Методическое пособие для учителя 6 мет о диче ск ое пособие для учите

Su  mühitində  tənəffüs.  Heyvanla-
rın  tənəffüs  orqanları  öz  müxtəlifliyi 
ilə  seçilir.  Suda  yaşayan  heyvanların 
əksəriyyəti  qəlsəmələrlə  tənəffüs  edir. 
Qəlsəmələr çoxlu miqdarda kiçik qan da-
marları  ilə  zəngindir.  Sudan  qana  ok-
sigen,  əks  istiqamətdə  isə  karbon  qazı 
keçir.  Qəlsəmələrə  xərçənglərdə,  bəzi 
molyusklarda, balıqlarda rast gəlinir.
Quru  mühitində  tənəffüs.  Quruda 
yaşayan  heyvanların  tənəffüs  orqan-
ları traxeya və ağciyərlərdir. Həşərat-
larda traxeyalar bütün bədən boyunca 
şaxələnir.  Onların  qarıncığının  kənar-
larında  havanın  daxil  olmasını  təmin 
edən xüsusi dəliklər olur. Qarıncıq əzə-
lələrinin  yığılıb-boşalması  sayəsində 
hava bu dəliklərdən bədənə daxil olur.
Ağciyərlər də traxeyalar kimi atmos-
fer havası ilə tənəffüsü təmin edir. Bəzi 
heyvanlarda (quşlar və məməlilərdə) ağ-
ciyərlər,  adətən,  nazikdivarlı  qovuq-
cuqlardan  ibarətdir.  Qovuqcuqların 
Yaşadığı mühitdən asılı olaraq hey-
Su
Qəlsəmə 
qapağı
Qəlsəmə 
Traxeya
Ağciyər
Su mühitində tənəffüs
Quru mühitində tənəffüs
Heyvanlarda tənəffüs. Heyvanlar da bitkilər kimi oksigenlə tə-
nəffüs  edir  və  tənəffüs  üçün  lazım  olan  oksigeni  atmosfer  ha-
vasından və ya sudan alırlar. Birhüceyrəli və bəzi çoxhüceyrəli hey-
vanlarda qaz mübadiləsi bütün bədən səthi ilə  baş verir.
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Şəkildən istifadə edərək cədvəli tamamlayın. Fotosintez və tənəffüs 
prosesləri arasında hansı əlaqələr var?
Fotosintez
Yalnız işıqda gedir
Yalnız tərkibində xlorofil 
olan yaşıl hüceyrələrdə
Udulur
Əmələ gəlir
Xaric olunur
Udulur
 Müqayisə meyarları
Tənəffüs
Hansı şəraitdə baş verir
Harada gedir
Oksigen
Karbon qazı
Üzvi maddələr
Enerji
1. Buraxılmış sözləri əlavə edin: 1. Bitkilər tənəffüs zamanı __ udur.   2. Bitkilər 
tənəffüs zamanı __ xaric edir.  3. Tənəffüs zamanı üzvi maddələr __.  4. Bitkilər 
sutkanın __ tənəffüs edir.  5. Bitkinin __ orqanları tənəffüs edir.  6. Fotosintez 
zamanı __ oksigen  tənəffüs zamanı __ oksigendən çoxdur.
2. Aşağıdakı  anlayışların ən azı ikisindən istifadə etməklə cümlələr qurun.
Tənəffüs
Fotosintez
Açar sözl e r
Əksər orqanizmlər həyat fəaliyyəti prosesində oksigeni 
udur və karbon qazını xaric edir. Bu proses __ adlanır.
Ağızcıq
Mineral 
maddələr
Üzvi 
maddələr
Fotosintez
Xloroplastlar
Mərciməklər
Tənəffüs
Oksigen
Karbon 
qazı
Tənəffüs
Fotosintez
Karbon 
qazı
Oksigen
  LAYİHƏ

107
106
3
3
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
1. Düzgün cavab variantını seçin:  
a) İtdə daxili/xarici skelet olur. 
b) Bitkinin dayağını mexaniki/ ötürücü toxuma təşkil edir.  
c) Köstəbəyin/xərçəngin xarici skeleti var. 
d) Birhüceyrəli orqanizmlər kirpikciklərin/əzələlərin köməyi ilə 
hərəkət etmirlər.
2. Qidalanma xüsusiyyətlərinə görə uyğunluğu müəyyən edin.
Yırtıcılar
Otyeyənlər
Hərşeyyeyənlər
Çölpişiyi
Zürafə
Donuz
Qartal
Zebr
Akula
3.  Boş yerlərə açar sözlərdən uyğun olanı yazın. 
1.  __  paxlalı  bitkilərin  köklərində  yaşayaraq  havadan  azotu  udur  və  onu 
bitkilərin mənimsəyə biləcəyi formaya salır.  2. __ ölmüş bitki və heyvan orqa-
nizmlərinin  üzvi  maddələrini  parçalayaraq  onları  çürüntüyə  çevirir  və  bu-
nunla torpağın əmələ gəlməsində iştirak edir.  3. __ bitki, heyvan, insan orqa-
nizminə daxil olaraq xəstəlik törədirlər.  4. __ fəaliyyəti nəticəsində xəmir qıc-
qırır.
Açar sözlər: çürümə bakteriyaları, maya göbələyi, yumrucuq 
bakteriyaları, parazit bakteriyalar 
4. Səhv fikirləri düzəldin: 
A) Fotosintez zamanı oksigen udulur. 
B) Fotosintez zamanı üzvi maddələr sərf olunur. 
C) Fotosintez üçün günəş enerjisi lazımdır. 
D) Tənəffüs zamanı üzvi maddələr əmələ gəlir.   
5. Fotosintez prosesinin əhəmiyyətini göstərən üç variant seçin: 
a)  Başqa  canlıların  tənəffüsü  üçün  oksigen  xaric  edilir.  b)  Torpaq 
qatının  dağılmasının  qarşısını  alır.  c)  Bitkilərin  və  digər  canlıların 
tənəffüsü zamanı xaric edilən karbon qazını udur. d) Digər canlıların 
qidasını təşkil edən üzvi maddələr əmələ gətirir. 
6. Torpaqdan  qidalanma  nəticəsində bitkilərə hansı maddələr daxil 
olur?
А) Oksigen və su  
В) Su və mineral maddələr
С) Karbon qazı və su    
D) Üzvi maddələr
divarları kiçik qan damarları ilə zəngindir. Burada qaz mübadiləsi 
daha intensiv gedir.
Suda-quruda yaşayanlar ağciyərlə yanaşı, dəri vasitəsilə də tə-
nəffüs edirlər.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Şəkildəki canlıları yaşadıqları mühitə uyğun olaraq qruplaşdırın, tə-
nəffüsdə iştirak edən orqan və ya struktuları müəyyən edin:
Həşəratlar __, xərcənglər __, quşlar isə __ ilə 
tənəffüs edirlər. 
1. Cümlələri tamamlayın. Su mühitində tənəffüs 
, q
əsasən__   olur. Həşəratların tənəffüs sistemi __ ibarətdir. Dəri tənəffüsü 
__ inkişaf etmişdir.   Birhüceyrəlilər, bağırsaqboşluqlular, bəzi qurdlar __ 
vasitəsilə tənəffüs edirlər.   Tənəffüs zamanı orqanizmə __ daxil olur, __ 
isə xaric olunur.  Oksigen  __ üçün vacibdir.
2. Suallara cavab verin: a) Çömçəquyruğu sudan çıxarsaq, o məhv olacaq. 
Qurbağa isə özünü həm quruda, həm də suda yaxşı hiss edir. Bunu necə 
izah edə bilərsiniz? b) Niyə yağışdan sonra soxulcanlar torpağın üzərinə 
çıxır?  
3. Dəri tənəffüsü insanda da var. Qurbağada isə dəri tənəffüsü daha yaxşı 
inkişaf edib. Nə üçün?
__ 
uru mühitində isə 
Traxeya
Qəlsəmə
Ağciyərlər
1
2
3
4
5
6
7
8
9 
10 
11 
12 
13
  LAYİHƏ

107
106
3
3
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
1. Düzgün cavab variantını seçin:  
a) İtdə daxili/xarici skelet olur. 
b) Bitkinin dayağını mexaniki/ ötürücü toxuma təşkil edir.  
c) Köstəbəyin/xərçəngin xarici skeleti var. 
d) Birhüceyrəli orqanizmlər kirpikciklərin/əzələlərin köməyi ilə 
hərəkət etmirlər.
2. Qidalanma xüsusiyyətlərinə görə uyğunluğu müəyyən edin.
Yırtıcılar
Otyeyənlər
Hərşeyyeyənlər
Çölpişiyi
Zürafə
Donuz
Qartal
Zebr
Akula
3.  Boş yerlərə açar sözlərdən uyğun olanı yazın. 
1.  __  paxlalı  bitkilərin  köklərində  yaşayaraq  havadan  azotu  udur  və  onu 
bitkilərin mənimsəyə biləcəyi formaya salır.  2. __ ölmüş bitki və heyvan orqa-
nizmlərinin  üzvi  maddələrini  parçalayaraq  onları  çürüntüyə  çevirir  və  bu-
nunla torpağın əmələ gəlməsində iştirak edir.  3. __ bitki, heyvan, insan orqa-
nizminə daxil olaraq xəstəlik törədirlər.  4. __ fəaliyyəti nəticəsində xəmir qıc-
qırır.
Açar sözlər: çürümə bakteriyaları, maya göbələyi, yumrucuq 
bakteriyaları, parazit bakteriyalar 
4. Səhv fikirləri düzəldin: 
A) Fotosintez zamanı oksigen udulur. 
B) Fotosintez zamanı üzvi maddələr sərf olunur. 
C) Fotosintez üçün günəş enerjisi lazımdır. 
D) Tənəffüs zamanı üzvi maddələr əmələ gəlir.   
5. Fotosintez prosesinin əhəmiyyətini göstərən üç variant seçin: 
a)  Başqa  canlıların  tənəffüsü  üçün  oksigen  xaric  edilir.  b)  Torpaq 
qatının  dağılmasının  qarşısını  alır.  c)  Bitkilərin  və  digər  canlıların 
tənəffüsü zamanı xaric edilən karbon qazını udur. d) Digər canlıların 
qidasını təşkil edən üzvi maddələr əmələ gətirir. 
6. Torpaqdan  qidalanma  nəticəsində bitkilərə hansı maddələr daxil 
olur?
А) Oksigen və su  
В) Su və mineral maddələr
С) Karbon qazı və su    
D) Üzvi maddələr
divarları kiçik qan damarları ilə zəngindir. Burada qaz mübadiləsi 
daha intensiv gedir.
Suda-quruda yaşayanlar ağciyərlə yanaşı, dəri vasitəsilə də tə-
nəffüs edirlər.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Şəkildəki canlıları yaşadıqları mühitə uyğun olaraq qruplaşdırın, tə-
nəffüsdə iştirak edən orqan və ya struktuları müəyyən edin:
Həşəratlar __, xərcənglər __, quşlar isə __ ilə 
tənəffüs edirlər. 
1. Cümlələri tamamlayın. Su mühitində tənəffüs 
, q
əsasən__   olur. Həşəratların tənəffüs sistemi __ ibarətdir. Dəri tənəffüsü 
__ inkişaf etmişdir.   Birhüceyrəlilər, bağırsaqboşluqlular, bəzi qurdlar __ 
vasitəsilə tənəffüs edirlər.   Tənəffüs zamanı orqanizmə __ daxil olur, __ 
isə xaric olunur.  Oksigen  __ üçün vacibdir.
2. Suallara cavab verin: a) Çömçəquyruğu sudan çıxarsaq, o məhv olacaq. 
Qurbağa isə özünü həm quruda, həm də suda yaxşı hiss edir. Bunu necə 
izah edə bilərsiniz? b) Niyə yağışdan sonra soxulcanlar torpağın üzərinə 
çıxır?  
3. Dəri tənəffüsü insanda da var. Qurbağada isə dəri tənəffüsü daha yaxşı 
inkişaf edib. Nə üçün?
__ 
uru mühitində isə 
Traxeya
Qəlsəmə
Ağciyərlər
1
2
3
4
5
6
7
8
9 
10 
11 
12 
13
  LAYİHƏ

3
3
109
108
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
36. 
Bitkilərin suyu buxarlandırması. Xəzan
Hesablamışlar ki, ayrı-ayrı bitkilər müxtəlif miqdarda su buxarlandı-
rır. Belə ki, yetkin qarğıdalı bitkisi gün ərzində 800 qram, kələm 1 litr, 
tozağacı 60 litrə  qədər su buxarlandırır.
Hüceyrənin əsas hissəsini su təşkil edir. Su mürəkkəb həyat proses-
lərini təmin edir. Hüceyrə susuz məhv olur. Kök vasitəsilə bitkiyə daim 
su və suda həll olmuş mineral duzlar daxil olur. 
Bitkilərin suyu buxarlandırması. Torpaqdan daxil olan suyun az 
bir  hissəsi  fotosintezə  sərf  olunur,  əksər  hissəsi  isə  əsasən  yarpaq-
lardakı  ağızcıqlar  vasitəsilə  buxarlandırılır.  Bitkilərin  suyu  buxar-
landırması  prosesi  transpirasiya  adlanır.  Bitkilərdə  buxarlanmanın 
sürəti  onların  yaşayış  şəraitindən  asılıdır.  Yüksək  temperaturda, 
parlaq günəş işığında, küləkli havada buxarlanma, əlbəttə, sakit və ya-
ğışlı havada olduğundan daha sürətlə gedir. 
Sorulan su və suda həll 
olmuş mineral duzlar borularla gövdəyə, yarpaqlara və   bitkinin 
orqanlarına  çatdırılır.  Suyun  gövdə  ilə  qalxmasında  kök  təzyiqi  və 
suyun yarpaqlar vasitəsilə buxarlandırılması böyük rol oynayır.
digər 
· Buxarlanma nədən asılıdır?
məsi üçün kolbanın boğazını pambıqla tıxayın. 3. Bir müddət gözləyin 
və kolbanın divarlarında su buxarının əmələ gəlməsini müşahidə edin.
Bitkilərin  suyu buxarlandırmasının müəyyən edilməsi.
Təchizat: üzərində yarpaqlar olan ətirşah, yaxud digər 
otaq bitkisi, kolba, pambıq
İşin gedişi: 1. Üzərində yarpaqlar olan ətirşah və ya hər 
hansı bir bitkinin zoğlarından birini ana bitkidən ayırma-
dan (şəklə bax!) kolbanın içərisinə salın. 2. Hava keçmə-
Transpirasiyanın  tənzimlənməsi.  Bitkilər 
bağlamaqla suyun buxarlanmasını artırıb-azalda bilir. Əksər bitkilərdə 
ağızcıqlar gündüz açıq, gecə bağlı olur. Bitkidə su çatmadıqda onlar gün-
ağızcıqlarını  açıb-
6
-cı
 f e sil
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, ifrazat, 
çoxalma və inkişaf
Ağızcıq 
(mikroskopla 
görünüşü)
ma zamanı həmçinin bitki qızmaqdan qorunur. Bəzən rütubətli havada 
buxarlanma  zəifləyir.  Bu  zaman  sorulan  su  yarpaqlarda  damcılar 
şəklində toplanır; bu hadisə quttasiya  adlanır.
Xəzan. Payızda, soyuqlar düşdükdə torpaqda kök təzyiqi zəiflədiyin-
dən bitki kökü suyu sora bilmir. Nəticədə özündən su buxarlandırmanın 
qarşısını almaq üçün xəzan – yarpaq tökülməsi baş verir. Xəzan zamanı 
gövdə  ilə  yarpaq  arasında  mantarlaşmış  ayırıcı  qat  yaranır.  Yarpaq-
larda yaşıl xlorofil məhv olur və digər piqmentlər üzə çıxır. Bu zaman 
yarpaq  müxtəlif  rənglər  alır.  Xəzan  təkcə  payızda  deyil,  qızmar  yay 
günlərində – bitkidə su çatışmadıqda da baş verə bilər.
Verilmiş hadisələri təbiətdə başvermə ardıcıllığı ilə düzün: a) Yarpaqlarda xloro-
fil dağılır. b) Yarpaq rəngini dəyişir. c) Yarpaq tökülür. d) Yarpaqla zoğ arasında 
mantarlaşmış qat əmələ gəlir.   e) Yarpaq qonur rəng alır.   f)   Yarpaq ağacdan 
qopur.  
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Transpirasiya
Xəzan
Ayırıcı qat
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Suallara cavab verin: 1) Bir çox bitkilərdə ağızcıqlar yarpağın alt səthində 
yerləşir.  Fikrinizcə,  suzanbağında  ağızcıqlar  harada  yerləşir?  2)  İsti  yay 
günlərində bəzi tropik ağacların altında günəşdən daldalanmaq olmur. Çünki 
onların kölgəsi yoxdur. Bu ağaclarda istidən qorunmaq üçün hansı uyğun-
laşmalar meydana gəlmişdir?
2.  Məsələləri həll edin: a) Ağbaş kələm gün ərzində 5 stəkan su buxarlandırır. 
Bir stəkanın 200 ml, bir vedrənin isə 10 litr su tutduğunu bilsək, 40 kələm 
bitkisini  bir  gündə  sulamaq  üçün  neçə  vedrə  su  lazım  olacaq?    b)  İsti  yay 
günündə yaşlı tozağacı bitkisi 6 vedrəyə qədər su buxarlandırır. Əgər bir vedrə 
suyun həcmi 10 litrdirsə, yay ərzində bir tozağacı neçə litr su buxarlandırar?
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Bitkilər tərəfindən suyun buxarlandırılması prosesi __  
adlanır. Özündə suyu buxarlandırmağın qarşısını 
almaq üçün yarpaqları tökmə prosesi __adlanır. Xəzan 
zamanı gövdə ilə yarpaq arasında __ yaranır.
Mantarlaşmış 
ayırıcı qat 
Yarpaqlarını  tökən  və  həmişəyaşıl 
bitkilər. Qış dövrünü yarpaqları tökül-
müş  vəziyyətdə  keçirən  bitkilərə 
paqlarını tökən, yarpaqları yaşıl olan bit-
kilərə  isə  həmişəyaşıl  bitkilər  deyilir. 
Həmişəyaşıl bitkilərdə xəzan olmasa da, 
ömrünü başa vurmuş yarpaqlar vaxtaşı-
rı  tökülür.  Məsələn,  şamda  yarpaqlar   
2–3, küknarda 5–7 ildən bir  tökülür.
yar-
Xəzan zamanı 
bitki həm də 
yarpaqlarda top-
lanmış zərərli 
maddələrdən 
azad olur.
düzlər də qapanır. Rütubətli yerlərin  bitkilərində isə (be-
qoniya, fikus) əksinə, suyu buxarlandırmaq üçün yarpaq 
sahəsi və ağızcıqlar çox, kök təzyiqi isə aşağı olur.
Suyu  buxarlandırmanın  əhəmiyyəti.  Yarpaqların 
suyu buxarlandırması nəticəsində bitkidə su və suda həll 
olmuş  maddələr  daim  kökdən  yarpağa  doğru  hərəkət 
edir. Mineral duzlar bitki tərəfindən mənimsəndikcə isə 
su cərəyanı vasitəsilə daim yeniləri daxil olur. Buxarlan-
  LAYİHƏ

3
3
109
108
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
36. 
Bitkilərin suyu buxarlandırması. Xəzan
Hesablamışlar ki, ayrı-ayrı bitkilər müxtəlif miqdarda su buxarlandı-
rır. Belə ki, yetkin qarğıdalı bitkisi gün ərzində 800 qram, kələm 1 litr, 
tozağacı 60 litrə  qədər su buxarlandırır.
Hüceyrənin əsas hissəsini su təşkil edir. Su mürəkkəb həyat proses-
lərini təmin edir. Hüceyrə susuz məhv olur. Kök vasitəsilə bitkiyə daim 
su və suda həll olmuş mineral duzlar daxil olur. 
Bitkilərin suyu buxarlandırması. Torpaqdan daxil olan suyun az 
bir  hissəsi  fotosintezə  sərf  olunur,  əksər  hissəsi  isə  əsasən  yarpaq-
lardakı  ağızcıqlar  vasitəsilə  buxarlandırılır.  Bitkilərin  suyu  buxar-
landırması  prosesi  transpirasiya  adlanır.  Bitkilərdə  buxarlanmanın 
sürəti  onların  yaşayış  şəraitindən  asılıdır.  Yüksək  temperaturda, 
parlaq günəş işığında, küləkli havada buxarlanma, əlbəttə, sakit və ya-
ğışlı havada olduğundan daha sürətlə gedir. 
Sorulan su və suda həll 
olmuş mineral duzlar borularla gövdəyə, yarpaqlara və   bitkinin 
orqanlarına  çatdırılır.  Suyun  gövdə  ilə  qalxmasında  kök  təzyiqi  və 
suyun yarpaqlar vasitəsilə buxarlandırılması böyük rol oynayır.
digər 
· Buxarlanma nədən asılıdır?
məsi üçün kolbanın boğazını pambıqla tıxayın. 3. Bir müddət gözləyin 
və kolbanın divarlarında su buxarının əmələ gəlməsini müşahidə edin.
Bitkilərin  suyu buxarlandırmasının müəyyən edilməsi.
Təchizat: üzərində yarpaqlar olan ətirşah, yaxud digər 
otaq bitkisi, kolba, pambıq
İşin gedişi: 1. Üzərində yarpaqlar olan ətirşah və ya hər 
hansı bir bitkinin zoğlarından birini ana bitkidən ayırma-
dan (şəklə bax!) kolbanın içərisinə salın. 2. Hava keçmə-
Transpirasiyanın  tənzimlənməsi.  Bitkilər 
bağlamaqla suyun buxarlanmasını artırıb-azalda bilir. Əksər bitkilərdə 
ağızcıqlar gündüz açıq, gecə bağlı olur. Bitkidə su çatmadıqda onlar gün-
ağızcıqlarını  açıb-
6
-cı
 f e sil
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, ifrazat, 
çoxalma və inkişaf
Ağızcıq 
(mikroskopla 
görünüşü)
ma zamanı həmçinin bitki qızmaqdan qorunur. Bəzən rütubətli havada 
buxarlanma  zəifləyir.  Bu  zaman  sorulan  su  yarpaqlarda  damcılar 
şəklində toplanır; bu hadisə quttasiya  adlanır.
Xəzan. Payızda, soyuqlar düşdükdə torpaqda kök təzyiqi zəiflədiyin-
dən bitki kökü suyu sora bilmir. Nəticədə özündən su buxarlandırmanın 
qarşısını almaq üçün xəzan – yarpaq tökülməsi baş verir. Xəzan zamanı 
gövdə  ilə  yarpaq  arasında  mantarlaşmış  ayırıcı  qat  yaranır.  Yarpaq-
larda yaşıl xlorofil məhv olur və digər piqmentlər üzə çıxır. Bu zaman 
yarpaq  müxtəlif  rənglər  alır.  Xəzan  təkcə  payızda  deyil,  qızmar  yay 
günlərində – bitkidə su çatışmadıqda da baş verə bilər.
Verilmiş hadisələri təbiətdə başvermə ardıcıllığı ilə düzün: a) Yarpaqlarda xloro-
fil dağılır. b) Yarpaq rəngini dəyişir. c) Yarpaq tökülür. d) Yarpaqla zoğ arasında 
mantarlaşmış qat əmələ gəlir.   e) Yarpaq qonur rəng alır.   f)   Yarpaq ağacdan 
qopur.  
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Transpirasiya
Xəzan
Ayırıcı qat
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Suallara cavab verin: 1) Bir çox bitkilərdə ağızcıqlar yarpağın alt səthində 
yerləşir.  Fikrinizcə,  suzanbağında  ağızcıqlar  harada  yerləşir?  2)  İsti  yay 
günlərində bəzi tropik ağacların altında günəşdən daldalanmaq olmur. Çünki 
onların kölgəsi yoxdur. Bu ağaclarda istidən qorunmaq üçün hansı uyğun-
laşmalar meydana gəlmişdir?
2.  Məsələləri həll edin: a) Ağbaş kələm gün ərzində 5 stəkan su buxarlandırır. 
Bir stəkanın 200 ml, bir vedrənin isə 10 litr su tutduğunu bilsək, 40 kələm 
bitkisini  bir  gündə  sulamaq  üçün  neçə  vedrə  su  lazım  olacaq?    b)  İsti  yay 
günündə yaşlı tozağacı bitkisi 6 vedrəyə qədər su buxarlandırır. Əgər bir vedrə 
suyun həcmi 10 litrdirsə, yay ərzində bir tozağacı neçə litr su buxarlandırar?