Методическое пособие для учителя 6 мет о диче ск ое пособие для учите

N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Bitkilər tərəfindən suyun buxarlandırılması prosesi __  
adlanır. Özündə suyu buxarlandırmağın qarşısını 
almaq üçün yarpaqları tökmə prosesi __adlanır. Xəzan 
zamanı gövdə ilə yarpaq arasında __ yaranır.
Mantarlaşmış 
ayırıcı qat 
Yarpaqlarını  tökən  və  həmişəyaşıl 
bitkilər. Qış dövrünü yarpaqları tökül-
müş  vəziyyətdə  keçirən  bitkilərə 
paqlarını tökən, yarpaqları yaşıl olan bit-
kilərə  isə  həmişəyaşıl  bitkilər  deyilir. 
Həmişəyaşıl bitkilərdə xəzan olmasa da, 
ömrünü başa vurmuş yarpaqlar vaxtaşı-
rı  tökülür.  Məsələn,  şamda  yarpaqlar   
2–3, küknarda 5–7 ildən bir  tökülür.
yar-
Xəzan zamanı 
bitki həm də 
yarpaqlarda top-
lanmış zərərli 
maddələrdən 
azad olur.
düzlər də qapanır. Rütubətli yerlərin  bitkilərində isə (be-
qoniya, fikus) əksinə, suyu buxarlandırmaq üçün yarpaq 
sahəsi və ağızcıqlar çox, kök təzyiqi isə aşağı olur.
Suyu  buxarlandırmanın  əhəmiyyəti.  Yarpaqların 
suyu buxarlandırması nəticəsində bitkidə su və suda həll 
olmuş  maddələr  daim  kökdən  yarpağa  doğru  hərəkət 
edir. Mineral duzlar bitki tərəfindən mənimsəndikcə isə 
su cərəyanı vasitəsilə daim yeniləri daxil olur. Buxarlan-
  LAYİHƏ

3
3
111
110
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
37. 
Heyvanlarda daşıyıcı sistem
Əllərinizin birini yuxarı, digərini aşağı vəziyyətdə saxlayın. Bir dəqi-
qədən sonra hər iki əlinizi stolun üzərinə qoyun.
Nəticəni müzakirə edək:
· Nə üçün yuxarı qaldırılan əl ağarır, aşağı salınan isə qızarır?
olan  plazmadan  və  qanın  formalı  elementlə-
rindən ibarətdir. Qanın tərkibində olan qırmı-
zı  qan  hüceyrələri  (eritrositlər)  qana  qırmızı 
rəng verir və toxumalara oksigen daşıyır. On-
lar həm də toxumalarda yaranan karbon qazı-
nın bədəndən çıxarılmasında iştirak edir. Qan-
da olan ağ qan hüceyrələri (leykositlər) orqa-
nizmə düşən yad cisimcikləri və xəstəliktörə-
dən  mikrobları  məhv  edir.  Qan  lövhəcikləri 
(trombositlər) isə qanın laxtalanmasında işti-
rak  edir.  Bədəndə  dövr  edən  qan  həm  də  to-
xuma hüceyrələrinə qida maddələrini çatdırır 
və eyni zamanda zərərli maddələrin bədəndən 
çıxarılmasında iştirak edir.
Arterial  və  venoz  qan.  Onurğalı  heyvan-
ların qan dövranında, adətən, iki cür – arte-
rial və venoz qan dövr edir. Arterial qan oksi-
· Nə üçün bədənimizin hər hansı bir hissəsi kəsildikdə orada qan-
axma müşahidə olunur?
· Qanın bədəndə hərəkətini təmin edən nədir? 
· Qanın orqanizmdə hərəkəti hansı əhəmiyyətə malikdir?
Amöb, infuzor-tərlik kimi birhüceyrəli heyvanlarda maddələr sito-
plazmanın daim hərəkət etməsi sayəsində hüceyrənin bir yerindən di-
gər hissəsinə aparılır. Çoxhüceyrəli heyvanların hüceyrələri isə həyat 
üçün  zəruri  maddələri  onları  əhatə  edən  toxuma  mayesindən  alır. 
Bəzi qurdlar, həşəratlar və digər onurğasızlarda bu maye bütün bə-
dəndə dövr edir və hemolimfa adlanır. Heyvanların bir çoxunda mad-
dələrin bədəndə daşınmasını qan-damar sistemi həyata keçirir. 
Məməlilərin 
qan-damar sistemi
Qanın tərkibi
genlə, venoz qan karbon qazı ilə zəngin olan qana deyilir. Məməlilər 
və quşlarda ürəkdə arterial qan venoz qanla qarışmasa da, qurbağa, 
kərtənkələ və ilanda qan ürəyin şöbələrinin birində qarışır.  Nəticə-
də onların əksər bədən  orqanlarına qarışıq qan daxil olur.
Ürək  və  damarlar.  Bir  çox  canlılarda  qanın  hərəkəti  ürəyin 
hesabına təmin edilir. Qan damarlarla hərəkət edir. Qan damarla-
rına arteriya, vena və kapillyarlar aiddir.
Arteriyalar ürəkdən çıxan, 
ürəyə gələn  damarlardır. 
Qan  ürəkdən  bədən  orqanlarına  arteriyalarla,  orqanlardan  ürəyə 
isə venalarla axır. Kapillyarlar adlanan kiçik damarlar arteriya və 
venalar  arasında  yerləşir.  Qanla  hüceyrələr  arasında  əlaqə  kapil-
lyarlar vasitəsilə həyata keçirilir. Kapillyarlarda qan yavaş axaraq 
qida maddələrini və oksigenini hüceyrələrə verir və onlardan lazım-
sız məhsulları və karbon qazını alır, nəticədə maddələr mübadiləsi 
baş verir.
venalar  – 
1. Anlayışları  tamamlayın:  a)  Vena  damarları  ilə  qan  __.    b)  Arteriya 
damarları ilə qan __.  c) __ qan və toxuma hüceyrələri arasında maddələr 
və  qaz  mübadiləsi  baş  verən  kiçik  damarlardır.    d)  Arterial  qan  __  ilə 
zəngindir.  e)  Venoz qan  __ ilə zəngindir.
2. Düzgün anlayışları seçin:  1) Qan plazmadan və formalı 
elementlərdən təşkil olunub.  2) Qan bütün canlılarda yalnız oksigen 
daşıyır.  3) Onurğalı heyvanların qan-damar sistemi ürəkdən və damar-
lardan təşkil olunub.  4) Qazlar  mübadiləsi baş verən kiçik damarlar 
arteriyalardır. 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Vena damarları
Ürək
Qan damarları
Arteriya damarları
Qan-damar sistemi
Kapillyarlar
Açar sözl e r
__ nəqliyyat sistemidir, __və __ ibarətdir və 
maddələrin bədəndə daşınmasını təmin edir.  __ 
ürəkdən çıxan, __ isə ürəyə gələn qan damar-
larıdır. Arteriya və venalar arasında __ adlanan 
kiçik damarlar yerləşir.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
e  e 
edin
edin
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Sxemdə göstərilən anlayışları təyin edin və dəftərdə qeyd edin.
Qan
Plazma
Qanın formalı elementləri
?
?
?
Ürək
Qan damarları
?
?
?
Qan-damar sistemi
Heyvanlarda maddələrin daşınması. 
də  maddələrin  bədəndə  daşınmasını  təmin  edən  nəqliyyat  sistemi 
olur. Bu, ürəkdən və qan damarlarından ibarət qan-damar sistemi-
dir. Bu sistemlə qan dövr edir. Əksər heyvanlarda o, rəngsiz maye 
Heyvanların əksəriyyətin-
Leykosit
Eritrosit
Trombosit
Qan plazması
  LAYİHƏ

3
3
111
110
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
37. 
Heyvanlarda daşıyıcı sistem
Əllərinizin birini yuxarı, digərini aşağı vəziyyətdə saxlayın. Bir dəqi-
qədən sonra hər iki əlinizi stolun üzərinə qoyun.
Nəticəni müzakirə edək:
· Nə üçün yuxarı qaldırılan əl ağarır, aşağı salınan isə qızarır?
olan  plazmadan  və  qanın  formalı  elementlə-
rindən ibarətdir. Qanın tərkibində olan qırmı-
zı  qan  hüceyrələri  (eritrositlər)  qana  qırmızı 
rəng verir və toxumalara oksigen daşıyır. On-
lar həm də toxumalarda yaranan karbon qazı-
nın bədəndən çıxarılmasında iştirak edir. Qan-
da olan ağ qan hüceyrələri (leykositlər) orqa-
nizmə düşən yad cisimcikləri və xəstəliktörə-
dən  mikrobları  məhv  edir.  Qan  lövhəcikləri 
(trombositlər) isə qanın laxtalanmasında işti-
rak  edir.  Bədəndə  dövr  edən  qan  həm  də  to-
xuma hüceyrələrinə qida maddələrini çatdırır 
və eyni zamanda zərərli maddələrin bədəndən 
çıxarılmasında iştirak edir.
Arterial  və  venoz  qan.  Onurğalı  heyvan-
ların qan dövranında, adətən, iki cür – arte-
rial və venoz qan dövr edir. Arterial qan oksi-
· Nə üçün bədənimizin hər hansı bir hissəsi kəsildikdə orada qan-
axma müşahidə olunur?
· Qanın bədəndə hərəkətini təmin edən nədir? 
· Qanın orqanizmdə hərəkəti hansı əhəmiyyətə malikdir?
Amöb, infuzor-tərlik kimi birhüceyrəli heyvanlarda maddələr sito-
plazmanın daim hərəkət etməsi sayəsində hüceyrənin bir yerindən di-
gər hissəsinə aparılır. Çoxhüceyrəli heyvanların hüceyrələri isə həyat 
üçün  zəruri  maddələri  onları  əhatə  edən  toxuma  mayesindən  alır. 
Bəzi qurdlar, həşəratlar və digər onurğasızlarda bu maye bütün bə-
dəndə dövr edir və hemolimfa adlanır. Heyvanların bir çoxunda mad-
dələrin bədəndə daşınmasını qan-damar sistemi həyata keçirir. 
Məməlilərin 
qan-damar sistemi
Qanın tərkibi
genlə, venoz qan karbon qazı ilə zəngin olan qana deyilir. Məməlilər 
və quşlarda ürəkdə arterial qan venoz qanla qarışmasa da, qurbağa, 
kərtənkələ və ilanda qan ürəyin şöbələrinin birində qarışır.  Nəticə-
də onların əksər bədən  orqanlarına qarışıq qan daxil olur.
Ürək  və  damarlar.  Bir  çox  canlılarda  qanın  hərəkəti  ürəyin 
hesabına təmin edilir. Qan damarlarla hərəkət edir. Qan damarla-
rına arteriya, vena və kapillyarlar aiddir.
Arteriyalar ürəkdən çıxan, 
ürəyə gələn  damarlardır. 
Qan  ürəkdən  bədən  orqanlarına  arteriyalarla,  orqanlardan  ürəyə 
isə venalarla axır. Kapillyarlar adlanan kiçik damarlar arteriya və 
venalar  arasında  yerləşir.  Qanla  hüceyrələr  arasında  əlaqə  kapil-
lyarlar vasitəsilə həyata keçirilir. Kapillyarlarda qan yavaş axaraq 
qida maddələrini və oksigenini hüceyrələrə verir və onlardan lazım-
sız məhsulları və karbon qazını alır, nəticədə maddələr mübadiləsi 
baş verir.
venalar  – 
1. Anlayışları  tamamlayın:  a)  Vena  damarları  ilə  qan  __.    b)  Arteriya 
damarları ilə qan __.  c) __ qan və toxuma hüceyrələri arasında maddələr 
və  qaz  mübadiləsi  baş  verən  kiçik  damarlardır.    d)  Arterial  qan  __  ilə 
zəngindir.  e)  Venoz qan  __ ilə zəngindir.
2. Düzgün anlayışları seçin:  1) Qan plazmadan və formalı 
elementlərdən təşkil olunub.  2) Qan bütün canlılarda yalnız oksigen 
daşıyır.  3) Onurğalı heyvanların qan-damar sistemi ürəkdən və damar-
lardan təşkil olunub.  4) Qazlar  mübadiləsi baş verən kiçik damarlar 
arteriyalardır. 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Vena damarları
Ürək
Qan damarları
Arteriya damarları
Qan-damar sistemi
Kapillyarlar
Açar sözl e r
__ nəqliyyat sistemidir, __və __ ibarətdir və 
maddələrin bədəndə daşınmasını təmin edir.  __ 
ürəkdən çıxan, __ isə ürəyə gələn qan damar-
larıdır. Arteriya və venalar arasında __ adlanan 
kiçik damarlar yerləşir.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
e  e 
edin
edin
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Sxemdə göstərilən anlayışları təyin edin və dəftərdə qeyd edin.
Qan
Plazma
Qanın formalı elementləri
?
?
?
Ürək
Qan damarları
?
?
?
Qan-damar sistemi
Heyvanlarda maddələrin daşınması. 
də  maddələrin  bədəndə  daşınmasını  təmin  edən  nəqliyyat  sistemi 
olur. Bu, ürəkdən və qan damarlarından ibarət qan-damar sistemi-
dir. Bu sistemlə qan dövr edir. Əksər heyvanlarda o, rəngsiz maye 
Heyvanların əksəriyyətin-
Leykosit
Eritrosit
Trombosit
Qan plazması
  LAYİHƏ

3
3
113
112
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Orqanizmlərin  həyat  fəaliyyəti  nəticəsində  bədəndə  son  parçalanma 
məhsulları – zərərli maddələr, suyun və duzların artığı yaranır.
Heyvanlarda ifrazat orqanları və sistemi. 
sadalanan  maddələrin  bədəndən  çıxarılması  üçün  ifrazat  orqanları 
yaranmışdır.  
İfrazat prosesi – orqanizmlərin həyat fəaliyyəti nəticəsində yaranan və onun 
üçün lazımsız olan maddələrin bədəndən çıxarılmasıdır.  O, tənəffüs və həzm 
prosesləri ilə birlikdə maddələr mübadiləsini təmin edir. 
Birhüceyrəli heyvanların (amöb, infuzor-tərlik və s.) əksəriyyətində zə-
rərli maddələr və suyun artığı ifrazat vakuolu vasitəsilə bədəndən xaric 
olunur.  Əksər orqanizmlərdə isə zərərli maddələrin çıxarılması üçün ifra-
zat sistemi yaranmışdır. Qurdlarda ifrazat sistemi şaxələnmiş kanalcıq-
lardan, hörümçək və həşəratlarda malpigi borularından, bəzi xərçənglərdə 
 Heyvanlarda yuxarıda 
38. 
İfrazat
· Bu maddələr bədəndən necə çıxarılır? 
bir cüt yaşıl vəzidən ibarətdir. Onurğalı 
heyvanlar və insanın ifrazat sistemində 
əsas  ifrazat  orqanları  –  bir  cüt  böyrək 
olur.  Toxuma  və  orqanlardan  gətirilən 
qan böyrəklərdə süzülür, orqanizm üçün 
lazımsız  olan  maddələrdən  –  suyun 
artığı  və  mineral  maddələrdən  təmizlə-
nir.  Nəticədə  sidik  yaranır.  Sidik  böy-
rəkdən çıxan sidik axarı ilə sidik kisəsi-
nə  gətirilir.  Sonra  isə  sidik  kanalı    ilə 
xaric edilir.
Bitkilərdə  ifrazat.  Bitkilərdə  son 
parçalanma məhsullarının bədəndən çı-
xarılması müxtəlif üsullarla gedir. La-
zımsız  maddələrin  və  artıq  suyun  bə-
dəndən  çıxarılması  birhüceyrəli  yo-
sunlarda  yığılıb-açılan  vakuolla, 
çoxhüceyrəli  yosunlarda  isə  bütün 
bədən səthi ilə xaric edilir.  Quru bitki-
lərində  belə  məhsullar  vakuollarda 
toplanaraq xüsusi vəzilər və nektarlıq-
lar,  tükcüklər  vasitəsilə  orqanizmdən 
xaricə çıxarılır. Bitkilərin ifraz etdiyi 
bu maddələr tozlandırıcı həşəratları bit-
kilərə  cəlb  etməyə,  onları  mikroorqa-
nizmlərdən, həmçinin otyeyən heyvan-
lardan qorumağa xidmət edir.
Ağac  bitkiləri  özündə  toplanan  zə-
rərli  maddələrdən  xəzan  zamanı  yar-
paqlarını tökməklə xilas olur.
Heyvanlarda ifrazat strukturları 
və sistemi
İfrazat 
vakuolları
İfrazat 
vakuolları
Malpigi boruları
Böyrəklər
Sidik 
kanalı
Sidik 
kisəsi
Sidik 
axarları
Hörümçəklərdə
İnfuzorda
İnsanda
Heyvanlarla onların ifrazat strukturları arasında 
uyğunluğu müəyyən edin.
Naringi qabığını, nanə yarpağını, yaxud şamağacının iynəyarpaqlarını 
ovcunuzda sıxın. Nə hiss etdiyinizi şərh edin.
Maddələr mübadiləsi. Canlı orqanizmə ətraf mühitdən daim mad-
dələr daxil olur və əmələ gələn son parçalanma məhsulları xaricə çıxa-
rılır. Maddələrin bədənə daxil olduqdan sonra parçalanması, yeni mad-
dələrin yaranması, hərəkəti və ifraz olunması birlikdə maddələr müba-
diləsi adlanır. Maddələr mübadiləsi canlı orqanizmlərin əsas əlamət-
lərindən biridir. Onun dayanması isə orqanizmin məhvinə səbəb olur.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
İfrazat orqanları
İfrazat vakuolu
Xüsusi  vəzilər
Nektarlıqlar
Tükcüklər
Böyrək 
1. Onurğalı orqanizmlərin ifrazat orqanların-
da  parçalanma  məhsullarının  keçdiyi  yolu 
ardıcıllıqla  göstərin:  sidik  axarları;  sidik 
kisəsi;  böyrəklər;  sidik kanalı.
2. Doğru ifadələri tapın:  a) Birhüceyrəli heyvanlar ifrazat məhsullarını 
ifrazat  kanalcıqları  vasitəsilə  xaric  edirlər.  b)  Filin  ifrazat  sistemi 
böyrəklərdən, sidik axarlarından, sidik kisəsindən və sidik kanalından 
ibarətdir.  c)  Soxulcanın  ifrazat  orqanı  böyrəklərdir.  d)  Amöb  tul-
lantıları bütün bədən səthi ilə xaric edir.   e) Bitkilərin xüsusi ifrazat 
sistemi  yoxdur.  f)  Həşəratların  xüsusi  ifrazat  sistemi  yoxdur.  Onlar 
həyat fəaliyyəti məhsullarını bütün bədən səthi ilə xaric edirlər. g) Mad-
dələr mübadiləsinin qaz şəklində olan məhsullarının xaric olunmasını 
ifrazat sistemi təmin edir.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Birhüceyrəli heyvanların əksəriyyətində zərərli 
maddələr və suyun artığı __ vasitəsilə bədəndən 
xaric olunur. Əksər orqanizmlərdə isə zərərli maddə-
lərin çıxarılması üçün __ yaranmışdır. Onurğalı 
heyvanlar və insanda ifrazat orqanları bir cüt __ 
ibarətdir. Bitkilərdə ifrazat məhsulları__,__.__   
toplanaraq bədəndən xaric edilir.
1
2
3
4
a
c
d
b
  LAYİHƏ

3
3
113
112
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Orqanizmlərin  həyat  fəaliyyəti  nəticəsində  bədəndə  son  parçalanma 
məhsulları – zərərli maddələr, suyun və duzların artığı yaranır.
Heyvanlarda ifrazat orqanları və sistemi. 
sadalanan  maddələrin  bədəndən  çıxarılması  üçün  ifrazat  orqanları 
yaranmışdır.  
İfrazat prosesi – orqanizmlərin həyat fəaliyyəti nəticəsində yaranan və onun 
üçün lazımsız olan maddələrin bədəndən çıxarılmasıdır.  O, tənəffüs və həzm 
prosesləri ilə birlikdə maddələr mübadiləsini təmin edir. 
Birhüceyrəli heyvanların (amöb, infuzor-tərlik və s.) əksəriyyətində zə-
rərli maddələr və suyun artığı ifrazat vakuolu vasitəsilə bədəndən xaric 
olunur.  Əksər orqanizmlərdə isə zərərli maddələrin çıxarılması üçün ifra-
zat sistemi yaranmışdır. Qurdlarda ifrazat sistemi şaxələnmiş kanalcıq-
lardan, hörümçək və həşəratlarda malpigi borularından, bəzi xərçənglərdə 
 Heyvanlarda yuxarıda 
38. 
İfrazat
· Bu maddələr bədəndən necə çıxarılır? 
bir cüt yaşıl vəzidən ibarətdir. Onurğalı 
heyvanlar və insanın ifrazat sistemində 
əsas  ifrazat  orqanları  –  bir  cüt  böyrək 
olur.  Toxuma  və  orqanlardan  gətirilən 
qan böyrəklərdə süzülür, orqanizm üçün 
lazımsız  olan  maddələrdən  –  suyun 
artığı  və  mineral  maddələrdən  təmizlə-
nir.  Nəticədə  sidik  yaranır.  Sidik  böy-
rəkdən çıxan sidik axarı ilə sidik kisəsi-
nə  gətirilir.  Sonra  isə  sidik  kanalı    ilə 
xaric edilir.
Bitkilərdə  ifrazat.  Bitkilərdə  son 
parçalanma məhsullarının bədəndən çı-
xarılması müxtəlif üsullarla gedir. La-
zımsız  maddələrin  və  artıq  suyun  bə-
dəndən  çıxarılması  birhüceyrəli  yo-
sunlarda  yığılıb-açılan  vakuolla, 
çoxhüceyrəli  yosunlarda  isə  bütün 
bədən səthi ilə xaric edilir.  Quru bitki-
lərində  belə  məhsullar  vakuollarda 
toplanaraq xüsusi vəzilər və nektarlıq-
lar,  tükcüklər  vasitəsilə  orqanizmdən 
xaricə çıxarılır. Bitkilərin ifraz etdiyi 
bu maddələr tozlandırıcı həşəratları bit-
kilərə  cəlb  etməyə,  onları  mikroorqa-
nizmlərdən, həmçinin otyeyən heyvan-
lardan qorumağa xidmət edir.
Ağac  bitkiləri  özündə  toplanan  zə-
rərli  maddələrdən  xəzan  zamanı  yar-
paqlarını tökməklə xilas olur.
Heyvanlarda ifrazat strukturları 
və sistemi
İfrazat 
vakuolları
İfrazat 
vakuolları
Malpigi boruları
Böyrəklər
Sidik 
kanalı
Sidik 
kisəsi
Sidik 
axarları
Hörümçəklərdə
İnfuzorda
İnsanda
Heyvanlarla onların ifrazat strukturları arasında 
uyğunluğu müəyyən edin.
Naringi qabığını, nanə yarpağını, yaxud şamağacının iynəyarpaqlarını 
ovcunuzda sıxın. Nə hiss etdiyinizi şərh edin.
Maddələr mübadiləsi. Canlı orqanizmə ətraf mühitdən daim mad-
dələr daxil olur və əmələ gələn son parçalanma məhsulları xaricə çıxa-
rılır. Maddələrin bədənə daxil olduqdan sonra parçalanması, yeni mad-
dələrin yaranması, hərəkəti və ifraz olunması birlikdə maddələr müba-
diləsi adlanır. Maddələr mübadiləsi canlı orqanizmlərin əsas əlamət-
lərindən biridir. Onun dayanması isə orqanizmin məhvinə səbəb olur.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
İfrazat orqanları
İfrazat vakuolu
Xüsusi  vəzilər
Nektarlıqlar
Tükcüklər
Böyrək 
1. Onurğalı orqanizmlərin ifrazat orqanların-
da  parçalanma  məhsullarının  keçdiyi  yolu 
ardıcıllıqla  göstərin:  sidik  axarları;  sidik 
kisəsi;  böyrəklər;  sidik kanalı.
2. Doğru ifadələri tapın:  a) Birhüceyrəli heyvanlar ifrazat məhsullarını 
ifrazat  kanalcıqları  vasitəsilə  xaric  edirlər.  b)  Filin  ifrazat  sistemi 
böyrəklərdən, sidik axarlarından, sidik kisəsindən və sidik kanalından 
ibarətdir.  c)  Soxulcanın  ifrazat  orqanı  böyrəklərdir.  d)  Amöb  tul-
lantıları bütün bədən səthi ilə xaric edir.   e) Bitkilərin xüsusi ifrazat 
sistemi  yoxdur.  f)  Həşəratların  xüsusi  ifrazat  sistemi  yoxdur.  Onlar 
həyat fəaliyyəti məhsullarını bütün bədən səthi ilə xaric edirlər. g) Mad-
dələr mübadiləsinin qaz şəklində olan məhsullarının xaric olunmasını 
ifrazat sistemi təmin edir.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Birhüceyrəli heyvanların əksəriyyətində zərərli 
maddələr və suyun artığı __ vasitəsilə bədəndən 
xaric olunur. Əksər orqanizmlərdə isə zərərli maddə-
lərin çıxarılması üçün __ yaranmışdır. Onurğalı 
heyvanlar və insanda ifrazat orqanları bir cüt __ 
ibarətdir. Bitkilərdə ifrazat məhsulları__,__.__   
toplanaraq bədəndən xaric edilir.
1
2
3
4