AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
§ 3. KADRLARIN HAZIRLANMAS I. ELM
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ali təhsilin inkiĢafı.
|
§ 3. KADRLARIN HAZIRLANMAS I. ELM
Texniki peĢə təhsili. Azərbaycan sənayesinin bərpası və inkiĢafı ixtisaslı iĢçi qüvvəsinin hazırlan masını tələb ed irdi. Sovet hakimiyyətinin qurulması ərəfəsində Bakıda yalnız 2 texniki-peĢə və dənizçilik məktəbi 126
, Gəncə və Zaqatalada isə sənət məktəbləri var idi 127 . Onlarda dərslər yaln ız rus dilində aparılırdı, praktiki olaraq bu məktəblər yerli əhalidən ayrı düĢmüĢdü. Neft iĢinə xid mət edən, texniki sahədə çalıĢan ixtis aslı azərbaycanlı fəh lələrin sayı həddindən artıq az idi. Bu cəhətdən kənd təsərrüfatında, habelə iqtisadiyyatın digər sahələrində vəziyyət daha ağır idi. 1920-c i il avqustun 5-də Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi respublika xa lq təsərrüfatının bərpası üçün ixtisaslı iĢçi kadrları hazırlamaq məqsədilə texn iki- peĢə təhsili Ko mitəsi təsis etdi 128
. Respublikada gənclər texn iki-peĢə təhsilin i dörd tip tədris müəssisələrində - fab rik-zavod Ģagirdliy i (FZġ) məktəbləri, peĢə məktəbləri, peĢə kursları və texniku mlarda alırdılar. Onlar müvafiq olaraq texniki-peĢə təhsilinin aĢağı, orta və ali pillələrin i təĢkil edirdi. Azərbaycan gəncləri ibtidai peĢə təhsilini peĢə məktəbləri və fabrik-zavod Ģagirdliyi məktəblərində alırdılar. 203
Onların sayı həddindən artıq az idi. Bakıda peĢə məktəbləri, Lən kəran, Salyan və Altıağacda tədris emalatxanaları, ġuĢada isə qadınlar üçün xalçaçılıq emalatxanası var idi 129 .
Onlar 1921 -c i ildən 130
təhsil və istehsalat əməyini, ü munu və xüsusi təhsil elementlərini birləĢdirərək gənc nəsli texn iku m və ali texn iki məktəblərə hazırlamaq məqsədilə yaradılırd ı 131
. Fabrik-zavod Ģagirdliy i məktəblə rində təhsil üç-dörd il davam edirdi, onlar əsasən Bakıda və onun mədən-zavod rayonlarında fəaliyyət göstərirdi. 1922-c i ildə keç miĢ Levenson zavodunda çilingərlik, xarratlıq və dəmirç ilik Ģöbələri olan "Qızıl gənclik" fabrik-avod Ģagirdliyi məktəbi açıld ı. 1923-cü ilin martında Suraxanıda, 1924-cü ildə isə Zabratda Azərbaycan dilində fabrik-zavod Ģagirdliyi məktəbi
fəaliyyətə baĢladı 132
. Fabrik-zavod məktəblərində azərbaycanlı Ģagird lərin sayını artırmaq məqsədilə belə məktəblərin qəzalarda təĢkilinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Yerlərdə mütəxəssis müəllimlərin çatıĢmad ığı (o za man respublikada cə mi iki a zərbaycanlı aqronom var idi) 1923-1924-cü illərdə Gəncə, Zaqatala, Nu xa və Qubada fabrik-zavod Ģagirdliyi məktəbləri açıld ı
133 . Artıq 1925-ci ildə 14 belə məktəb var id i ki, onlardan da altısı Bakı və onun mədən-zavod rayonlarında yerləĢirdi. Bu məktəblərdə cəmi 1759 nəfər təhsil alırdı 134 . FZġ məktəbləri Ģagird lərinin 92,8 faizi fəhlə və kəndli uĢaqları idi 135
. Azərbaycanda FZġ məktəbləri ilə eyni vaxtda texniki-sənaye, dəmir yol, su nəqliyyatı və s. mü xtəlif peĢə kursları geniĢ yayılmıĢdı. 1924/25-ci tədris ilində respublikada 35 peĢə kursunda 2447 nəfər o xuyurdu 136 . PeĢə kurslarmda oxuyanların 48,3 faizini fəhlələr, 29,2 faizin i qulluqçular, 8 faizin i isə kəndlilər təĢkil edirdi. On ların içərisində azərbaycanlılar 20,4, ruslar isə 54 faiz id i 137 .
Orta ixtisas təhsili sistemində texn iku mlar mühü m yer tuturdu. Onların təĢkilində, hər Ģeydən əvvəl, fəhlə və kəndli uĢaqların qəbulu, habelə azərbaycanlı Ģagirdlərin cəlb edilməsi yolu ilə sosial tərkibin yaxĢ ılaĢdırılması nəzərdə tutulurdu. Birinci növbədə göstərilən tədris müəssisələrinə fəhlə və kəndlilər qəbul edilirdilər. Texniku mun sərəncamına torpaq, bağ və meĢə sahələri ayırmaq , onların yerli aqronom məktəblərin in tədris vasitələrindən, xalq torpaq komissarlığ ının meteoroloji, ipəkç ilik stansiyaları və digər elmi idarələrindən istifadə etmələrinə icazə vermək vəzifəsi bütün qəza təĢkilatlarına həvalə edilmiĢdi. Beləliklə, bir neçə ildə texn iku mlar Ģəbəkəsi xeyli geniĢləndi, onlarda azərbaycanlıların sayı üstünlük təĢkil etməyə baĢladı. 1926/27-ci tədris ilində 39 texn iku mda təhsil alan 7137 nəfərdən 67, 7 faizi azərbaycanlı, 60,1 faizi fəh lə - 204
kəndli uĢaqları idi. A zərbaycandakı texniku mlar pedaqoji, sənaye-iqtisadi, nəqliyyat sənaye-texn iki, kustar sənətkarlıq, kənd təsərrüfatı, tibb, vokal musiqi və teatr ixtisasları ü zrə q ruplaĢdırıldı. Ali təhsilin inkiĢafı. Azərbaycanda yeni cəmiyyət qurulmasında ən mühü m vəzifələrdən biri sovet mütəxəssisləri, ələlxüsus fəhlə və kəndlilərdən ziyalı kadrlar hazırlamaq id i. Lakin bu sahəda Azərbaycanın konkret spesifık Ģəraitini nəzərə almadan, RSFSR-in ali məktəb təcrübəsindən istifadə edildi, orada isə
təhsil xüsusi
dekretlə təlimin
"proletariatlaĢdırılmasına" istiqamətləndirilmiĢdi. Həmin dekretdə göstərilird i: " Birinci yerdə sözsüz, proletariat və yoxsul kəndlilər mühitindən Ģəxslər qəbul edilməlidir, onlara geniĢ həcmdə təqaüdlər veriləcəkdir". Fəhlə və kəndli hakimiyyəti yeni sosialist cəmiyyətinin öz qurucu kadrların ı hazırlamalı id i. Ali təhsil probleminin bu qaydada həlli onun əsil human ist, sərbəstlik tələb edən zəmin ini məhdudlaĢdırırdı. A zərbaycanda ali məktəb quruculuğu iĢinə ana dilində dərs deməyi bacaran kifayət qədər yüksək ixtisaslı mütəxəssis kadrların olmaması, bina və zəruri avadanlıqların çatıĢ maması, təsərrüfat dağınıqlığı ilə əlaqədar maddi çətinliklər Ģəraitində baĢlandı. Azərbaycanda yalnız 1919-cu ilin noyabrında açılmıĢ yeganə ali təhsil müəssisəsi olan Bakı Un iversiteti fəaliyyət göstərirdi. Sovet höku məti respublikada ali təhsilin inkiĢafında Bakı Un iversitetinin ro lunu artırmaq üçün ciddi səy göstərirdi. Bakı ġəhər Soveti, Xalq Təsərrüfatı ġu rası, A zərbaycan Həmkarlar Ġttifaqları ġurası, A zərneft və digər sovet-təsərrüfat idarələri Universitetin maddi bazasının möhkəmlən məsinə yardım göstərməyə səfərbər edilmiĢdi. Fəaliyyətə baĢladığı vaxt Universitetin tərkib ində yaln mız iki fakültə (tibb və tarix-filologiya) var idi 138
. 1921 -1922-c i ildə isə tarix-filologiya fakültəsi ictimai elmlər fakü ltəsinə çevrildi, ictimai elmlər və fizika-riyaziyyat fakültələri əsasında pedaqoji fakü ltə yaradıld ı. Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsinin sədri N.Nərimanov respublika üçün birinci növbədə texniki ali məktəb yaradılmasın ın vacibliyin nəzərə alaraq, 1920-ci ilin dekabrında keçmiĢ Bakı Texniki Məktəbinin ali məktəbə çevrilməsi haqqında dekret verdi. 1921-ci ilin yanvarında isə bu məktəbin, habelə RSFSR Xalq Maarif Ko missarlığın ın qərarı ilə Petroqraddan Bakıya köçürülmüĢ politexnik texnku mun bazasında Azərbaycan Politexnik Ġnstitutu (APĠ) açıldı 140
. 1921-c i ilin yanvarında Ġnstitutda dorslor baĢlandı, N.Nə rimanov professor-müə llim və tələbə heyətini Azərbaycan SSR XKS və MĠK. adından salamlayaraq, Ġnstitutun milli kadrların hazırlan ması iĢində böyük əhəmiyyətini qeyd etdi 141
. Politexn ik institutunun formalaĢması və inkiĢafında Azərneftin rəhbərləri, u zun müddət Ġnstitut direktoru olmuĢ A.A.Nikitin, habelə müəllimlər 205
- Ġ.Q.Yes man, Y.N.Dunin, Z.B.Ye lyaĢeviç, M.V.Abra moviç, H.B.ġahta xtinski, A N.A mosov və b. fəal iĢtirak etdilər 142
. Respublikada müəllim kadrların hazırlan ması mərkəzi o lan Azərbaycan Pedaqoji Ġnstitutu N.Nərimanovun böyük səyi sayəsində 1921-ci ilin payızında Bakıda fəaliyyətə baĢladı. Ġnstitutun təsisi barədə dekretdə deyilirdi: " Vahid əmək məktəbi ideyalarını həyata keçirə bilən yüksək ixtisas lı maarif iĢçiləri ilə respublikanı təmin etmək məqsədilə Xalq Ko missarları Soveti qərara alır: Bakı Ģəhərində bu ilin (1921-ci il) 1 sentyabrından xüsusi olaraq ikipilləli məktəblər üçün dövlət türk dilində müəllimlər hazırlayan birinci Azərbaycan Dövlət KiĢi Ġnstitutu təsis etmək" 143
. Ġnstitutun tərkibində fizika-riyaziyyat, təbiət-kimya və ədəbiyyat Ģöbələri var id i 144
. Burada tədris Azərbaycan dilində aparılırdı. R.B.Rzabəyli, M.O.Əfəndiyev, K.D.Cəfərov, M.Q.Əliyev, T.A.ġahbazi, A.Məmmədov, B.T.Talıb lı, Ə.Haqverdiyev, V.Xu luflu və b. Ġnstitutun ilk fədakar təĢkilatçıları, müəllimləri id ilər. 1921 -c i ildə qadın Məktəbəqədər Tərbiyə Ġnstitutu yaradıldı. 1921-c i ilin noyabrında isə o, Ali Qadın Pedaqoji Ġnstitutuna çevrildi. 1921-ci ildə Respublikada Ali Bəd ii Məktəb və Konservatoriya yaradıld ı 145
.1926-1927-c i tədris ilində Azərbaycanda 5351 tələbənin təhsil aldığı yeddi ali təhsil müəssisəsi var idi. Tələbələrin ancaq 27,5 faizini azərbaycanlılar təĢkil edird i 146
. Ali məktəblərə köhnə ziyalı nümayəndələrin in cəlb edilməsi, ali məktəblərin müəllim heyətinin sosial və milli tərkib inin yaxĢılaĢdırılması, onun fəhlə-kəndli müh itindən çıxmıĢ kadrlarla geniĢləndirilməsi sayəsində onlarda Azərbaycanlı müəllimlərin və müdavimlərin sayının artması sürətləndi. Müəllim heyətinin vəziyyətini yaxĢılaĢdırmaq məqsədilə 1925-ci ildə Azərbaycan SSR XKS və MĠK "Ali tədris müəssisələrinin akademik heyəti üzvlərinin pensiya təminatı haqqında" qərar qəbul edildi. Azərbaycanın a li tədris müəssisələrinin iĢçilərinə elmi -tədqiqat iĢləri və ixtisaslarını artırmaq üçün geniĢ imkanlar açdı. M illi ziyalı kadrların hazırlan ması və səmərəli müəllimlik fəalliyyəti üçün lazımi Ģərait yaradıldı. Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsinin 1920-ci il 16 iyul tarixli dekreti ilə Bakı Universitetinin professor və müəllimləri hərbi səfərbərlikdən azad edildilər 148
. Ali tədris müəssisələri qapısının fəhlə və kəndli üzünə geniĢ açılmasın ı təmin edən bir sıra dekretlər verildi. On lar üçün pulsuz təhsil prinsipi həyata keçirildi 149 , dövlət təqaüdləri müəyyən edildi, ehtiyacı olan tələbələr üçün xüsusi fond ayrıld ı. Beləliklə də gənclər ali təhsil almağa qeyri-adi həvəs göstərirdilər: təkcə fəaliyyətə baĢladığı birinci ildə Politexn ik Ġnstitutuna 1135 tələbə daxil olmuĢdusa, 1924-25-ci tədris ilində onların sayı 2483-ə çatdı. Bu mən zərə Bakı Universitetində və baĢqa ali təhsil müəssisələrində də müĢahidə olunurdu. 206
Eyni zamanda çoxlu azərbaycanlı tələbə Moskva və Leninqradın (Sankt-Peterburq) ali tədris müəssisələrinə göndərilirdi. 1925 -ci ildə RSFSR və baĢqa sovet respublikalarının ali məktəblərinə 120 azərbaycanlı tələbə göndərilmiĢdi. Həmçinin ən istedadlı tələbələrin bir hissəsinin təhsilini baĢa çatdırmaq üçün xarici ö lkələrin ali məktəblərinə göndərilməsinə baĢlanmıĢdı. AK(b)P MK 1922-c i ilin noyabrında xarici a li mə ktəblərdə təhsil alan tələbələrə dövlət tərəfindən maddi yardım göstərilməsi haqqında qərar qəbul etdi 150 .
Azərbaycan Sovet Respublikasının təqaüdçüsü olan 129 tələbə təhs il alırd ı 151
. Fəhlə-kəndli gənclərin ali məktəblərə geniĢ axını üçün lazımi Ģərait yaradılmasına baxmayaraq, ali məktəb tələbələrinin sosial mənĢəcə "proletariatlaĢdırılması" prosesi respublikada zəif gedird i. 1924/1925 -ci tədris ilində bütün ali tədris müəssisələrində fəhlə və kəndlilər cəmi 26,3 faiz, qulluqçu və digərləri isə 73,7 faiz təĢkil edird i. Bunu nəzərə alaraq, A zərbaycanda əməkçi kəndlilərin yenı təhsil forması olan fəhlə fakültələrinin təĢkil ed ilməsi tətbiq edildi. Höku mət fəh lə-kəndli gənclər üçün ali məktəblərin qapılarını geniĢ açdı. Fəhlə və kəndlilər üçün ali məktəbə qəbul imtahansız və diplo msuz həyata keçirilird i. Fəhlə fakültələri fəhlə-kəndli gəncləri ali məktəbə daxil olmaq üçün öyrətmək və hazırlamaq məqsədı güdürdü. Maarifçilik Ass osiasiyası 1920-ci ilin dekabrında Bakı Un iverteti nəzdində respublikada birinci mərkəzi fəhlə fakültəsi açdı, ilk dövrdə burada təhsil rus dilində aparılırdı 152
. 1921-ci ilin payızında həmin fakültənin nəzd ində 80 nəfər dinləyicisi olan Azərbaycan Ģöbəsi də açıldı. Azərbaycan fəhlə fakü ltəsinin dinləy iciləri hər növ mülki və hərb i səfərbərlikdən azad edilirdilər 154 .
Nu xada da açıldı. On larda 470 dinləy ici təhsil alırdı 155
. 1924/25-c i tədris ilində Bakı Ģəhər fəhlə fakültəsi nəzd ində isə 85 nəfərlik ermən i Ģöbəsi təĢkil olundu 156
. Fəhlə fakü ltələrinə dövlət xüsusi qayğı göstərirdi. Təkcə 1920-ci ilin dekabrında Xalq Maarif Ko missarlığı Bakı Universiteti nəzdindəki fəh lə fakültələri üçün iki milyon manat ayırmıĢdı 157 .
fəhlə fakültələrinin mühü m əhəmiyyətini qeyd edərək, fabrik-zavod fəhlələri və yoxsul kəndlilərdən "mütəxəssislər, yeni sosialist həyat qurucuları hazırlamaq üçün respublikanın bütün ictimai təĢkilatlarına "Azərbaycan fəhlə fakültələrinin daha da yüksəliĢi, onların maddi rifahın ın möhkəmlən məsi üçün maksimu m səy və vasitələr sərf etmək" çağırıĢı ilə mü raciət etdi 158
. Müraciət təsərrüfat və sovet təĢkilatlarının fəhlə fakü ltələri, quruculuğunda fəal iĢtirakına səbəb oldu. Azərneft, Bakı ġəhər Soveti, Xalq
207
Maarif Ko missarlığı və digər təĢkilatlardan alın mıĢ vəsaitlə elmi kabinet və laboratoriyaları təchiz etmək, QaraĢəhərdə fəhlə fakü ltəsi üçün bina tikintisinə baĢlamaq mü mkün oldu 159 . Niko layevski küçəsindəki (indiki Ġstiqlaliyyət küçəsi) realnı məktəbin köhnə binası 1923-cü ildən fəhlə fakültəsinə verildi 160
. Fəhlə fakültəsinin iqtisadi vəziyyətini yaxĢılaĢdırmaq üçün konkret tədbirlər görülürdü. 1921-c i ilin aprelində Maarifç ilik Assosiasiyası AHĠġ -in Rəyasət Heyətinə fəhlə fakültəsi d inləyicilərinin iĢ gününü qısaltmaq və maddi təminatının zəruriliyi barədə təkliflə müraciət etdi 161
. Həmin ilin sentyabrında AHĠġ fəhlə fakültəsi dinləyiciləri üçün güzəĢtlər haqqında qərar verdi: dinləyicilər təhsil müddətində hər gün iki saat iĢdən azad olunur, Ġkinci kurs dinləyiciləri isə əmək haqqı saxlan maq la xid mətdən azad edilirdilər. Fəhlə fakültəsi tələbələri içərisində azərbaycanlıların sayı eyni artdı. Fəhlə fakültəsinin Azərbaycan Ģöbəsi açılan zaman 80 dinləy ici var id isə, 1925/26-cı tədris ilində onların sayı artmıĢ 1477 nəfərə çatdı 163
. Bütövlükdə həmin tədris ilində respublika fəhlə fakültələrində müdavimlərin sayı birinci fəhlə fakü ltəsi açılan zaman olan 209 -a qarĢı 3046 nəfər təĢkil edird i 164
. 1922-23 ildən 1927-c i ilədək fəhlə fa kültə ləri respublikanın ali tədris müəssisələri üçün 907 nəfər, o cü mlədən 227 azərbaycanlı müdavim hazırlamıĢdı 165
. Beləliklə, 20-ci illərdə respublikada ali məktəblərin in kiĢafı üçün əsas qoyuldu, fəhlə-kəndli gənclərin ali məktəblərə axını yeni "sovet ziyalı" kadrları hazırlan masına Ģərait yaratdı. Ancaq o dövrdə ali tədris müəssisələrinə fəh lə və kəndlilərin cəlb edilməsində əhəmiyyətli rol oynayan ali məktəblərin sırf "proletariatlaĢdırılması" siyasətinin öz mənfı, antidemokratik, antihu manist cəhəti də var idi. Belə ki, Azərbaycan burjuaziyası, liberal-demokratik, əhalin in varlı təbəqələri, baĢqa sözlə respublika əhalisinin ən ço x maariflən miĢ, yüksək mədəniyyətə bələd hissəsinin uĢaqlarının ali məktəblərə daxil olmaq hüquqları məhdudlaĢdırılmıĢdı. Bu vəziyyət ali tədris müəssisələrinin mikroiq liminə, ali məktəb tələbələrinin təhsil səviyyəsinə mənfi təsir göstərməyə bilməzd i. Öz vətənində uĢaqlarına ali təhsil vermək imkanından məhru m o lan, həmçinin sovet hakimiyyətinə mü xalif əhvali-ruh iyyəli, "sosializm" ideyaların ı qəbul etməyən bu adamlar - b ir ço x siyasi partiya, qrup və hərəkatların nümayəndələri təqib, inzibati təzyiq və cəzalardan qorxaraq respublikanı tərk edir, Yaxın və Uzaq xarici ölkələrə yayılaraq, mühacirlər dəstəsinə qoĢulurdular.
özəkləri və institutları Ģəbəkəsinin yaradılması iĢinə baĢlandı. 1921 -ci ilin fevralında Xalq Maarif Ko missarlığ ı nəzdində "elm və təhsil sahəsində bütün iĢə "Ümu mi ideya rəhbərliy i üçün akademik Ģöbə yaradıldı 166 . Onun tərkibinə Azərbaycan Dövlət Universiteti, Azərbaycan Politexn ik Ġnstitutu, Dövlət 208
Muzeyi, Dövlət Arxiv i, Döv lət Kitab xanası və bütün digər "elmi xarakterə malik məktəblər, idarələr" daxil edildi. 1920-c i ilədək respublikada forma laĢmıĢ təbii-te xn iki profili elmi- tədqiqat müəssisəsi yox id i. Elmi fəaliyyətlə məĢğul olan kadrların sayı çox az idi. Azərbaycanda təbiət və texnika elmlərinin inkiĢafına RSFSR və digər sov et respublikaların ın elmi idarələri kö mək göstərdilər. Bu respublikalardan Bakıya görkəmli alimlər yüksək ixtisaslı mütəxəssislər göndərilirdi. Mərkəz birinci növbədə bütün sovet ölkəsinin iqtisadiyyatı üçün vacib olan elm sahələrinə diqqət yetirərək, ən ümdə Ümu mĠttifaq mənafelərindən çıxıĢ edirdi. Sovet Ġttifaqın ın baĢlıca neft bazası olan Azərbaycanda elmi dairələrin qarĢısında qazıma texnikası, neft kimyası, energetika, geoloji elmlərin inkiĢafı sahəsində tədqiqatlar əsas vəzifə kimi qoyulmuĢdu. 1920-ci ildə Bakıda Azərneftin geoloji kəĢfiyyat bürosu, 1923-cü ildə isə "Geoloji kəĢfiyyat ko mitəsi" yaradıld ı. Kimyaçı alim A.Q.Qurviçin rəhbərliyi altında Bakıda Azərneftin nəzd ində Mərkəzi kimya laboratoriyası təĢkil ed ild i. Akademik Ġ.M.Qubkin, professor D.V.Qolubyatnikov və M.V.Abra moviç Ba kı neft rayonunun geoloji xəritəsini tərtib etdilər. Onlar Azərbaycan SSR neft sənayesinin bərpası və texn iki cəhətdən yenidən qurulmasının elmi əsaslandırılmıĢ planını hazırladılar 167
. Neft mədənlərinin təkmilləĢdirilməsini həyata keçirmək və bərpa iĢlərinə texniki rəhbərliy i təmin etmək üçün istedadlı mühəndis F.B.Rüstəmbəyovun baĢçılığ ı ilə A zərneftin "Texn iki büro"su yaradıldı 168
. Onun iĢində akademik L.S.Leybenzon, bakılı mühəndislər M.A.KapelyuĢnikov, E.Ġ.Tağ ıyev (sonralar professor, Moskvada Ümu mĠttifaq Neft Ġnstitutunun kafedra müd iri), Azərneftin rəisi A.P.Serebrovski (sonralar Moskva Mədən Akademiyasının qazıma kafedrasın ın müd iri) və baĢqaları fəal iĢtirak etmiĢlər. 1924-cü ildə M.A.KapelyuĢnikov qazıma te xnikasının inkiĢafında mühüm addım hesab edilən dünyada birinci turboboru quraĢdırıldı. Böyük elmi qüvvələrin cəmləĢdiyi A zərbaycan Politexn ik Ġnstitutu texniki elmlərin mərkəzlərindən biri oldu. Neft geologiyası (M .V.Abramoviç), hidroneft (L.S.Leybenzon), hid rav lika və hidravlik mühərriklər (Ġ.Q.Yesman ), bu xar mühərrikləri və istil ik d mamikası (K.V.Pokrovski), fizika (K.B.Lopu xin ), neft kimyası (K.A.Krassuski) ka fedra və laboratoriyalarında mühü m elmi tədqiqatlar aparılırdı. M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Polite xnik Ġnstitutunun elektrik fizikası laboratoriyasında professor S.N.Usatının rəhbərliyi altında elektrik fizikasının ayrı-ayrı məsələləri iĢlən miĢdi. Azərbaycan Polite xn ik Ġnstitutunun "Xəbərləri" jurnalında onun ilk məqaləsi çap edilmiĢdi 169 . Laboratoriyada sonralar sovet atom elminin əsasını qoyanlardan biri olan N.V.Kurçatov bir müddət elmi fəaliyyət göstərmiĢdi. 209
Beləliklə, RSFSR və digər respublikaların alimlərin in yerli qüvvələrlə birgə fəaliyyəti sayəsində Azərbaycanda çoxsahəli elmin inkiĢafı zəmin i yaranırdı. 1922-c i ildə Azərbaycan Ali Ġqtisadi ġurası yanında yaradılmıĢ respublika elektrikləĢdirmə dövlət ko missiyası iĢə baĢladı 170 . Onun tərkibinə professor X.Məlik-Aslanov (sədr), Ġ.Q.Yesman, E.B.YelyaĢeviç, V.A. Vasilyev və digər görkəmli mütəxəssislər daxil idilər. 1920-c i ildən baĢlayaraq fizika-riyaziyyat elmləri məsələlə rinin Azərbaycan Dövlət Un iversitetində tədqiqinə baĢlandı. Onun müvafiq kafedraları - bu sahədə elmi-tədqiqat iĢlə rin in ilk ocaqları yarandı. 1921-c i ildə Bakı dəniz rəsədxanası iĢə baĢladı, 1923-cü ildə isə Ba kı seysmik stansiyası bərpa edildi. 1924-cü ildən hidrolo ji və dərin sularda tədqiqatlar aparan ekspedisiyalar fəaliyyət göstərirdi. Respublikada bio logiya, kənd təsərrüfatı və tibb elmlərin in yaran ması və inkiĢafı M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Politexnik Ġnstitutunun kənd təsərrüfatı fakültəsi və Azərbaycan Dövlət Universitetinin tibb fakültəsi ilə əlaqədar idi. Bu tədris müəssisələrində torpaqĢünaslıq (professor V.N.Smirnov - Loqina), botanika (p rofessor A.A.Qrossheym), bit kilə rin mo rfologiya və sistematikası, zoologiya, hidroqurğular və qiy mətli bitkilərin meliorasiyası (prof. X.Məlik-AsIanov), heyvanların anatomiya və fizio logiyası və digər kafedra və laboratoriyalar var id i. Burada b iologiya və kənd təsərrüfatı elmlərinin o dövr üçün aktual olan problemləri iĢlənird i. 1925-c i ildə yarad ılmıĢ A zərbaycan Elmi-Tədqiqat Heyvandarlıq və Baytarlıq Ġnstitutu yerli cinslərin yaxĢılaĢdırılması məsələlərin in elmi həlli ilə məĢğul olurdu 172 .
öyrənməklə məĢğul olan, respublikada birinci Tibbi Virasologiya, Mikrobiologiya, Gigiyena Elmi-Tədqiqat Ġnstitutu yaradıldı 173
. 1925-ci ildə Azərbaycan Əmək və PeĢə Xəstəliklərin in Gigiyenası Ġnstitutu təĢkil edild i. Oftalmo loqla rın (1922-c i il) cərrahla rın (1923-cü il), terapevtlərin, uĢaq həkimlərinin (1924-cü il) respublika elmi cəmiyyətləri fəaliyyətə baĢladı. Ġctimai elmlər sahəsində ilk addımlar A zərbaycan Dövlət Universitetində atılmıĢdı. Onun tarix-filolog iya və Ģərq fakültələrində Azərbaycanın və Yaxın ġərq ölkələri tarixin in iĢlən məsinə baĢlanmıĢdı. Ġctimai və humanitar elmlərin formalaĢması və in kiĢafına akademik V.V.Bartold və N.Y.Marr, professorlar Ġ.Ġ.MeĢĢaninov, A.N.Samoyloviç, A.O.Makovelski, Y.A.Berte ls, N.K.Dmitriyev, O.Qubaydulin, Y.A.Baybakov, P.K.Juze, V.M.Sısoyev, B.Çobanzadə və b. böyük kö mək göstərdilər.
210
1921 -ci ilin yanvarında Zaqafqaziyada birinc i sovet dövlət arxiv idarəsi olan Azərbaycan Dövlət Arxiv i fəaliyyətə baĢladı 174
. Həmin ilin sonunda "Azərbaycan Kommunist partiyasının, Bakı fəhlə hərəkatın ın və Yaxın ġərqdə azadlıq hərəkatının tarixinə aid o lan bütün materialları toplamaq və iĢləməyi öz məqsədi kimi qəbul edən xüsusi Azərbaycan Partiya Tarixi" Ġnstitutu təsis edildi 175
. 1922-c i ilin fevralında marksist ədəbiyyatın Azərbaycan dilinə tərcüməsi iĢinə rəhbərlik edən xüsusi komissiya yaradıldı. 1922 -ci ilin fevralında Arxeologiya Həvəskarları Cəmiyyəti, 1923-cü ilin iyununda isə Azərbaycan Arxeologiya Ko mitəsi təĢkil olundu 176 . 1927-ci ildə o, tarix, incəsənət və mədəniyyət abidələrinin qorun ması Ko mitəsinə çevrildi. Xocalı-Gədəbəy, Yaloylutəpə, Qızılvəng kimi arxeoloji mədəniyyətlər aĢkar ed ild i. Azərbaycanda elmin daha da inkiĢafı vahid elmi mərkəzin yaradılmasın ı tələb edirdi. Hələ 1923-cü ilin əvvəlində belə b ir elmi mərkəzin yaradılmasına ilk cəhd edilmiĢdi. Məhz bu dövrdə bir q rup bakılı professor "Azərbaycanı tədqiq və tətəbbö cəmiyyəti"ni yaratmaq xah iĢi ilə Xalq Maarif Ko missarlığı ko llegiyasına müraciət etdilər. Ko missarlığın kollegiyası 1923-cü il mayın 5-də cəmiyyətin D.Urusov, Bakı Un iversitetinin professoru A.R.Zifeld və "Kommun ist" qəzeti redaktoru H.Cəb iyevin tərtib etdikləri nizamnaməsin i təsdiq etdi. 1923-cü il noyabrın 2-də 40 nəfərə qədər görkəmli alim və mütə xəssisin iĢtirakı ilə Cəmiyyətin ilk təsis iclası keçirildi. 1924-cü illər SSRĠ EA DiyarĢünaslıq Bürosunun müxb ir üzvü olan yazıçı Ə.Haqverdiyev Cəmiyyətin sədri seçildi. N.Nərimanov və S.Ağamalıoğlu isə Cəmiyyətin fəxri sədrləri, V.V.Bartold, N.Y.Marr və F. Oldenburq Cəmiyyətin fəxri üzvləri, H.Cəbiyev, M.Baharlı, R.ġabanov, prof. V.Ġ.Smirnov-Loqinov və Ġ.F.Blinov Cəmiyyətin üzvləri seçild ilər. Cəmiyyətin təsisçiləri və ilk həqiq i üzv ləri içərisində alimlərlə yanaĢı, Q.Musabəyov, R.A xundov, D.Bünyadzadə, A.P.Serebrovski, S.M.Əfəndiyev, Ç.Ġld ırım, Tağı ġahbazi kimi ictimai və dövlət xad imləri də var idi 177
. Ġclasda A.Samoylov A.R.Zifeld, V.M.Sisiov, V.A.Ryu mindən ibarət yaradılan iĢçi qrupu Cəmiyyətin fəaliyyət istiqamətlərini müəyyən etməli idi. Cəmiyyətin Naxçıvan, Dağlıq Qarabağ, ġamaxı, Lənkəran Gəncə, Zaqatala və ġəkidə Ģöbələri açıldı. 1925-ci ildə Moskvadan sonra isə Leninqradda cəmiyyətin Ģöbələri iĢə baĢladı 178
, bu isə həmin Ģəhərlərin elmi ictimaiyyəti ilə sıx əlaqələr yaradılmasına kö mək etdi. Cəmiyyət təbiət və ictima i elmlər sahəsində çalıĢan respublika alimlərini b irləĢdirirdi. 1927-ci ilin sonunda Cəmiyyətin min nəfərdən artıq üzvü var idi. 1925-ci ildə Cəmiyyət əvvəlcə rus dilində, 1928-ci ildən isə Azərbaycan dilində "Azərbaycanı tədqiq və tətəbbö cəmiyyətinin xəbərləri"ni nəĢr etməyə baĢladı. Höku mət 1926-cı ilin sentyabrında Azərbaycan MĠK-in tabeçiliyinə verilən Cəmiyyətin fəaliyyətinə böyük diqqət yetirirdi. 211
Cəmiyyət Azərbaycan xalq ının ədəbi irsi və folklorunun öyrənilməsi sahəsində böyük iĢ aparırdı. Qabaqcıl yazıçı, filo loq və bəstəkarlar bu iĢə cəlb edilmiĢ, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, A.Sübhanverdixanov, Ü.Hacıbəyov, H.Zeynallı, S.Mümtaz, Y.V.Çəmənzəmin li, H.Əlizadə, A.Baq riy və baĢqalarından ibarət xüsusi ko missiya təĢkil edilmiĢdi. Cəmiyyət Moskva, Leninqrad və digər Ģəhərlərin görkəmli alimlərin i mühazirə o xu maq üçün Bakıya dəvət edirdi. 1924-cü ildə görkəmli rus ĢərqĢünası, akademik V. V. Bartold Bakı Universitetində türk-tatar xalq larının tarixinə dair mühazirələr o xu muĢdu. O, Azərbaycan xalq ının mühüm tarix və mədəniyyət qaymağı, Ģifahi xalq ədəbiyyatımızın zirvəsi olan "Kitabi -Dədə Qorqud‖ dastanının bir h issəsini rus dilinə çevirmiĢdi. 1924-cü
ilin sentyabrında Cəmiyyət Ümu mĠttifaq əhəmiyyətli Ümu mA zərbaycan diyarĢünaslıq qurultayı keçirdi 179 . Qurultayda SSRĠ MĠK-in sədri N.Nərimanov, SSRĠ EA -nın elmi katibi S.F.Oldenburq çıxıĢ etmiĢdilər. Qurultayda birinci dəfə Ümu mĠttifaq Türkolo ji qurultayın çağırılması haqqında fikir söylən miĢdi. Quru ltay iĢində müttəfiq və mu xta r respublikala rın, Moskva və Leninqrad ın alimləri iĢtira k et miĢ və otuzdan artıq məru zə o xu muĢdular 180 .
ildə Cəmiyyətin ikiilliyinin təntənəli qeyd edilməsi mərasimində hökumət adından çıxıĢ edən Xalq Maarif Ko missarı Mustafa Quliyev qeyd etmiĢdi ki, o, bu Cəmiyyətdə gələcək A zərbaycan Elmlər Akademiyasmı görür 181 .
Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|