AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Üstqurum Formasiyanın elementl
- § 4.5. Tarixi dövrl ənm ə: Sivilizasiya n əz əriyy əsi
- Amerikası 64.1 16.0 3.3 2.9 3.8
- § 4.6. Tarixi dövrl ənm ə: Modernizm n əz əriyy əsi
|
§ 4.4. Tarixi dövrlənmənin marksist nəzəriyyəsi
Tarixi dövrlənmənin bitkin marksist baxışı XIX əsrin 50-ci illərində K.Marksın yazdığı “Siyasi iqtisadın tənqidi” əsərində yer almaqdadır. “ ctimai – iqdisadi formasiya” termini ilk dəfə olaraq K.Marksın “Siyasi iqtisadın tənqidinə dair” (1859) əsərinin ön sözündə ifadə olunmuşdur. K.Marks hər şeydən əvvəl, iqtisadi bazisin (istehsal münasibətləri) mülkiyyət münasibətlərinin müəyyənləşməsində əsas rol oynadığını qeyd etmişdir. Bazis – özünə adekvat olan üstqurumu (siyasi) müəyyən edir. Üstqurumun əsas elementi – dövlətdir.
Əmək cismi; Əmək aləti; nsan – maddi nemətlərin istehsalçısı (işci qüvvəsi) stehsal vasitələri, bölgü, mübadilə və maddi
nemətlərin istehlakı üzərində mülkiyyətlə bağlı sosial
– iqtisadi münasibətlər - Təşkilat və ida- rələr; - Siyasi (dövlət, partiya); - Mədəni – maarif; - Dini; - ctimai şüur və onun formaları; - deoloji, siyasi, hüquqi və
dini münasibətlər Sinfi struktur; nsan birliklərinin tarixi formaları (nəsil, tayfa, xalq, millət). Məişətin tarixi
formaları. Təbiətşünaslıq və texniki biliklər
Beləliklə, marksist nəzəriyyə cəmiyyətin strukturuna bir sistem kimi baxmaq imkanı verir. Bu nəzəriyyəyə görə mərhələlər, bir tərəfdən istənilən xalq üçün qaçılmazdır, digər tərəfdən hər bir cəmiyyət hər bir mərhələdə uyğun struktura malik olacaqdır. Bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, 5 ictimai – iqtisadi formasiya sxemi nə K.Marks, nə də F.Engels tərəfindən irəli
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
74
sürülməmişdir. K.Marksın əsərlərində tarixin dövrələnməsi başqa müstəvidə verilmişdir 74 (şəkil 4.2). Şəkildən görüldüyü kimi , K.Marks tarixi prosesin dövrlənməsinə yanaşmada onun adı ilə təqdim edilən sxemdən fərqli mövqe sərgiləmiş və eyni zamanda, heç bir əsərində gəldiyi qənaətin ümumdünya miqyasında mütləq həqiqət olduğunu göstərməmişdir. Bununla əlaqədar olaraq “Asiya istehsal üsulu” ilə bağlı aparılan diskussiyalar SSR – nin süqutuna qədər davam etmiş və yekunda “Asiya istehsal üsulundan” danışanların (“yaradıcı marksistlər”) məğlubiyyəti ilə başa çatmış, 5 hissəli formasiya sxemi (Stalin – Engels) təsbit olunmuşdur. Bununla belə, formasiyaların sayı ilə bağlı fərqli yanaşmalar davam etməkdə idi. Yeni formasiya sxemləri meydana çıxmağa başlamışdı. Belə ki, bir qrup tədqiqatçılar 75 6 formasiyanın (ibtidai icma və quldarlıq formasiyaları arasında “Asiya istehsal üsulu”nun olması), digər qrup 76 isə 4 formasiyanın (quldarlıq və feodalizmin yerinə “böyük feodal formasiyası”), yaxud vahid kapitalizməqədərki formasiyanın 77 , bəziləri 3,8 və hətta 11 formasiyanın olduğunu göstərirdilər.
74 Ю.М.Бородай , В.Ж.Келле , Е.Г.Плимак. Наследие К.Маркса и некоторые мето- дологические проблемы исследования докапиталистических обществ и генезиса капитализма. М.,Мысль , 1972.- С.13 – 169 75 Ю.И.Семенов. Философия истории. М., Старый сад , 1999 76 Ю.М.Кобищанов. Теория большой феодальной формации // Вопросы истории. 1992.- № 4 – 5.- С.57 – 72 77 В.П.Илющечкин Теория стадийного развития общества (История и проблемы) М.,Восточная литература, 1996 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
75
Şə
Eyni zamanda, ictimai-iqtisadi formasiyalar sxemi çərçivəsində birxətli yanaşmanın çoxxətliliklə 78 əvəzlənməsi cəhdləri də olmuşdur. Çoxxətliliyin istinad nöqtəsi kimi Qərb və qeyri-qərb cəmiyyətlərinin fərqli inkişaf yoluna malikliyi çıxış edirdi. Bir sıra tədqiqatçılar 79 K.Marksın tarixi proses konsepsiyasına söykənməklə çox xətlilik və mərhələlilik prinsiplərini birləşdirməyə
78 Л.С.Васильев. Генеральное очертание исторического процесса. Философия и общество. М., 1997-1998 79 Бородай Ю.М., Келле В.Ж., Плимак Е.Г. Наследие К.Маркса и проблемы тео- рии общественно – экономической формации , М.:Мысль, 1975 “ lkin” (ibtidai - icma) formasiya “ ikinci” (antaqonist-sinifli) formasiya “şəxsi” asılılıq mərhələsi Asiya istehsal üsulu antik istehsal üsulu feodal istehsal “Şey” asılılığı mərhələsi Kapitalizm formasiyası “üçüncü” (kommunizm) formasiya Ümumdünya tarixi proses Dövrlənmə
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
76
çalışır, həmçinin kapitalizməqədərki mərhələdə 2-ci meqaformasiyanı 80
inkişafın mümkün modelləri qismində ortalığa qoyurlar. 1990-cı ildən sonrakı dövrdə 5 formasiyalı sxemin tam inkarı yönümündə bəyanatlar səslənməyə başladı. Marksist sxemin ən qatı tərəfdarları belə yanaşmanın yanlış olduğunu etiraf etdilər. Məsələn, .Dyakonov 81 tarixi inkişafın 8 fazasının olduğu qənaətini ortalığa qoydu: ibtidai, ibtidai-icma, ilkin qədim dövr,imperiya qədim dövrü, orta əsrlər, mütləq postorta əsrlər, kapitalizm, postkapitalizm. Bir sözlə, tənqid hədəfinə tuş gələn təkcə tarixi prosesin marksist yozumu deyil, bütövlükdə paradiqmanın “nüvəsi – ictimai – iqtisadi formasiyalar anlayışı idi. Bu aspektdən bu gün də birmənali cavablandırılmayan suallar öz aktuallığını saxlamaqdadır : 1) Formasiya nədir: cəmiyyətin tipi, inkişaf mərhələsi, yoxsa konkret – tarixi epoxa? 2) Onun əsas mahiyyətini nə təşkil edir: dar mənada yalnız iqtisadi münasibətlər, yoxsa bütövlükdə ictimai münasibətlər sistemi (geniş anlamda)? 3) Formasiya – gerçəklikdir, yoxsa nəzəri abstraksiya? 4) Formasiya çoxukladlı ola bilərmi, yoxsa yalnız bir istehsal üsülundan ibarətdir. stənilən halda marksist yozumun əsas nöqsanı bütün ictimai- iqtisadi formasiyalara – klassik bütövlük anlamında – eyni status verilməsidir. Tarixi dövrlənmənin marksist yozumu – ictimai-iqtisadi formasiyalar nəzəriyyəsi – əksər filosoflar tərəfindən Qərbi Avropa fenomeni kimi qəbul edilir. Bu nəzəriyyə, artıq göstərdiyimiz kimi, müasir şəraitdə real gerçəkliklə bağlı çoxlu sayda problemlərə adekvat cavab vermə imkanında deyildir, başqa sözlə evristik funksiyası “işləmir”. K.Marksın “Alman ideologiyası” əsərində “antik istehsal üsulu” anlayışı öz əksini tapmışdır. Bu, yəni “antik istehsal üsulu” quldarlıq formasiyasınamı aiddir? Yaxud “Asiya istehsal üsulu” antik, yaxud feodalizm formasiyasına daxildirmi? Yoxsa altıncı formasiya kimi qəbul
80 Павленко Ю.В. История мировой цивилизации. Философский анализ. Киев: Феникс, 2002 81 Дьяконов И.М. Пути истории : от древнейшего человека до наших дней. М., Восточная литература, 1994 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
77
edilməlidir? Yaxud, sosializm – ayrıca bir formasiya ola bilməzmi? Kommunizm – utopiya deyilmi? M.Çeşkovun 82 fikrincə, formasiya nəzəriyyəsi ilkin başlanğıcda sübutolunmayan “həqiqətlərdən” qaynaqlanan müddəalara istinad edir: Tərəqqi – hərəkətin əsas forması, formasiyalılıq: tərəqqini hərəkətə gətirən əsas üsul kimi qəbul olunur; Formasiyalılıq – ciddi şəkildə ardıcıl düzülmüş (ardıcıl dəyişən) mərhələlikdir; istehsal münasibətləri – cəmiyyətin bazisidir; “Sinif” – cəmiyyətin əsas vahidi və tarixin subyektidir. Yuxarıda sadalanan nəzəri müddəaların heç biri mübahisəsiz deyildir. ctimai-iqtisadi formasiyalar nəzəriyyəsi XIX əsrin ortalarına xas olan nəzəri müddəalara söykənir. Buna görə də, bir çox ziddiyyətləri şərh etməkdə acizdir: - nkişaf etmiş regionlarla yanaşı iqtisadi geriliklə üzləşən zonaların, staqnasiyanın mövcudluğu; - Dövlətin, bu və ya digər formada, ictimai istehsal münasibətlərinin mühüm amilinə çevrilməsi; - Siniflərin mahiyyət dəyişkənliyi və modifikasiyası; - Ümumbəşəri dəyərlərin sinfi dəyərlərdən üstün tutan dəyərlərin yeni iyerarxiyasının yaranması və s. Bununla belə, ədalət naminə qeyd etməliyik ki, K.Marksın özü ictimai-iqtisadi formasiyalar nəzəriyyəsinin bütün cəmiyyətləri, bütövlükdə planeti əhatə etdiyi iddiasında olmamışdır. Onun elmi baxışlarının “qloballaşması” sonrakı dövrlərdə - marksist şərhçilər tərəfindən həyata keçrilmişdir. Müasir dövrdə formasiya tipli metodologiyanın tərəfdarlarına az da olsa rast gəlmək mümkündür. Bir sıra tədqiqatçılar “köhnəlmiş” formasiyalı yanaşmanı sivilizasiyalı yanaşma ilə əvəz etməyə, digərləri onların sintezinə nail olmağa, bəziləri 83 isə ümumiyyətlə, “köhnəyə” qayıdışa – birxəttli formasiya sxeminin yerinə A.Ferqyüsson – L.Morqan – F.Engelsin “vəhşilik → barbarlıq→sivilizasiya” konstruksiyasına üstünlük verməyə çağırırlar.
82 Чешков М. Понимание целостности мира: в поисках неформационной парадигмы // Мировая Экономика и международные отношения.- 1990.- № 5.- С. 33-48 83 Мартынов А.И. Модель цивилизационного развития в степной Евразии. Кеме- рово: КемГУ, 2003.- С.7-15 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
78
§ 4.5. Tarixi dövrlənmə: Sivilizasiya nəzəriyyəsi
Xətti-mərhələli nəzəriyyələrdən fərqli olaraq sivilizasiyalı yanaşma tarixi prosesə fərqli müstəvidə baxır, diaxron “şaqulilik” “üfüqi” ölçmə ilə əvəzlənir. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvələrində tarixi prosesin dərkedilməsi yönümündə yeni kulturoloji yanaşma meydana gəldi. N.Danilevski, O.Şpenqler, sonralar isə A.Toynbi ictimai həyatın sivil strukturu ideyasını irəli sürdülər. Bu yanaşmaya görə, ictimai həyatın əsasını az və ya çox dərəcədə bir-birindən təcrid olunmuş “mədəni-tarixi tiplər” (Danilevski), yaxud öz inkişafında bir sıra ardıcıl mərhələlərdən (yaranma; yetkinlik; qocalıq; tənəzzül) keçən “sivilizasiya” təşkil edir. Kulturoloji yanaşma çərçivəsində fərqli baxışların olmasına baxmayaraq, onların hamısı üçün xarakterik olan cəhətlərə aşağıdakiları aid etmək olar: 1. Avropa mərkəzçiliyi; 2. Cəmiyyətin tərəqqisinin birxətli sxemi; 3. Lokallıq və müxtəlif keyfiyyətliliklə xarakterizə olunan çoxlu sayda mədəniyyət və sivilizasiyaların mövcudluğu haqqında gəlinən qənaət; 4. Tarixi prosesdə bütün mədəniyyət tiplərinin eyni əhəmiyyət daşımasının təsbiti. Qeyd etmək lazımdır ki, bu günə qədər “sivilizasiya” anlayışının məzmunu ilə bağlı yekdil yanaşma yoxdur. “Fəlsəfi ensiklopedik lüğət”də
84 3 tərif verilir: 1.
fəlsəfədə bu anlayış həm də maddi mədəniyyəti ehtiva edir. 2.
Sivilizasiya – maddi və mənəvi mədəniyyətin, ictimai inkişafın pilləsi, səviyyəsindədir; 3.
(L.Morqan, F.Engels). XX əsr fəlsəfəsi yuxarıda sadalananlara daha 4 tərif əlavə etmişdir : 1)
inkişafının müəyyən pilləsidir (A.Toynbi, P.Sorokin). 2)
Əksər xalqlar üçün ümumi xarakter daşıyan bütün mədəniyyətlərin dəyərliliyidr (K.Yaspers).
84 Философский энциклопедический словарь.М., 1989.- С.733 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
79
3)
son anı – “qürubu”dur (O.Şpenqler). 4)
nsanın maddi
fəaliyyətinin, əmək
vasitələrinin, texnologiyaların, iqtisadi münasibətlərin, təşkilatların yüksək səviyyəsidir (N.Berdyayev, S.Bulqakov). Müasir sosial fəlsəfə sivilizasiyanı insanlar və xalqların irimiqyaslı sosio – mədəni ümumiliyi kimi səciyyələndirir. Sivilizasiya nəzəriyyəsi tarixi inkişafın mexanizmlərinin, onun gedişi prosesi və xüsusiyyətlərinin aşkarlanması yönümündə bir çox üstünlüklərə malikdir. Bu nəzəriyyədə ictimai tərəqqinin fasiləsizliyinə,təkamüllüyünə xüsusi diqqət yetirilir. Sivilizasiyalı yanaşma tarixi gerçəkliyi olduğu kimi görməyə imkan verir. Başqa sözlə, hansısa kriteriyə cavab verməyən variantlar prosesdən sərf-nəzər olunmur. Məsələn, bu yanaşmadan istifadə etməklə müasir Şərq və Qərb sivilizasiyaları arasında mövcud olan sosio – mədəni fərqlilikləri aşkarlayırlar : 1) Şəxsiyyət və cəmiyyətin əlaqəsinin xarakteri; Şərq sivilizasiyası cəmiyyətə, Qərb isə - şəxsiyyətə, onun individualizminə, ayrıca götürülmüş fərdi maraqların cəmiyyətinin mənafelərindən üstün tutulmasına yönəlmişdir. 2) nsanın sosial – psixoloji quruluşu; Qərbdə insan mövcudluqla əksər hallarda razılaşmır, onu daha da yaxşılaşdırmağa çalışır. Şərqdə isə keçmiş və indi balans halındadır, ata – babalardan qalma adət-ənənələrə əməl etmək zəruri hesab olunur. 3) Sosio-mədəni həyatın inkişaf xarakteri: Qərb həyat tərzi bir qayda olaraq, sıçrayışla dəyişir. Şərqdə isə dəyişmə təkamüllə, ruhi dəyərlərə istinadla baş verir və sabitliyi, dayanıqlığı ilə səciyyələnir. Ümumiyyətlə, marksizmdən fərqli olaraq (şəxsiyyətin rolu tam inkar edilir) sivilizasiya nəzəriyyəsi tarixi prosesə yanaşmada şəxsiyyətə xüsusi önəm verir : Tarixdə elə dövrlər olur ki, hansısa tarixi problemin həllində bir nəfərin qəbul etdiyi qərar bütün yerdə qalan amillərin hamısından daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. ctimai – iqtisadi formasiya və sivilizasiya nəzəriyyələrinin qarşılıqlı müqayisəsini aşağıdakı şəkildən əyani şəkildə görmək olar. Sivilizasiyalı yanaşmanın tarixi dövrlənmə metodu kimi üstün cəhətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar : 1. Tarixin “bəşəriləşdirilməsi”. nsan – tarixin əvvəli və sonudur; Dünya iqtisadiyyatının tarixi
80
2. Universalizm – onun prinsipləri istənilən ölkə, yaxud ölkələr qrupu üçün keçərlidir. 3. Tarixi çoxvariantlı və çoxxətli proses kimi nəzərdən keçirir.
Şə kil 4.3. Ümumbəşəri inkişafa formasiyalı və sivilizasiyalı baxışların müqayisəsi
4.
Tarixi prosesin dərkedilməsində mənəvi – intellektual amillərə (din, mədəniyyət, mentalitet) xüsusi önən verilir; Bununla belə, göstərmək lazımdır ki, sivilizasiya nəzəriyyəsi də nöqsan və çatışmazlıqlardan xali deyildir. 1. Universalizm – həm də nöqsanlara aiddir. Belə ki, bu prinsiplər əsasən “qlobal səviyyədə” tətbiq olunur. Konkret problemlərin həlli isə fərqli metodika əsasında aparılır; 2. Sivilizasiyaların tipologiya kriterilərinin amorfluğu; Bu məqsədlə həm iqtisadi, siyasi, həm də dini və mədəni Bəşəriyyətin inkişaf tarixinə yanaşma Formasiyalı baxış Sivilizasiyalı baxış - Əsas olan maddi-nemətlər istehsalıdır; - Cəmiyyətin tarixi istehsal üsulunun inkişaf tarixidir; - nkişaf tarixi eynitipli əlamətlərə görə konkret sosial-iqtisadi formasiyalara bölünür; - Tarixi proses qanunauyğun olaraq bir formasiyanın digərini əvəz etməsi prosesidir. - Hər bir formasiyanın öz xüsusi sivilizasiyası var; - Hər bir xalqın inkişafı “ümumi” olan əsasında gedir və ona çoxlu sayda amillər təsir göstərir. 1) Əsas olan sivilizasiyaların yaranması, inkişafı və məhvində ümumi qanunauyğunluqların yoxluğudur; 2) stehsal üsuluna görə xalqların inkişaf tarixinin tipologiyası rədd edilir;
3) Ayrı-ayrı xalqların inkişafında özünəməxsusluq ön plana çıxarılır; 4) Çoxlu sayda sivilizasiyaların olduğu təsbit edilir. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
81
kriterilərdən (ayrı-ayrı sivilizasiyalara yanaşmada) ayrı – ayrılıqda yararlanılır; 3. Bu yanaşma çərçivəsində metodoloji müstəvidə anlama metodikasının zəifliyi göz önündədir; 4. Sivilizasiyalar arası əlaqə nəzərə alınmır; 5. Təkrarlanma fenomeninə heç bir şərh verilmir; 6. Mentalitetin nəzərdən keçirilməsində böyük çətinliklər yaranır. Bəşəriyyətin ruhi-mənəvi və intellektual strukturları mühüm əhəmiyyət kəsb edir, lakin onların göstəriciləri (indikatorlar) ifrat dərəcədə yayğındır. Beləliklə, tarixi dövrlənmənin fəlsəfi yozumu istənilən halda əvvəllər qeyd etdiyimiz xronoloji çərcivədən kənara çıxmır (qədim dünya; orta əsrlər; yeni və ən yeni dövr). Bu dövrlərin hər biri üçün adekvat olan təsərrüfat tipi, mədəniyyəti və s. mövcud olmuşdur. Maraqlıdır ki, müasir tarixçilərin bir çoxu sözügedən dövrlənmə ilə razılaşmırlar. Məsələn, fransız tarixşünası J.Le Qoff yazır ki : “... Bu gün mən xronoloji çərcivənin genişləndirilməsində israr edirəm...”uzun” orta əsrlər... əslində XVIII əsrə qədər “uzanmış”, fransız inqilabı və XIX əsr sənaye çevrilişi, XX əsrin böyük dəyişiklikləri nəticəsində “tükənməyə” doğru yönəlmişdir... Biz ortaəsrlərin sonuncu maddi və intellektual qalıqları içərisində yaşayırıq.” 85
Bu gün Qərb ölkələrinin universitetlərində tədris olunan dərsliklərdə müasir fəlsəfi fikrin tarixi dövrlərin “irilənməsinə” yönəlik dövretmə nəzəriyyəsi yer almaqdadır: 1. Ənənəvi cəmiyyət (kapitalizməqədərki); 2. Kapitalizm (ilkin, keçid forması da daxil olmaqla XVII – XVIII əsrlər Avropası) industrial cəmiyyəti (XIX əsrin ortaları) əhatə edir; 3. Postindustrial cəmiyyət (XX əsrin 60-cı illərindən sonrakı dövr). Beləliklə, fəlsəfi yanaşmaya görə, bəşəriyyət sanki sivilizasiyanın üç “dalğasını” keçir. Ənənəvi cəmiyyətdə kənd təsərrüfatı, industrial cəmiyyətdə sənaye və postindustrial cəmiyyətdə xidmət sferası əsas rol oynayır. “ ndustrial cəmiyyət” termini O.Kont və Q.Spenser, “Postindustrial cəmiyyət” termini isə D.Bell tərəfindən elmi leksikona daxil edilmişdir.
85 Ле Гофф Ж. Цивилизация средневекового Запада. М., 1992.- С.5 – 6 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
82
D.Bell – bu cəmiyyətləri “əsas instituta” görə fərqləndirir. ndustrial cəmiyyətdə “əsas institut” kimi xüsusi mülkiyyət, postindustrial cəmiyyətdə isə yaradıcı bilik çıxış edir. Müasir tarix fəlsəfəsinin əsas problemləri və ümumiyyətlə tarixi prosesin məzmunu çərçivəsində müxtəlif səpgili mühakimələri ehtiva edən konsepsiyalar sırasında A.Toynbinin “Lokal sivilizasiyalar” nəzəriyyəsini, P.Sorokinin konsepsiyasını (tarix – azsaylı əsas cəmiyyət tiplərinin növbələşməsidir) və K.Yaspersin “Xətti tarix” nəzəriyyəsini xüsusi olaraq vurğulamaq lazımdır. Dünya iqtisadiyyatının tarixi prizmasından A.Toynbinin baxışlar sistemini daha önəmli hesab etmək olar. A.Toynbinin lokal sivilizasiyalar nəzəriyyəsi mədəni tsikllər nəzəriyyəsinin variant müxtəlifliyi içərisində xüsusi yer tutur. Əsas ideya ondan ibarətdir ki, tarix bir-biri ilə zəif qarşılıqlı əlaqədə olan çoxlu sayda sivilizasiyalardan ibarətdir. Sivilizasiyalar tipik canlı orqanizm kimi yaranışdan məhv olmaya qədər inkişaf yolu keçirlər. Öz məzmunu və əhatə dairəsi baxımından A.Toynbinin sivilizasiya nəzəriyyəsi O.Şpenqlerin xəttinin davamı kimi daha çox lokal sivilizasiya nəzəriyyələrinin klassik variantı kimi başa düşülür. Toynbiyə görə, tarix – insanın və bəşəriyyətin mövcudluğu naminə ilahinin yaratdığıdır. Tarixin əsasında dünya qanunu – ilahi hikmətlə bəşəriyyətin qarşılıqlı təsiri dayanır. Tarixi anlamaqla, insan özü – özünü və eləcə də, özündə olanı – ilahi qanun və ali təyinatı dərk edir. Təzahür xüsusiyyətləri, yaxud xarici – səthi görünüşdə tarix çoxmənalı görünsə də, gerçəkliyin dərin qatlarında mahiyyətcə biristiqamətlidir və insanın özünü realizasiya vasitəsi ilə Allaha qovuşmasıdır. A.Toynbinin 86 nəzəriyyəsində mərkəzi məsələ müxtəlif əlamətlər toplusu ilə xarakterizə olunan sivilizasiya və qapalı cəmiyyət anlayışıdır. Sivilizasiyanın təsnifatında istifadə olunan kriterilər dəyişkəndir, lakin bunlardan ikisi həmişə sabit qalır: 1. Din və onun təşkili forması; 2. Ərazi əlaməti. Bu kriterilərə adekvat olaraq tədqiqatçı 21 sivilizasiyanı (Misir, And, Çin, munoy, Şumer, Maya, Hind, Ellin, Qərb, Provoslav, Uzaq Şərq, ran, Ərəb, Hind, Meksikan, Yukatan və Babilistan) fərqləndirir ki, bunlardan da 14-ü “ölü” sivilizasiyalardır. Bununla yanaşı, A.Toynbi 4 “doğulmamış” (məsələn, skandinaviya), eləcə də “ləngiyən” (yəni
86 Тоунби А. Постижение истории. Сборник ,М., 1996.- С.64 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
83
“doğulmuş”, lakin inkişaf etməmişdir: məsələn, polinezey, eskimos, köçəri, spartan və s.) sivilizasiyaları fərqləndirir. Onun fikrincə, primitiv cəmiyyətlərdən fərqli olaraq, ”ləngiyən” sivilizasiyalar “tarixi olmayan xalqlar”a əyani misaldır. Sivilizasiyanın genezisini nə irqi amillə, nə də coğrafi mühitlə izah etmək olmaz. Sivilizasiya o vaxt inkişaf edir ki, bunun üçün “neytral” situasiya formalaşsın, yəni nə çox yaxşı, nə də çox pis olmasın və cəmiyyətdə kütləni arxasınca apara biləcək yaradıcı azlıq mövcud olsun. Müvəffəqiyyətlə inkişaf edən sivilizasiyalar 4 mərhələdən keçir: yaranma, artım, durğunluq və süqut. Göründüyü kimi, A.Toynbinin mövqeyi mədəni plüralizm kimi xarakterizə oluna bilər. Yəni bəşər tarixi diskret sosial təşkil olma vahid- lərinin (sivilizasiyalar) məcmusudur. Bunların hər birinin özünəməxsus dəyərlər sistemi və unikal inkişaf yolu vardır (bax: cədvəl 4.4).
siyalar 1950 1970 1980 1992 87 2000 2005 2008 2009 2009 1950 -ci- nis- bətən (+;-) 1. Qərb 2.Pravoslav 3. Çin 4. slam 5. ndus 6. Yapon 7. Latın Amerikası 64.1 16.0 3.3 2.9 3.8 3.1 5.6 53.4 17.4 4.8 4.6 3.0 7.8 6.2 48.6 16.4 6.4 6.3 2.7 8.5 7.7 48.8 6.2 10.0 11.9 3.5 8.0 8.3 46.3 1.4 4.9 2.5 1.1 11.1 3.0 49.5 2.7 6.1 4.7 1.4 7.9 3.3 50.1 4.3 8.1 6.6 1.7 7.1 4.4 46.2 3.4 8.5 5.9 1.8 7.2 4.4 -17.9 -12.6 +5.2 +3.0 -1.8 +4.1 -1.2
Qeyd: Cədvəl 1992-ci ilə qədər BVF-nın, 2000-ci ildən 2009-cu ilə qədər elmi araşdırmalar əsasında tərtib edilmişdir. S.Xanqinqton sivilizasiya nəzəriyyəsi çərçivəsində 8 müasir sivilizasiyanı fərqləndirir : 1. Qərb; 2. Latın Amerikası;
87 Экономическая энциклопедия. М., Экономика , 1999 , с.946 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
84
3 slam; 4 Çin; 5 ndus; 6 Pravoslav; 7 Buddist; 8 Yapon. Lokal sivilizasiya nəzəriyyəsinin əsas zəif cəhətlərinə aşağıdakiları aid etmək olar: 1) Sivilizasiyaların müəyyənləşdirilməsinin obyektiv kriterilə- rinin axtarışı hələ də, nəticəsizdir. Buna görə də, müxtəlif yanaşmalarda onların sayı kəskin şəkildə fərqlənir. 88 Bu
aspekt bir sıra “qurama” hallara da (xalqın xüsusi sivilizasiyasının olması kimi) gətirib çıxara bilir. 2) Sivilizasiyanın canlı orqanizmlə eyniləşdirilməsi yanılmadan başqa bir şey deyildir. Sivilizasiyaların mövcudluq dövrü müxtəlifdir, ayrı-ayrı fazalar isə dəfələrlə təkrar oluna bilir. 3) Ayrı-ayrı sivilizasiyaların yaranması və süqutu səbəbləri müxtəlifdir. 4) Sivilizasiyanın unikallığı qlobal səviyyəli proseslərin (məsələn, qloballaşma) genişlənməsinə zidd deyildir. Qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövr sivilizasiya nəzəriyyəsinin böhranı dövrüdür. Bununla belə, Avropa mərkəzçiliyinə alternativ olaraq sivilizasiya nəzəriyyəsi bir çox inkişaf etməkdə olan və postsosialist ölkələrində aktiv şəkildə araşdırılmaqdadır. ş o yeri gəlib çatıb ki, artıq az qala hər bir etnik qrupa fərqli sivilizasiya aid edilir. .Vallerstaynın 89
millətçiliyin dünyanın güc mərkəzlərinə etirazı formasıdır.Qərb ölkələrinin müasir tədqiqatçıları əsas ağırlıq mərkəzini sivilizasiyaların müqayisəli tədqiqinə yönəldirlər. Bu aspektdən sivilizasiyanın genetik “ağacı” qurulur 90 , 23 əsas sivilizasiyanın zaman – məkan fərqliliklərini nəzərə alan sxem tərtib edilməyə çalışır 91 və s. 88 Р.Уэскотт. Исчисление цивилизаций. М.: Время мира 2., 2001.-С. 328-344 89 .Wallerstein The politic of the World – System. Paris. Maison d science d I’Homme., 1984 90
2001.-С.91-101 91 Ито Ш. Схема для сравнительного исследования цивилизаций М., Время мира 2. 2001.-С.345-350 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
85
Hal-hazırda mövcud yanaşmaların ifrat kənar mövqeləri və ziddiyyətlərindən yaxa qurtarmaq məqsədilə tarixi-iqtisadi prosesin dövrlənməsi probleminin təhlilində tsikl yanaşmasından da istifadə olunur. qtisadiyyatın tarixində iqtisadi tsikllər nəzəriyyəsinə uyğun olaraq 4 əsas növ fərqləndirilir: 1. Onillik dəyişmə amplitudalı ortamüddətli tsikl; 2. Yarıməsrlik (Kondratyev tsikli): nsan nəslinin, texnoloji ukladın, əsas fondların, eləcə də iqtisadi və sosial-siyasi münasibətlərin dəyişməsi ilə əlaqədar olan tsikl; 3. Əsrlik – dünya sivilizasiyalarının dövri dəyişməsini əks etdirən tsikl; 4. Minillik – bır sıra “qohum” sivilizasiyaları əhatə edən super tsikl. Nəticədə, iqtisadiyyatın tarixinin dövrlənməsi daha ciddi forma almaqla 7 sivilizasiya və 3 super tsikli əhatə edir (cədvəl 4.5). Cədvəldən göründüyü kimi, hər bir növbəti tsikl əvvəlkindən 1.5 dəfə qısadır. Buna əsaslanmaqla yeni postindustrial sivilizasiyanın, postindustrial supertsiklin təxmini zaman çərçivəsini müəyyənləşdirirlər (XXX əsrin ortalarına qədər). Cədvəl 4.5 Tarixi-iqtisadi prosesin tsiklik dövrlənməsi
Supertsikl Sivilizasiyalar Zaman sərhədləri
1. Neolit dövrü 2. Şərqi-quldarlıq dövrü
3.Antik dövr 7-4 min il b.e.ə.
3-1 minilliyin birinci yarısı (b.e.ə.) b.e.ə. 7 əsr – b.e. 5-ci əsri
ndustrial era
1. lkin feodalizm dövrü
2. ndustrializməqədərki dövr 3. ndustrial dövr 6-13-cü əsrlər
18 əsr XVIII əsrin 60-cı illəri-XX əsrin 70-ci illəri Postindustrial era 1. Postindustrial dövr XX əsrin 80-ci illəri – XXII əsrin 10-cu illəri
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
86
Tarixi prosesə
yanaşmada diametral əks mövqelərin, müxtəlifliklərin aradan qaldırılması istiqamətində fəlsəfi fikrin axtarışları bu gün də davam etməkdədir. Məsələn, rus filosofu A.Kovalyev 92
formalaşdırmışdır. Bu konsepsiyada “ictimai həyatın istehsal üsulu” insan potensialının, sosial şəraitin və təbii mühitin məcmusu kimi götürülmüşdür. Onun fikrincə, formalaşdırdığı yanaşma Toynbinin sivilizasiya, K.Marksın formasiya nəzəriyyələrini, Maltusun baxışlarını və coğrafi yönümlü nöqteyi-nəzərləri özündə birləşdirir və tarixi prosesin vahid konsepsiyası keyfiyyətində çıxış edir. Kovalyev qeyd edir ki, bu günə qədər mövcud olan konsepsiyalar insana münasibətdə ekzogen xarakter daşıyan “nələrisə” ictimai proseslərin əsası kimi səciyyələndirmişlər. Başqa sözlə, yaşı müəyyən etmək üçün insanın vəziyyətini deyil, onun geyindiyi paltarı kriteri olaraq qəbul etmişlər. Yəni cəmiyyətə - müəyyən keyfiyyət səviyyəsində olan bütöv təbii-sosial orqanizm kimi deyil, fərdlərin məcmusu və xarici amillərdən asılı olaraq qurulan ictimai münasibətlər, ümumilik kimi baxmışlar.
Modernizm nəzəriyyəsinin seçilən kriteriyalardan asılı olaraq (hansı sosial gücün həlledici amil olması, hansı sosial-tarixi məsələlərin həll edilməsi və s.) bir çox versiyaları mövcuddur: 1.
çıxış edir. Modernləşmə həm istehsal sferasını, həm də ruhi sferanı əhatə edir; 2.
abstraksiyasına yönəlmiş prosesdir; 3.
U.Tennis versiyası: modernləşmə - “icma”dan “cəmiyyətə” keçid prosesidir; 4.
həmrəyılikdən” “üzvi həmrəyliyə” keçiddir. Modernləşmə nəzəriyyəsinin müxtəlif versiyalarından bir çoxu inkişaf, ələlxüsus Qərbi Avropa ölkələrinə xas olan norma və
92 Ковалев А. Еще раз о формационном и цивилизационном подходе// Обществен- ные науки и современность. 1996.- С 97-102 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
87
qaydalardan çıxış edirlər. Başqa sözlə, modernləşmənin xarakteri və dərəcəsi ABŞ, Almaniya və s. ölkələrə yönəlik qiymətləndirilir. Yəni modernləşmənin “qərbləşmə”, “avropalaşma” anlamında interpretasiyası üstünlük təşkil edir. Keçid dövrləri: ənənəvidən industriala və ondan da postindustrial cəmiyyətə keçid prosesi ictimai modernləşmə dövrləri hesab olunur. Bir qayda olaraq “ilkin” və “ikinci” modernləşməni fərqləndirirlər: “ilkin” modernləşmə - ənənəvi cəmiyyətdən industrializmə keçidi, yəni faktiki olaraq kapitalist sisteminin genezisini ehtiva edir. “ kinci” modernləşmə isə daha “yetkin” səviyyəyə çatma anlamında işlədilir. Tarixi prosesin industrializməqədərki və industrial dövrlərə bölünməsi ideyası modernləşmə konsepsiyasının qaynaqlandığı əsas mənbədir. Modernləşmə 93 (müasirləşmə) – soail-iqtisadi, mədəni və siyasi dəyişikliklərin yolu ilə ənənəvi cəmiyyətin industrial cəmiyyətə keçidi, liberal-demokratik institutların, hüquqi dövlətin və vətəndaş cəmiyyətinin formalaşması, ənənəvi dəyərlərə (milli, dini və s.) deyil, rasionalizmə istinadla yeni insan tipinin, bazar iqtisadiyyatına, dinamik proseslərə, fərdiyyətçiliyə yönəlik yeni davranış modelinin yaradılması prosesidir. Modernist yanaşma tarixi dövrlənmədə 4 mərhələni fərqləndirir: 1. ibtidai (tarixəqədərki) dövr; 2. industrializmə qədərki dövr; 3. industrial dövr; 4. postindustrial dövr. Bir mərhələdən digərinə keçid (modernist baxışlarda) inqilablarla əlaqələndirilir. Yəni mərhələlərə müvafiq olaraq 3 inqilabdan söhbət gedir: Aqrar (neolit), industrial və informasiya inqilabları. Eyni zamanda modernləşmənin bir neçə “dalğası”da fərqləndirilir: 1. Birinci dalğa Qərbi Avropanı əhatə edir (XVI – XIX əsrlər) ; 2. kinci dalğa Şərqi və Cənubi Avropada, Rusiya, Yaponiya və Türkiyədə baş vermişdir; 3. Üçüncü dalğa müasir Asiya, Afrika və Latın Amerikasını əhatə etmişdir. Eyni zamanda, modernləşmə prosesinin kəskin fərqlilikləri (ölkələrə münasibətdə) də diqqət mərkəzindədir. Belə ki, ölkələrin böyük bir hissəsi hələ də müasir dünyanın periferiyasında qalmaqdadırlar. Bəziləri (Hindistan, Braziliya, Argentina və s.) müəyyən nailiyyətlər əldə
93 Вебер М. Избранные сочинения. М.: Прогресс, 1990 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
88
edə bilmişlər. Yalnız çox azsaylı ölkələr ( “Asiya pələngləri” ) ciddi uğur qazanmağa müvəffəq olmuşlar. Hal-hazırda da sırf elmi, bir sıra ölkələrdə isə - praktiki baxımdan modernləşmə ayrıca götürülmüş bir nəzəriyyə kimi öz aktuallığını saxlamaqdadır. Bununla belə, sözügedən konsepsiyanın kifayət qədər ciddi problemləri də mövcuddur : 1. industrializməqədərki dövr üçün
(qeyri-Avropa cəmiyyətləri də daxildir) modernist konsepsiya ciddi metodoloji məhdudiyyətlərlə üzləşir. Ona görə, bu konsepsiya birmənalı olaraq, kapitalizmin iqtisadi və siyasi prinsiplərinin mütləqləşdirilməsinə istinad edir. 2. modernləşmə - bir proses olmaq etibarı ilə avtomatik şəkildə getmir. Bir çox hallarda birbaşa təsirə yönəlmiş məqsədlərin realizasiyası keçid dövrünü (ənənəvidən →müasirliyə) yaşayan cəmiyyətin mental – dəyər, yaxud arxaik xüsusiyyətləri ilə təhrif olunur. 3. iqtisadi modernləşmənin mütləq siyasi modernləşmə ilə uzlaşması prinsipinə ehtiyatlı yanaşma zəruriliyinin mövcudluğu. 4. tarixi prosesin xətti müstəvidə götürülməsi – modernizmin sırf metodoloji anlamda ən ciddi nöqsanı kimi qəbul edilməlidir. Əksər keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə modernist baxışlar öz populyarlığını saxlamaqdadır. Aparılan tədqiqatların böyük əksəriyyəti modernizmin metodoloji konstruksiyasına söykənir. Məsələn, bu yönümdə elmi tədqiqat aparan N.Rozov tarixi dövrlənmənin 4 əsas iqtisadi mərhələsini fərqləndirir : 1. “Mənimsəmə” təsərrüfatlı cəmiyyət; 2. Aqrar – sənətkarlıq texnologiyalı cəmiyyət; 3. ndustrial cəmiyyət; 4. Servis texnologiyalı (“xidmət” təsərrüfatlı – Ş.H., Ə.B.) cəmiyyət. Bu mərhələlərə müvafiq olaraq cəmiyyətin inkişafının 5 fazası təsnifləşdirilir : 1) btidai icma; 2) Barbarlıq; 3) lkin qədim dövr; 4) Yetkin qədim dövr – orta əsrlər; 5) Yeni dövr – müasir mərhələ. Modernizm konsepsiyası çərçivəsində tarixi prosesin 4 mərhələli sxeminin daha adekvat olduğunu qeyd edən tədqiqatçılar dövrlənmənin baza prinsipi kimi yeni anlayışdan-istehsal məhsulları prinsipindən çıxış edirlər: Dünya iqtisadiyyatının tarixi
89
1. Ovçuluq – yığım; 2. Aqrar – sənətkar; 3. Sənaye; 4. Elmi – informasiya; stehsal prinsiplərinin sərhədləri kimi istehsal inqilabları – aqrar, sənaye və elmi – informasiya – götürülür. Bu yanaşma əsasında E.Qrinin 94 tarixi prosesin iri dövrlərini fərqləndirir. Və, həmin dövrləri “formasiya” adlandırır. Bu cür yanaşmanın marksist bölgü ilə əlaqəsi yoxdur. E.Qrinin özünün formalaşdırdığı “tarixi prosesin formasiyaları” konsepsiyasına istinad edir.
Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|