AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

§12.1. Qərb  ölkələrində industrial iqtisadi sistemə keçid 

 

Qərbin  dünya  liderliyinə  keçidi  industrial  iqtisadi  sistemin 

qərarlaşmasına paralel sürətdə baş vermişdir. 

Məlumdur  ki,  industrializmə  qədərki  iqtisadi  sistemdə  (aqrar 

iqtisadiyyat) əsas məsələ “sağ qalmağa” yönəldilmiş dəyərlər sisteminin 

formalaşdırılması  olmuşdur.  ndustrializmdə  isə  fəaliyyətin  “xaricə” 

istiqamətləndirilməsi həlledici xarakter daşıyır. 

Yeni məzmunlu iqtisadi sistemin formalaşmasının və ümumiyyətlə, 

mövcudluğunun əsas prioritetləri sırasına aşağıdakıları aid etmək olar: 

1.

 

Ümumcəmiyyət  miqyasında  yeni  təmayüllərin  meydana 

çıxması:  insan  həyatı  cəmiyyətin  ali  dəyərinə  çevrilir. 

Maddi rifahın yüksələn xəttlə yaxşılaşması, iqtisadi sferada 

əldə  olunan  nailiyyətlər  sosialtutumlu  məsələlərin  önə 

çıxmasına, 

cəmiyyətin 

keyfiyyətcə 

yeni 

inkişaf 

mərhələsinə qədəm qoymasına gətirib çıxarmışdı. “ qtisadi 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

296

                                                            

insan”  və  onun  formalaşdırdığı  rasionalizm  aparıcı 

mövqelərə yiyələnmişdir. 

2.

 

Təsərrüfat  fəaliyyətinin  nisbi  müstəqilləşməsi,  yaxud 

avtonomluğu;  industrializm  –  cəmiyyətdə  plüralizmi 

inkişaf  etdirməklə  ictimai  həyatın  bütün  sferalarını,  o 

cümlədən,  iqtisadi  fəaliyyəti  avtonomlaşdırır.  qtisadi 

həyatın 

siyasi 

institutlardan 

asılılığı 

və 

onun 

məhdudlaşdırılması praktikasına XIX əsrin sonu XX əsrin 

əvvəllərində  son  qoyulmuşdu.  Sırf  xronoloji  prizmadan 

qeyd  edilən  sferada  dövlət  nəzarətinin  zəifləməsinə  hələ 

XV  əsrdə  rast  gəlinir.  XVIII-XIX  əsrlərdə  isə  iqtisadi 

həyatın asılılıqdan (dövlət nəzarəti) qurtarması istəyi Qərb 

ölkələrindən əsas prioritetlər sırasına daxil idi. 

3.

 

Praqmatizmin  ön  plana  çıxarılması;  Qərb  ölkələri 

feodalizmin  dağılmağa  başladığı  andan  praqmatizm 

prinsipini  təsərrüfat  fəaliyyətində  yaranan  istənilən 

problemin  həllində  əsas  prinsip  olaraq  tətbiq  etməyə 

başladılar. Əsas məqsəd – iqtisadi effektivliyi artırmaq idi. 

Elm  və  sənaye  arasındakı  münasibətlərdə  də  praqmatizm 

həlledici  rola  malik  olmuşdu.  Elm  →  sənaye  cütlüyünün 

praqmatik  müstəvidə  birləşməsi  bir  tərəfdən  yeni 

məhsulların  istehsalına,  digər  tərəfdən  isə  istehsalın  və 

əməyin  elmi  təşkilinə,  yeni  metodların  tətbiqinə  gətirib 

çıxramışdı. 

4.

 

Qərb ölkələrində iqtisadi artımın sabitqədəmliliyi: 

- Qərb ölkələrində kəskin sıçrayışlar olmamışdı; Məsələn, XIX əsr 

ərzində sənayenin orta illik artım tempi 3% təşkil etmişdi.

174

 

- 

qtisadi 

artım 

bütövlükdə 

əhalinin 

maddi 

rfahının 

yaxşılaşdırılmasına təsir göstərirdi. (Yəni, təkcə sahibkarlara deyil). 

Ayrı  –ayrı  ölkələrdə  yoxsulluğun  səviyyəsi  90%-dən  30-20%-ə 

qədər  azalmışdı.

175

  Orta  təbəqə  getdikcə  daha  çoxsaylı  olurdu. 

qtisadi  rifahın  yüksəlişi  təhsilin  inkişafına  güclü  təsir  göstərmişdi 

(cədvəl 12.4). 

Cədvəl 12.4 

Qərb ölkələrində əhalinin savadlılıq dərəcəsi (1850-1900) (%-lə) 

                                                 

174

 Ван Дер Веe. История мировой экономики. М.: Наука, 1995.- С.31 

175

 Розенберг Н., Бридцелл. Л.Э. Как Запад стал богатым . Новосибирск: Экар, 

1995.- С.13 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

297

                                                            

   

Ölkələr 

1850 

1900 

1900-1850-ci 

ilə nisbətən 

(+, - ) 

 

1.ABŞ (zəncilər nəzərə alınmadan) 

2.Şotlandiya 

3.Prussiya 

4. ngiltərə və Uels 

5.Fransa 

6.Avstriya (Macarıstanla birlikdə) 

7.Belçika 

8. taliya 

9. spaniya 

10. sveç 

 

85-90 

 

80 

80 

67-70 

55-60 

55-60 

 

- 

20-25 

25 

90 

 

 

94 

 

97 

88 

96 

83 

77 

 

81 

52 

44 

99 

 

 

+4.0% 

 

+17.0% 

+8.0% 

+26.0% 

+23.0% 

+17.0% 

 

X 

+27.0% 

+19.0% 

+9.0% 

 

 

Mənbə:  Rondo  Cameron.  Concise  economic  History  of  the  World.,  Oxford,  1993, 

p.220. 

 

 

5.

 

nnovasiyanın  rolu;  Qərb  ölkələrində  iqtisadi  inkişafın 

amili kimi  çıxış edən innovasiyaya əsasən 3 sferanı əhatə 

edirdi: 

-  Ticarətdə  innovasiya:  Daxili  və  xarici  ticarətin 

genişlənməsinə,  yeni  ərazilərin  və  yeni  resursların  mal 

dövriyyəsinə  daxil  edilməsinə,  ticarətin  infrastrukturunun 

inkişafına  səbəb  olmuşdu.  Məlumdur  ki,  ticarətin 

genişlənməsi və inkişafı məntiqi olaraq milli iqtisadiyyatı 

formalaşdıran  əsas  amillərdən  biridir.  Xarici  ticarətin 

genişlənməsi  sferasında  innovasiya  özünü  dünyada 

analoqu 

olmayan 

məhsulların 

yaradılması 

və 

mənimsənilməsi,  dünya  bazarının  formalaşmasında 

mühüm  rol  oynayan  dəniz  ticarət  yollarının  açılmasında 

büruzə verirdi. 

6.

 

Ticarətin  infrastrukturu,  yaxud  ticarətə  xidmət  edən 

institutların  inkişafı;  Ticarətin  inkişafı  yeni  institusional 

müxanizmlərin yaranmasını sərtləndirirdi: 

- Müqavilələrin və mülkiyyət hüququnun hüquqi mühafizəsi; 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

298

                                                            

- Bankların inkişafı; 

- Vergiqoyma sisteminin yaranması; 

-  qtisadi əməkdaşlığın (nəsillə əlaqədar olmayan) inkişafı; 

-  şgüzar  dairələrin  mənafelərinə  uyğun  əxlaqi  və  dini  davranış 

normaları sisteminin formalaşması; 

-  Texnologiyada  innovasiya:  Bu  aspektdən  texnoloji  və  təşkilati 

innovasiyaları  fərqləndirmək  olar.  Texnoloji  innovasiyalara  fabrik 

istehsalında  suyun  və  buxarın  gücündən  istifadəni,  ağacın  dəmir  və 

poladla  əvəzlənməsini,  rabitə  vasitələrindəki  innovasiyaları  göstərmək 

olar. 

Təşkilati  innovasiyasına  isə  sənətkarlıq  emalatxanalarından  fabrik 

istehsalına keçidi aid etmək olar. 

Əksər  tədqiqatçılar  Qərb  ölkələrində  innovasiya  ideyasının 

meydana gəlməsi səbəbləri, yaxud ideyanın mənbələri kimi aşağıdakıları 

qeyd edirlər: 

1.

  Elmi tədqiqatlar və N OKR; 

2.

  Təbii resursların kasadlığı; 

3.

  Formalaşmış iqtisadi tələbatlar; 

4.

  Rəqabət; 

5.

  Dövlətlərarası iqtisadi münasibətlərin formalaşmasına tələbat. 

XVIII-XIX  əsrlər  və  XX  əsrin  əvvəllərində  ayrı-ayrı  ölkələrin 

inkişaf xüsusiyyətləri kifayət qədər fərqli məcrada təzahür etmişdir. 

 

 

§ 12.1.1. Fransa iqtisadiyyatı 

 

Fransada kapitalist münasibətlərinin genezisi XVI  əsrdən başlamış 

XVIII  əsrin  sonuna  qədər  davam  etmişdi.  1789-cu  il  Fransız  burjua 

inqilabı yeniliyin köhnəlik (feodalizm) üzərində qələbəsini təmin etmişdi. 

Elə həmin ildə də insan və vətəndaş hüquqları bəyannaməsi qəbul edildi. 

Bəyannamə xüsusi mülkiyyəti toxunulmaz elan etdi. 

Fransa  hökuməti  aqrar  məsələ  ilə  bağlı  3  dekret  qəbul  etdi. 

Qanunvericiliyin  əsas  nəticəsi  ondan  ibarət  olmuşdur  ki,  feodal 

mülkiyyəti  –  tam  şəkildə  aradan  qaldırılmasa  da  -  əhəmiyyətli  dərəcədə 

zəiflədilmiş,  kəndlilərin  torpaq  üzərində  xüsusi  mülkiyyəti  təsbit 

edilmişdi.  Kiçik  kəndli  mülkiyyətinin  qərarlaşması  ilə  kəndli  təsərrüfatı 

iqtisadi  həyatda  hökmran  tipə  çevrilmişdi.  Digər  iqtisadi  tədbirlərə 

möhtəkirliklə mübarizə (maksimal qiymət səviyyəsinin təsbiti) və antiişçi 

qanunun (Le Şepelye qanunu – 1791-ci il) – tətil, etirazlar və hər cür işçi 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

299

                                                            

ittifaqlarının yaradılmasını qadağan edən qanunun qüvvədə saxlanılması 

aid idi. 1794-cü il əks-inqilabi çevrilişlə Napoleonun diktaturası (1799-cu 

il)  yarandı.  Napoleon  proteksionist  siyasət  yürütməklə  Ticarət  Palatları, 

Baş  Ticarət  Şurası,  Fabrik  və  Zavodların  şləri  Üzrə  Şura  tipli 

ixtisaslaşmış  qurumlar  vasitəsilə  ticarət  və  sənayenin  inkişafını 

dəstəkləyirdi.  Bu  dövrü  Fransada  sənaye  inqilabının  başlanğıcı  dövrü 

kimi  səciyyələndirmək  olar.  Fransız  sənayesinin  inkişafında  Napoleon 

tərəfindən həyata keçirilən (1806-cı il) –  ngiltərə və onun müttəfiqlərinə 

qarşı yönəldilmiş materik blokadası mühüm rol oynamışdı. 

ngiltərə ilə hər cür ticarətin qadağan edilməsi vasitəsilə Napoleon 

təkcə  onun  zəiflədilməsinə  deyil,  həmçinin  Avropa  bazarlarının  ələ 

keçirilməsinə  çalışırdı.  Bununla  belə,  materik  blokadası  fransız 

sənayesinin  bütün  sahələrinə  eyni  cür  təsir  göstərməmişdir:  Xammal 

bazası  olan  sahələr  (yun,  inək  və  s.)  inkişaf  etmiş,  lakin  maşın  və 

xammalın  idxalatının  ( ngiltərədən)  dayandırılması  sənayenin  digər 

sahələrinə əks-təsir  göstərmişdi. Qiymətin  yüksəkliyi ucbatından fransız 

mallarının yeni bazarlara çıxışı gözlənilən effekti verməmişdi. 

Napoleon  dövründə  ölkənin  ticarət  dövriyyəsi  elə  bir  əhəmiyyətli 

artıma  nail  ola  bilməmişdi  (10-20%).  Materik  blokadasının  arzuedilən 

nəticələri  verməməsi  Napoleonu 

yeridilən  siyasətdə  müvafiq 

dəyişikliklər  etmək  zərurəti  qarşısında  qoydu:  Daha  çox  zəruri  olan 

ingilis malları və müstəmləkələrdən alınan xammalın idxalatı sferasında 

xüsusi lisenziya sistemi tətbiq olundu. 1800-cü ildə Napoleonun birbaşa 

dəstəyi  ilə  fransız  bankı  yaradıldı.  XIX  əsrin  əvvəllərindən  etibarən 

bankların  dövlət  istiqrazları  ilə  apardıqları  əməliyyatlar  sürətlə  inkişaf 

etməkdə idi. 

Digər  tərəfdən,  Fransanın  iqtisadiyyatına  Napoleonun  apardığı 

müharibələr  də  əhəmiyyətli  təsir  göstərirdi.  Məğlub  olmuş  ölkələr  bir 

tərəfdən  fransız  mallarının  satış  bazarına  çevrilir,  digər  tərəfdən  isə 

fransız  iqtisadiyyatının  ucuz  xammal  əlavəsi  kimi  fəaliyyət  göstərirdi. 

Müharibələrdə  məğlub  olmuş  ölkələrin  sərvətinin  talan  edilməsi  ilkin 

kapital  yığımının  mühüm  mənbələrindən  olmuşdur.  Eyni  zamanda, 

Napoleonun apardığı müharibələr bütün Avropada feodalizm qalıqlarının 

aradan  qaldırılmasında  və  kapitalist  münasibətlərinin  qərarlaşmasında 

müəyyən rol oynamışdı. 

XIX  əsrin  birinci  onilliyində  başlanan  sənaye  inqilabı  1860-cı 

illərdə  iri  maşınlı  fabrikə  keçidlə  başa  çatdı.  ngiltərədən  fərqli  olaraq 

fransız sənayeləşməsi bütünlüklə idxal olunan ingilis maşınları  əsasında 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

300

                                                            

həyata  keçirilirdi.  XIX  əsrin  ortalarına  qədər  sənaye  inqilabı  əsasən 

yüngül sənayeni əhatə edirdi. 

Ağır  sənayedə  inkişaf  XIX  əsrin  50-60-cı  illərindən  başlanır.  Daş 

kömür  hasilatı,  dəmir  filizi  istehsalının  həcmi  sabit  templərlə  artmağa 

başlamışdı.  1870-ci  ildən  etibarən  ağır  sənaye  inkişaf  templərinə  görə 

yüngül  sənayeni  geridə  buraxmışdı.  Belə  ki,  həmin  ildə  daş  kömür 

hasilatı 13 mln.tona, çuqun istehsalı – 1.2 mln.tona çatmışdı. XIX  əsrin 

50-60-cı  illərində  buxar  maşınlarının  sayı  4  dəfə  artmışdı.  Bu  dövrdə 

Fransa  artıq  özünün  inkişaf  etmiş  maşınqayırma  sənayesinə  malik  idi. 

Məhz  XIX  əsrin  50-60-ci  illərində  ilk  dəfə  olaraq  fransız  hökuməti 

müəssisələrin texniki təchizatına dəstək verməyə başlamışdı: dağ-mədən 

və toxuculuq sənayesinə ayrı-ayrılıqda 55 mln. frank, metallurgiyaya isə 

9  mln.  frank  vəsait  ayrılmışdı.  XIX  əsrin  ortalarında  sənayenin  inkişaf 

səviyyəsinə görə Fransa- ngiltərədən sonra – ikinci yeri tuturdu. Bununla 

belə, qeyd etmək lazımdır ki,  ngiltərədən fərqli olaraq Fransada sənaye 

inqilabı  daha  ləng  sürətlə  həyata  keçirilirdi  ki,  bu  da  müəssisələrin  say 

çoxluğunun  saxlanılması  və  ümumiyyətlə,  istehsal,  eləcə  də  kapitalın 

aşağı səviyyəli təmərgüzləşməsi ilə izah oluna bilər. Fransız sənayesində 

qadın və uşaq əməyindən geniş sürətdə istifadə olunurdu: XIX əsrin 40-cı 

illərində  pambıq-parça  sənayesində  çalışanların  52%-i  qadınlar  və 

uşaqlar olmuşlar. 

 

Cədvəl 12.5 

Fransanın iqtisadi inkişaf dinamikası (1800-1870) 

  

Göstəricilər 

1800 

1830 

1850 

1870 

1870 ⁄1800-ə 

nisbətən 

%-lə 

1. Əhali, mln.n 

2.Şəhər  əhalisinin  xüsusi 

çəkisi (%) 

3.Kömür istehsalı, mln. t. 

4.Çuqun istehsalı mln.t. 

5. Polad istehsalı, min.t. 

6.Pambıq  istehsalı,  min 

kip.(¹) 

7.Dəmiryolunun uzunluğu, 

km 

8.  xracat, mln.fr. 

9.  dxalat, mln. fr. 

 

27.3 

20 

 

- 

 

- 

- 

- 

 

- 

 

- 

- 

32.4 

- 

 

1.9 

 

0.2 

- 

282 

 

38 

 

453 

4898 

35.6 

25 

 

4.4 

 

0.4 

1.01 

593 

 

3130 

 

1068 

791 

36.9 

31 

 

13.2 

 

1.2 

0.08 

593 

 

18000 

 

2802 

2867 

+35.2% 

+11% 

 

+6.9(²) dəfə 

 

+6.0(²) dəfə 

X 

+2.1(²) dəfə 

 

473.6 (²) dəfə 

 

+6.1(²) dəfə 

+58.5 % (²) 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

301

                                                            

 

 

Qeyd: (1) 1 kip=227 kq; (2) 1830-cu illə müqayisədə.  

 

 

XIX  əsrin  70-ci  illərində  kapital  ixracının  artımı  və  daxili  bazar 

tutumunun  azalması  sənayenin  inkişaf  tempini  hissediləcək  dərəcədə 

aşağı  salmışdı.  Kapital  ixracatının  artımı  –  daxili  bazarın  tutumca 

zəifliyinə  görə  yerli  sənayeyə  kapital  qoyuluşunun  effektiv  olmamasına 

əsaslanırdı ki, bu da yekun etibarilə sənayenin inkişaf tempinə mənfi təsir 

göstərirdi. 

Daxili bazarın tutumunun aşağı səviyyədə olması isə daha çox kənd 

təsərrüfatının inkişaf xüsusiyyətləri ilə determinə olunurdu. 

XIX  əsrin  ortalarında  Fransanın  kənd  təsərrüfatında  kiçik  kəndli 

təsərrüfatı  aparıcı  mövqedə  olmuşdur.  Kiçik  kəndli  təsərrüfatı  -  əsasən 

daxilə yönəlik, yəni təsərrüfatdaxili tələbatların ödənilməsi istiqamətində 

fəaliyyət  göstərirdi.  Demək  olar  ki,  natural  təsərrüfat  tipi  özünün  bütün 

təfərruatı  ilə  qalmaqda  davam  edirdi.  Yalnız  XIX  əsrin  60-cı  illərindən 

etibarən  istehsal  və  kapitalın  təmərgüzləşməsi  prosesi  güclənməyə 

başladı  ki,  bu  da  azsaylı  iri  fermer  təsərrüfatlarının  yaranmasına  və  ön 

plana  çıxmasına  şərait  yaratdı.  Bununla  belə,  kapitalist  münasibətlərin 

inkişaf prosesində icarənin yarımfeodal forması saxlanmaqda idi. 

Eyni zamanda, kəndlilərin böyük əksəriyyəti müflisləşərək müzdlu 

işçilərə çevrilirdilər. 

Torpaq  sahibi  olan  kəndlilər  isə  böyük  ipoteka  borcu  altında 

fəaliyyət göstərirdilər. 

Bütün bunlar onunla nəticələndi ki, erkən dövrlərdə kənd təsərrüfatı 

sferasında kapitalist münasibətlərinin formalaşmasına dəstək verən kiçik 

kəndli  təsərrüfatları  tezliklə  onun  əksinə  çevrildi.  Belə  ki,  natural 

təsərrüfatçılğın  üstün  mövqelərdə  olması  sənaye  mallarının  satış 

bazarının  tutumuna  mənfi  təsir  göstərirdi.  ri  fermer  təsərrüfatlarının  – 

digər Avropa ölkələri ilə müqayisədə xüsusi çəkisi əhəmiyyətli dərəcədə 

aşağı olmuşdur. 

Fransa  sənayesinin  inkişaf  tempinə  görə  ngiltərədən  əhəmiyyətli 

dərəcədə geri qalsa da, ssuda kapitalının dövriyyəsinə görə ön yerlərdən 

birini tuturdu. Ümumiyyətlə, ilkin dövrlərdə fransız kapitalizmi daha çox 

sələmçi xarakter daşıyırdı. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

302

                                                            

XIX əsrin 40-60-cı illərində iri ixtisaslaşmış banklar yaranır. 1848-

ci  ildə  dövlətin  dəstəyi  ilə  kapitalının  2/3  xəzinəyə  və  bələdiyyələrə 

mənsub olan 67 milli uçot idarələri  yaranmışdır.  1855-ci ildə isə bunlar 

bir bankda birləşmiş, dövlət və bələdiyyələrə mənsub olan səhmlər özəl 

sektora  verilmişdir.  Bu  bank,  əsasən  daxili  və  xarici  ticarəti 

maliyyələşdirirdi. Eyni zamanda, 1852-ci ildə bir çox ipoteka banklarının 

birləşməsi  nəticəsində  torpaq  bankı  yaradıldı  ki,  bu  da  ipoteka 

kreditlərinin  mərkəzi  kimi  çıxış  edirdi.  Paralel  olaraq,  Fransanın 

müstəmləkələrində  də  (Əlcəzair,  Qvineya  və  s.)  banklar  meydana 

çıxmağa  başladı.  Paris  birjası  beynəlxalq  səviyyəyə    yüksəlmiş,  kapital 

ixracının həcmi (1869-cu ildə) 10 mlrd. frankdan çox olmşdu (müqayisə 

üçün  –  ngiltərədə  analoji  göstərici  1872-ci  ildə  15  mlrd.  frank  təşkil 

etmişdi). 

Xarici  ticarət  əməliyyatlarına  görə  də  Fransa  ngiltərədən  sonra 

ikinci  yeri  tuturdu.  xracatın  əsasını  ənənəvi  mallar  təşkil  edirdi. 

dxalatda  isə  sənaye  xammalı,  maşın  və  avadanlıqlar  üstünlük  təşkil 

edirdi. 

1860-cı ilə qədər Fransa Napoleonun yeritdiyi proteksionist siyasəti 

həyata  keçirirdi.  Həmin  dövrdə  gömrük  tarifləri  bir  neçə  dəfə 

yüksəlmişdi. Eyni zamanda, aqrar proteksionizm tətbiq olunurdu. Yalnız 

XIX  əsrin  ortalarından  başlayaraq  azad  ticarət  siyasətinin  tətbiqi 

istiqamətində  müəyyən  irəliləyişlər  müşahidə  olunurdu.  Belə  ki,  sənaye 

xammalının  bəzi  növləri  üzrə  tarif  dərəcələri  aşağı  salınır,  taxıl  idxalı 

sərbəstləşdirilirdi  və  s.  Lakin  1871-ci  ildə  bir  sıra  iqtisadi  səbəblər 

üzündən Fransa yenidən ptoteksionizm siyasətinə qayıtmışdır. 

XIX  əsrin  50-60-cı  illərində  Hind-Çin  yarımadası  Əlcəzair  və  Çin 

Fransanın müstəmləkələrinə çevrildi. 

1870-1913-cü  illər  ərzində  Fransanın  aparıcı  ölkələr  sırasına 

keçməsi müşahidə olunur (cədvəl 12.6). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

303

                                                            

Cədvəl 12.6 

Fransanın iqtisadi inkişaf dinamikası (1870-1913 illər) 

 

Göstəricilər 

1870 

1890 

1900 

1913 

1913 ⁄1870-ə 

nisbətən %-lə 

1. Əhali, mln. nəfər 

2.Dünya  sənayesində  xüsusi 

çəkisi, (%) 

3.  Sənaye  istehsalı  indeksi 

(1913=100) 

4. Kömür istehsalı, mln. t. 

5.Çuqun istehsalı, mln.t. 

6.Pambıq istehsalı, min kip. 

7. Taxıl əkin sahəsi, min ha. 

8. Taxıl yığımı, mln.kip. 

9.  xracat, mln.fr. 

10.  dxalat, mln. fr. 

11. Kapital ixracı, mlrd. fr.  

36.9 

10 

 

33 

 

13.2 

 

1.2 

 

593 

 

6348 

 

74.2 

 

2802 

2867 

10.0 

38.4 

8 

 

51 

 

26.1 

 

2.0 

 

1251 

 

7062 

 

89.7 

 

3753 

4437 

20 

38.9 

7 

 

66 

 

34.4 

 

2.7 

 

1589 

 

6864 

 

88.6 

 

4109 

4698 

30 

 

39.8 

6 

 

100 

 

40.8 

 

5.2 

 

2713 

 

6542 

 

91.0 

 

6880 

8421 

42.5 

+ 7.8% 

- 4.0% 

 

X 

 

+ 3.1 dəfə 

 

+4.3 dəfə 

 

+4.6 dəfə 

 

+3.0% 

 

+22.6% 

 

+2.4 dəfə 

+2.9 dəfə 

+4.2 dəfə