəsində mütəxəssislərin hazırlanması
2006-cı ildə akademik və təhsil müəssisələrini bitirmiş mütəxəssislərin sayı hər 100 000 nəfər əhaliyə görə aşağıdakı kimi olub: həkimlər (psixiatriya sahəsində ixtisaslaşmamış) - 7,5, tibb bacıları (psixiatriya sahəsində ixtisaslaşmamış) - 19, psixiatrlar - 0,1. Heç bir psixoloq, tibb bacısı, sosial işçi və ya peşə həkimi psixi sağlamlıq sahəsində heç olmasa 1 illik təlim keçməmişdir. Təhsillərini tamamladıqdan sonrakı beş il ərzində psixiatrların 20%-ə qədəri digər ölkələrə mühacirət edirlər.
Psixi sağlamlıq xidməti işçilərindən hər hansı birinə, dərmanlardan rasional istifadə və uşaq/yeniyetmələrdə psixi sağlamlıq məsələləri mövzusunda biliklərin təzələnməsi məqsədilə heç olmasa iki günlük təlim keçilməmişdir. Həkimlərin bazis təhsillərində psixi sağlamlığa aid tədris saatları məhduddur (20 saat tibbi psixologiya, 130 saat psixiatriya). Həkim-psixiatrlar ilkin ixtisaslaşmanı 1 illik internaturanı tamamlayandan sonra alırlar. İnternatura tədrisi sistemsiz keçirilir, subixtisaslaşma üçün (uşaq psixiatriyası, narkologiya və s.) proqramlar yoxdur, müddət baxımından kifayət deyil. Qanunvericiliyə əsasən psixiatrlar beş ildən gec olmayaraq ixtisasartırma kursu keçməlidir. Dövlət tərəfindən təmin edilən ixtisasartırma kursları aparan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu ildə 5 müxtəlif mövzuda (şəxsiyyət və davranış pozğunluqlarının diaqnostikası və müalicəsi; psixoterapiya və tibbi psixologiyanın müasir məsələləri və s.) tematik kurslar keçirir. Tematik kursların çeşidi ildən ilə tədricən təzələnir (ildə 20%). Kursların müddəti 1,5-2 aydır. Kursların müdavimləri həkim-psixiatrlarla yanaşı digər ixtisaslı həkimlər olur. Ümumiyyətlə, səhiyyə sistemində diplomdansonrakı tədris qısamüddətli kurslar (davamlı tibbi təhsil kursları) və akkreditasiyanı nəzərdə tutmur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, nə bazis və ilkin ixtisaslaşma tədrisini təmin edən Dövlət Tibb Universiteti, nə də diplomdansonrakı ixtisasartırma kursları keçirən Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunun tədrisi həyata keçirmək üçün universitet klinikası yoxdur. Tədris
27 prosesini təşkil etmək üçün onlar Bakı şəhərinin tibb müəssisələrini (1 və 2 saylı şəhər psixiatriya xəstəxanaları) klinik baza kimi istifadə edir.
Son illər ərzində bəzi QHT-lər ölkədə psixososial müdaxilələr üzrə qısamüddətli təlimlər təşkil etmişdir, ancaq bu təlimlər diplomdansonrakı/davamlı rəsmi təhsil sistemi tərəfindən tanınmamışdır.
DİAQRAM 4.4. PSİXİ SAĞLAMLIQ SAHƏSİNDƏ ÇALIŞAN MÜTƏXƏSSİSLƏR (hər 100 000 nəfər əhali üçün) 0,12 7,5 18,8 0 0 0 0 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
İstehlakçı assosiasiyalarının üzvü olan hər hansı psixiatrik pasiyent, həmçinin ailə assosiasiyalarına daxil olmuş ailə üzvü yoxdur. İstehlakçı, ailə və ya peşə assosiasiyalarına dövlət tərəfindən iqtisadi dəstək verilmir.
Ölkədə 14-ə qədər QHT məsləhətvermə, psixoloji maarifləndirmə və ya dəstək kimi fərdi yardım tədbirlərinə cəlb olunmuşdur. Azərbaycan Psixiatriya Assosiasiyası psixi sağlamlıq sahəsində qanunvericiliyin hazırlanması, təlimlər, kampaniyaların aparılması, himayə və beynəlxalq əməkdaşlıqla bağlı bir sıra tədbirlər həyata keçirmişdir.
28 PS sahəsində nəşr olunan materiallara və aparılan məlumatlandırma kampaniyalarına nəzarət edən heç bir əlaqələndirici qurum mövcud deyil. Son beş il ərzində QHT-lər, peşə assosiasiyaları və beynəlxalq təşkilatlar əhalinin maarifləndirilməsi və məlumatlandırma kampaniyaları həyata keçirmişlər. Bu tədbirlər qeyri-müntəzəm və kiçikmiqyaslı xarakter daşımışdır. Kampaniyaların hədəf olaraq yönəldiyi qruplar bunlar olmuşdur: uşaqlar, yeniyetmələr, qadınlar, travmadan sonra sağ qalanlar və yardıma ehtiyacı olan digər qruplar (qaçqın və məcburi köçkünlər). Bundan başqa, peşə qruplarına, o cümlədən səhiyyə işçilərinə, müəllimlərə və səhiyyə sektoru ilə əlaqəli olan digər professional qruplara yönəlmiş maarifləndirmə və məlumatlandırma kampaniyaları aparılmışdır.
İşlə təminat haqqında və iş yerində ayrı-seçkiliyə qarşı qanunvericilik normaları mövcuddur. Yaşayış yeri ilə təminat haqqında belə norma var, ancaq məcburi qaydada yerinə yetirilmir.
Qanunvericilik və maliyyə dəstəyindən başqa, PS xidmətləri üçün məsuliyyət daşıyan dövlət qurumları ilə İİV/QİÇS, reproduktiv sağlamlıq, narkotik vasitələrdən sui- istifadə məsələləri ilə məşğul olan idarə/təşkilatlar, hərbi və kriminal ədliyyə orqanları arasında rəsmi əlaqələr mövcuddur.
Uşaq və yeniyetmələrin sağlamlığına yardım etmək üçün, bütün ibtidai və orta məktəblərdə (100%) ya hissəvi, ya da tam iş saatlarında çalışan psixoloqlar olmalıdır. Bu psixoloqlar Bakı Dövlət Universitetinin sosial psixologiya fakültəsini bitiriblər və klinik bilik və bacarıqlara malik deyillər. İbtidai və orta məktəblərin təxminən 20%-də psixi sağlamlığın təşviq edilməsi və psixi pozğunluqların qarşısının alınması ilə bağlı məktəb tərəfindən tədbirlər həyata keçirilir.
İslahetmə və həbsxana müəssisələri sisteminə gəldikdə isə, məhbuslar arasında psixozları olanlar 2%-dən azdır, lakin əqli inkişafdan geri qalanlar üçün uyğun faiz məlum deyil. Orta və ağır dərəcədə əqli inkişafdan geri qalmış şəxslər cinayət törətdikləri halda həbs edilmirlər, çünki belə hesab edilir ki, onların hüquqi məsuliyyəti məhduddur və ya tamamilə yoxdur. Məhkəmə-ədliyyə sistemində psixi sağlamlıqla bağlı tədbirlər haqqında olan məlumatlara görə, 80%-ə qədər həbsxanalarda hər ay heç olmasa bir məhbus müalicə məqsədilə psixiatriya üzrə mütəxəssisə müraciət edir. Təlimlərə gəldikdə isə, heç bir polis işçisi, hakim və vəkil son beş ildə psixi sağlamlıq məsələləri üzrə təlim və məşğələlərdə iştirak etməmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, penitensiar sistemdə fəaliyyət göstərən həkimlər Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunda psixi sağlamlıq üzrə müxtəlif tematik ixtisasartırma kursları keçir. Pasiyentlər üçün maddi dəstəklə bağlı heç bir psixiatriya müəssisəsi həmin müəssisədən kənarda həyata keçirilən və ağır psixi pozğunluqları olan şəxslərin digər yerdə işlə təmin olunmasını təşkil edən proqramlardan istifadə imkanına malik deyil. Nəticədə, insanların 1%-i psixi əlilliklə əlaqədar sosial təminat və yardım alır.
Digər sektorlarla əlaqələr zəif təşkil edilmişdir və əlaqələndirilməmişdir. |