Azərbaycan Respublikası “ÇAĞ” Öyrətim İşlətmələri

Materiallar 
                                                                                                                             02 may 2009-cu il
 
 
11 
5.  Çoxmənalı sözün istfadə imkanları geniş və zəngindir.Həmin xüxuxiyyət bu 
süzlərdən rəngarəng üslubi məqsədlərlə əlaqədar istifadə etməyə geniş imkanlar açır. 
1. Çoxmənalı söz vasitəsilə muxtəlif anlayişlar ifadə etmək olar.Yəni eyni 
fonetik tərkibə malik olan bir söz cürbəcür məzmun ifadə edı bilər. 
2.  “The governer said that he would nit allow the prsens of feredal troops on 
sail”... ...”the General has been faced with the problem of the country is presence 
on foregin soil....” 
Birinci cümlədə söz lüğətdə olduğu kimi,öz ilkin mənasından “olamq”(tutmaq) 
mənasında,ikinci cümlədə isə işğal mənasında işlənmişdir. 
1. Göründüyü kimi,yazıçı bir çox mənalı sözün əsaslanaraq onun vasitəsi ilə 
muxtəlif mənalar ifadə etmişdir. 
2. Yaziçi ümumişlək sözün çoxmənalı xüsusiyyətlərindən  istifadı edərək onu 
bir mətn çərçivəsində qarşılaşdırır.Həmin üsul vasitəsilə yaziçi ironiya, satira, 
ekspressiya, istehza kimi çalarlar yarada bilər. Hətta bəzi məqamlarda bu cur istifadə 
zamanı  komik effekt də qüvvıtlındirilir. Bədii parçalarda bunu görmək mümkündür. 
Luvra girib, 
Sola burulursan 
Qanadlı heykəl görəcəksən, 
Mərmər bir qadın,-başsız... 
“Başsız” deyəndə, 
Sahibsiz düşünməyin siz, 
Həm də ki, guya 
 Başı var-beyinsiz... 
(Zəfər ilahəsi R.Rza) 
Onu da qeyd etmək lazimdirki, ümumişlək çoxmənalı sözlün semmatik geniş-
lənməsi və  zənginləşməsinə  də  səy göstərir. O, bədii-üslubi məqsədlə  əlaqədar 
ümumişlək sözü yenilir mənada işlətməyi dı bacarır.Aşağıdakı misal bu cəhətdən 
səciyyəvidir; 
Villinin təzə köynəyi-ağappaq; 
Yaxasında düymələr 
Gilə-Gilə qandır. 
 
“MÜASİR AZƏRBAYCAN TƏRCÜMƏŞÜNASLIĞININ 
STRATEJİ KONSEPSİYASI” 
Dilarə ƏLİYEVA 
Bakı Slavyan Universiteti  Tərcümə fakültəsi III kurs 
Elmi rəhbər: 
 
Son vaxtlar praktik fəaliyyət sahəsi kimi tərcüməçiliyə olan maraq xeyli artıb. 
Lakin bunun mənfi tərəfləri də özünü biruzə verir. Bu sahədə baş alıb gedən qeyri-

«TƏRCÜMƏŞÜNASLIQ VƏ ONUN MÜASİR DÖVRDƏ ROLU»  II Respublika tələbə elmi-praktik konfransı 
 
12 
peşəkarlıq buna misaldır.”Tərcüməçi çevirdiyi əsəri elə özəlləşdirməlidir ki, oxucu 
bunun tərcümə olduğunu hiss etməsin. Hansısa  əcnəbi dili bilmək hələ  tərcüməçi 
olmaq deyil. Kimi həqiqi tərcüməçi hesab etmək olar? Müasir tərcüməşünaslığın 
strategiyasını yaradarkən dünya praktikasının hansı modellerinə üstünlük verilmə-
lidir? İlk növbədə bu suallara cavab tapılmalıdır. 
Müasir tərcüməşünaslığı deyek ki, 10-15 il bundan qabağın tərcüməçiliyindən 
fərqləndirən xüsusiyyətlər mövcuddur. Ən azı texnologiyanın inkişafı bu sahədə 
yeniliklərə  səbəb olub. Amma texniki inkişafın istənilən yaradıcılıq sahəsində yalnız 
kəmiyyət üstünlüyü var. Bu inkişafın keyfiyyətə heç bir dəxli yoxdur. Kompüter 
texnologiyasının bugünki inkişaf səviyyəsi qısa zaman içində böyük həcmli, ancaq 
aşağı keyfiyyətli tərcümələr etməyə imkan verir. Düzdür, bunu bütün tərcümə sahə-
lərinə aid etmək olmaz. Məsələn, texniki sənədlərin bu cür tərcüməsi ümumi ter-
minlərin və şablonların mövcudluğu səbəbindən kifayət qədər uğurlu alınır.Amma 
bədii əsərin kompüter tərcüməsi heç vaxt müsbət nəticə vermir. 
Sovet dövründən fərqli olaraq müasir dövrdə Azərbaycanda tərcüməylə bağlı 
çox az sayda, yəni 2-3 ciddi layihə hazırlanıb. Bu daha çox azərbaycanlı oxucunu 
dünya ədəbiyyatı, fəlsəfəsi və s.ilə tanış etməkdir. Bunun müsbət hal olduğunu qəbul 
etməklə yanaşı vacibliyini də vurğulamağı borc bilirik. Bu çatışmazlığın aradan 
qaldırılması çox vacibdir. Düzdür müasir dövrün öz tələbləri var. Bir çox xüsu-
siyyətlərinə görə müasir tərcüməçilik 15-20 il bundan qabaqkı  tərcüməçiliklə  də 
müqayisə edilə bilməz. İndi tərcümə sahəsində məcburiyyət prinsipi bir növ könül-
lülük prinsipi ilə əvəz olunub. Yəni  bu prinsipi nəzərə alsaq tərcüməçi müəyyən 
müstəqilliyə,sərbəstliyə sahib olur. lakin bu bir çərçivə daxilində mövcuddur. Tərcümə 
materialının seçimi tərcüməçi qarşısında duran əsas məsələdir. Digər tərəfdən tər-
cüməçi qarşısında 2 yol durur: ya öz ana dilinə bütün dünyada şöhrət qazanan və 
əsrlər boyu yaşayacaq əsəri tərcümə etmək, ya da hansı səbəbdən qısa bir zamanda 
məşhurlaşan əsərı doğma dilə çevirmək. Təəssüflər olsun ki, çox vaxt tərcüməçilər 
maddi maraq ucbatından 2-ci yolu seçirlər. Bu dünya praktikasında mövcuddur, 
çünki tərcüməçilik yaradıcılıq sahəsi olmaqla yanaşı həm də biznes fəaliyyətinə keçib. 
Tərcümə sahəsindəki problemləri həll etmək üçün ilk növbədə orjinaldan tərcü-
mələrin sayının artırılması lazımdır. Hazırda bir layihə kimi orjinaldan tərcümə 
yalnız BSU-nun “Tərcümə problemləri elmi-tədqiqat labaratoriyası”nda həyata 
keçirilir. ”Filoloqun kitabxanası. 100 klassik əsər” adlanan layihənin ən üstün cəhəti 
azərbaycanlı oxucunu dünya elminin nadir inciləri ilə tanış etməkdir. 
Göründüyü kimi tərcümə praktikasında gedən proseslər istər-istəməz müasir 
dövrün tələblərinə uyğunlaşır və beləliklə nəzəri baza yaratmaq mümkün ola bilər. 
 
 
 

Materiallar 
                                                                                                                             02 may 2009-cu il
 
 
13 
“MÜASIR İNGİLİS DİLİNDƏ EVFEMİZMLƏR                      
VƏ ONLARIN AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ                            
İFADƏ VASİTƏLƏRİ” 
Vəzifə ƏLİYEVA 
Bakı Slavyan Universiteti Tərcümə fakültəsi III kurstələbəsi 
Elmi rəhbər: 
 
Evfemizm yunan sözü olub “eu” yaxşı, “phemc” danışıram deməkdir. Termin 
olaraq evfemizm yaxşı danışmaq, hər hansı bir sərt mənanı yumşaltmaq, onu vülqar 
çalardan xilas etmək deməkdir.  Əgər, ümumiyyətlə dilin ədəbilik mövqeyindən 
yanaşsaq, vülqarizmlər-tabular-evfemizmlər xəttini asan müəyyənləşdirmək olar. 
Qeyd etmək lazımdır ki, dilçilik baxımından evfemizmlər keçən əsrdən başlanaraq 
tədqiq olunmağa başlamışdır. XIX əsrin sonunda alman dilçisi Q.Paul evfemizmləri 
indi  hamı tərəfindən yaxşı tanınan semantik dəyişikliklər sxemindən ayırmışdır. 
Qədim insanların dil tabuları və evfemiyasının tədqiqinə həsr olunmuş A.Meyenin 
əsərləri XX əsrin I yarısında yaşayan alimlərin diqqətini cəlb edir. Lakin evfemizm 
probleminə və onların dillərdə yayılmasına geniş maraq son onilliklərdə qeyd olun-
mağa başlamışdır. 60-80-ci illərdə Q.Keyenin, Ç.Laurensin monoqrafiyaları mey-
dana çıxmış, bu məsələyə həsr olunmuş bir sıra dissertasiya işləri, çoxsaylı məqa-
lələr işıq üzü görmüşdür. Aydındır ki, linqivistlərin yekdil fikirlərinə görə, evfemizmlər 
öz təbiətinə görə ekstralinqivistikdirlər və qəbul oluna bilməz sözlərin (bu və ya digər 
səbəbdən) əvəzi üçün işlənirlər. 
Müasir mədəniyyətin inkişafı ilə əlaqədar olaraq dildə çoxlu evfemizmlər yaranır. 
Məsələn:  yox  əvəzinə  xeyr,  yalandır  əvəzinə  düz deyil, həqiqətə uyğun deyil,  xoş 
getdin əvəzinə xoş gəldin və s. 
Hətta ölüm sözünün yerinə həyat sözü işlədilir. Məsələn: 
Sara: Mənim üçün nə qorxursan, atam qocalmışdı, onsuz da həyatına  çox 
qalmamışdı. Burada ölmək əvəzinə həyatına az qalmaq sözü evfemizm məqamında 
işlədilmişdir. 
Dilçilik  ədəbiyyatında tabu və evfemiya hadisəsinə sosiolinqivistik yanaşma 
mövcuddur. 
Məlumdur ki, evfemizlərdən danışaraq alınmalar və kalka üsulunu xüsusilə 
qeyd etmək yerinə düşərdi. 
Baxmayaraq ki, evfemizmlərin bu üsulu semantik irəliləyişlərində intensivli-
yinə görə geri qalsa da, müasir dillərdə kifayət qədər geniş yayılmışdır. Məsələn: 
ingilis dilində “drunk” (sərxoş) əvəzinə “intaxicated”, “sweat” (tər) əvəzinə “pers-
piration” işlənir. 
Kalka üsulu xüsusi haldır. Bu ifadələr latın dilindən ingilis, rus və başqa dillərə 
gəlmişdir. Məs: ingilis dilində “to join the majority” – ölmək mənasını verir. 

«TƏRCÜMƏŞÜNASLIQ VƏ ONUN MÜASİR DÖVRDƏ ROLU»  II Respublika tələbə elmi-praktik konfransı 
 
14 
İngilis dilində qəbiristanlıq mənasında işlənən “The God’s acre” (Allahın tarlası) 
alman dilində eyni mənada işlənən “der Gottesacer” ifadəsindən kalka olunmuşdur 
(latın dilində “pagare deditum” ölmək mənasında). 
Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif dillərdə evfemizmləri eyni mənalarda müqa-
yisə etdikdə,  əksər hallarda istifadə olunan dil vasitələri arasında oxşar və  fərqli 
cəhətləri, tam və ya qismən leksik-semantik ekvivalentliyi görürük. Əsasən də, 
söhbət geniş semantikaya malik sözlərdən və kalkadan getdikdə. Halbuki əksər hal-
larda müxtəlif dillərdə evfemizmlərin depetativ mənasının eyniliyinə (oxşarlığına) 
görə leksik yolla paralellik üst-üstə düşmür.  İngilis ifadəsi olan “In the straw” 
(samanda) “hamilə” mənasında öz mənşəyi etibarilə belə bir adətlə bağlıdır. Belə ki, 
yoldan keçən maşınların doğan qadını narahat etməməsi üçün onun evinin qaba-
ğına saman qoyurdular. 
Əsl evfemizmlər kimi hal-hazırkı vəziyyətə uyğun olaraq yaranan evfemizmlər 
çıxış edir; ədəbiyyatda onları səhvən situativ evfemizmlər adlandırırlar. Onları “ok-
kazional”, yəni “nadir halda təsadüf edilən” adlandırmaq daha məqsədəuyğun olardı. 
Evfemizmlərdən danışarkən tabuları xüsusilə qeyd etmək yerinə düşərdi. Müəyyən 
səbəblərə görə danışıqdan çıxarılan, qadağan olunan sözlərə tabular deyilir. Tabu 
polineziya sözü olub, Avropa dillərinə XVIII əsrin sonunda daxil olub; ilkin mənası 
“uzaq”, “uzaqlaşdırılmış” idi. Ta qədim zamanlardan ümumi dilin qadağanlar siste-
minə daxil olan əşya və hərəkətlərə qadağan sıx surətdə söz tabusu ilə əlaqədar idi. 
Tabunun yaranmasını alimlər insan cəmiyyətinin ən erkən mərhələlərinə aid edirlər. 
Tabu sözlər arasında, ilk növbədə, heyvan adları özünəməxsus yer tutur. Bütün bu 
deyilənlərlə yanaşı, əxlaqi tabular haqda danışmaq da yerinə düşərdi. Əxlaqi tabu-
nun hərəkət və ünsiyyət prosesindəki təzahür formaları vardır.  Əxlaqi tabunun 
hərəkət forması  əsasən hüquqi, etnoqrafik tabularla əlaqədardır. Məs.:  əxlaq nor-
malarına görə, heç kəs uzaq məsafədən durub qadın  adını ucadan çağırmamalıdır, 
yaxud qadın tayfasının adını kişilər arasında çəkmək düzgün sayılmır. A.Şaiqin 
“Məktub yetişmədi” hekayəsinə nəzər salaq: 
Mirzə məktubu yazandan sonra Qurbandan soruşdu: 
Məktub kimə çatacaq?  - Yaz ki, Qurbanın uşaqlarının anasına. 
Keçmiş əxlaq normalarına görə, kişi öz uşaqlarının adlarını da böyüklərin ya-
nında deyə bilməzdi.  Şərq xalqlarında belə bir adət var. Cavan gəlin valideynlərinin 
yanında ərinin adını çəkməməlidir. Bu həm əxlaqi, həm də etnoqrafik tabudur. 
Ə.Dəmirçizadənin evfimizmlər haqqında belə bir fikri diqqəti cəlb edir: “Evfi-
mizm dilçilik ədəbiyyatında çox vaxt tabu ilə yanaşı, hətta bir başlıq altında verilir 
və tabuya təqribən antonim kimi izah olunur”. Doğurdanmı evfemizm tabu ilə 
antonim münasibətdədi? Zahirən elə təsir bağışlayır ki, evfemizmlər tabunun anto-
nimini təşkil edir. Çünki, Ə.Dəmirçizadənin dediyi kimi, “yasaq söz əvəzinə yasaq 
olmayan söz” işlədilir. Lakin tabu ilə evfemizmin ifadə etdiyi predmet və ya hadisə 
eynidir. Onlar antonimlikdən daha çox, sinonimlik münasibətində olurlar. Evfemizm-
lər əgər tabu sözü əvəz edirsə, deməli, onun sinonimidir. 

Materiallar 
                                                                                                                             02 may 2009-cu il
 
 
15 
Evfemizmlər nitq hissələri və frazeoloji birləşmələrdən əmələ gəlir. 
Dildə evfimizmlərlə yanaşı, disfemizmlər də mövcuddur. Disfemizmlər evfi-
mizmin  əksi kimi yaranmışdır.  Əslində disfemizmlər tabu olsa da, mənanı  sərt, 
kobud, mənfi mənada təsirli ifadə etmək deməkdir. Disfemizmlərdə üslubi, modallıq, 
subyektiv münasibət daha güclü olur. Məs.: cəhənnəmə hasil olmaq (ölmək əvəzinə), 
rədd olmaq (getmək əvəzinə) sinonim sözlərlə ifadə edilən məna cərgəsinin domi-
nantını neytral göstərərək evfemizmləri sağda, disfemizmləri solda təsəvvür etmək 
olar. Məs.: rəhmətə getmək – ömrünü bağışlamaq – ölmək – cəhənnəmə hasil olmaq. 
Bu söz və ifadələr bədii dildə daha çox işlədilir. 
 
 
“ZƏLİMXAN YAQUB  POEZİYASINDA ONOMASTİK 
VAHİDLƏRİN POETİKASI” 
Günay UMUDLU 
ADPU-nun filologiya fakultəsinin II kurs tələbəsi 
Elmi rəhbər: Filologiya elmləri doktoru,professor Əzizxan  Tanriverdi 
 
Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus üslubu, söz bazasının zəngin-
liyi, qiymətli əsərləri, əsasən də yeni ruhlu şeirləri ilə öz möhrünü vuran, aşıq şerinə 
yeni ruh verən  Zəlimxan Yaqub elə sənətkardır ki, onun sənətkarlığını tam dəqiq-
liklə ifadə etməkdə çətinlik çəkməmək olmur. Azərbaycan filologiyası, dili üçün , 
əsasən də Onomologiyası  üçün bu şairin  yaradıcılığı əvəzsiz nümunədir. Zəlimxan 
Yaqub poeziyasında işlənən onomastik vahidlərdən antroponim və  toponimlərin  
işlənməsinin bir çox xüsusiyyətlərini göstərmək olar. 
Şeirlərində toponimlərin  işlənməsinin zənginliyinə  əsas səbəb kimi şairin bir 
müddət Türkiyədə səyahət edərkən həmin ölkəni qarış – qarış gəzməsi və bu gözəl-
liklərin canlı şahidi olmasını göstərə bilərik. Bütün dünyaya məlumdur ki, Türkiyə 
gözəlliklər diyarıdır. Onun  şəhərləri əsl  cənnəti xatırladır. Görün Zəlimxan Yaqub 
bir misrada bu detalları necədə gözəl şəkildə vurğulamışdır: 
Qaçmadı ölümdən, qorxmadı yasdan, 
Oldu Canaqqala dillərdə dastan. 
Başladı Samsundan, çıxdı Sivasdan, 
Atatürk köşkündə keçən günlərim. 
Şərq poeziyasında  şərq aləmində  məşhur olan  antraponomik vahidlər rənga-
rəng müqayisə vasitəsi kimi çıxış etməklə yüksək bədiilik yaradır: 
Zəlimxan, xatırla sən o dəmləri 
Şeyx Sənanlara verdi qəmləri 
Dinindən döndərdi Xan Kərəmləri 
Tərsa gözəlləri, tərsa qızları 

«TƏRCÜMƏŞÜNASLIQ VƏ ONUN MÜASİR DÖVRDƏ ROLU»  II Respublika tələbə elmi-praktik konfransı 
 
16 
Zəlimxan Yaqubun şeirlərində “Kitabi Dədə Qorqud”, “Koroğlu” kimi sanballı 
abidələrimizin qəhramanları, antroponomik, vahidlər yada salınır (Salur Qazan, 
Tüp dağıdan, Halay pozan), tarixiliklə müasirlik qovuşdurulur: 
Dədələşib Salur Qazan oğullar 
Tüp dağından Halay pozan oğullar 
Al qanıyla tarix yazan oğullar 
Heykəl qoyub qeyrətinə bu xalqın 
«Əzizxan Tanrıverdi, “Dilin poeziyası, poeziyanın dili” Bakı 2008, səh. 28» Şərq 
ədəbiyyatında  sənətkarların dilində  əsərlərində geniş  şəkildə  işlənən Leyli, Məc-
nun,  Əsli, Kərəm kimi  antroponomik vahidləri Zəlimxan Yaqub öz şeirlərində 
istifadə etməklə bədii pofosu daha da artırmışdır: 
Səni od  yandırdı, Əsli dağladı, 
Mən  suyun odunda yandım, ay Kərəm! 
Allahım, Vallahım çıxdı yadımdan 
Yeri də, göyü də dandım, ay Kərəm! 
Yaxud: 
Məcnun dərs oxuyub – kitabı Leyli, 
Məcnun sərxoş olub – şərabı Leyli, 
Məcnun dərdə düşüb - əzabı Leyli, 
Dəli olmağıma bir addım qalıb 
Bundan başqa, çay adlarının, dəqiq desək hidronimlərin yanaşı işlənməsi vasi-
təsi ilə Zəlimxan Yaqub özünün hiss və  həyəcanlarını düşüncələrini yüksək poe-
tika ilə nəzərə çatdırmışdır: 
Zaman  axdı aramsız, 
Bahar gəldi, yaz keçdi. 
Töküldü gözlərimdən 
Kür gəldi, Araz  keçdi 
Onomastik vahidlər Zəlimxan Yaqub poeziyasında zəngin estetik xüsusiyyətləri 
ilə fərqlənir. 
 
 
“BƏDİİ ƏDƏBİYYATDA SATİRİK, YUMORİSTİK                   
VƏ KOMİK PAFOS” 
Günay ƏZİZOVA 
ADPU -nun Filologiya fakültəsinin II kurs, 204 - cü qrup tələbəsi 
Elmi rəhbər: prof. Tərlan Novruzov 
 
Pafos incəsənətin, fərdi bədii yaradicilıgin  əsasıdır. Kiçik bir şeirin, hekayə, 
povest va romanin öz həyati, öz bədii aləmi, demək, pafosu vardir. Satirik pafos 
ictimai həyatin eybəcər, gülməli tərəflərinə qarşi yönələn quvvətli bir münasibətdir. 

Materiallar 
                                                                                                                             02 may 2009-cu il
 
 
17 
Satirik pafosun, əsas təyinedici faktorlarından biri komizmdir. Komizm insanın 
"daxili boşluq va heçliyinin" təsviridir. 
Ədəbiyyat nəzəriyyəçiləri, estetiklər satiranin qəhrəmanlıq, tragik və dramatik 
pafosdan fərqli olaraq daha sonraki dövrlərdə yarandigini qeyd edirlər. 
Satira Azərbaycan ədəbiyyatinda XIX əsrin 40-50 - ci illərindən etibarən təşək-
kül tapmaga başlamişdir. Bunun ilkin nümunələrini B. Şakir, M.B. Nadim, daha 
dolgun nümunələrini isə Q.B. Zakirin, sonralar S.O. Şirvaninin yaradiciligında gö-
rürük. XX əsrin əvvəllərində satira ozünun ən yüksək inkişaf mərhələsinə çatmişdir. 
Satiranin ən yaxsi nümunələrini nəşrdə Ə.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, şeirdə 
isə M.Ə.Sabir, M.S.Ordubadi, Ə.Nəzmi və başqaları yaratmişdir. XX əsr Azərbaycan 
satirikləri satirik gülüşün rəngarəng üsullarindan istifadə edərək cəmiyyətin müxtəlif 
eybəcər tərəflərini, insanlarını tənqid etmislər. 
Bədii  ədəbiyyatda kəskin tənqidi-satirik gulüşdən istifadə olundugu kimi, yu-
moristik gülüşdən də istifadə olunur. Yumorlu güluş öz mahiyyətinə görə yumşaq, 
islahedici səciyyə daşiyır. Yumor sozü latin və ya ingiliscədən götürülüb, "rütubət", 
“maye” mənasini verir. Yumorlu gülüş ictimai həyatin komik, gülməli tərəflərinin 
sənətkar tərəfindən dərk edilməsi və onun bədii  əsərdə  əks olunmasi ilə yaranır. 
Yumorlu gülüş qərəzli olmayib, təəssüf, dostluq, nəzakətlik ruhunda olur. 
Yumor komikliyin bir növü kimi də dəyərləndirilir. Yumor satiradan fərqli ola-
raq, həyat hadisələrinin ayri-ayrı nöqsanlarında, adamların xarakterinin, zahiri 
simasinın və davranışinin ayri-ayrı gülünc cəhətlərində təzahür edir. 
XX əsr Azərbaycan yaziçilari olan C.Məmmədquluzadənin, Ə.Haqverdiyevin, 
Mir Cəlalin bir sira hekayələrinin məzmununu yumoristik pafos təşkil edir. Həmin 
sənətkarları  əsərlərində  təsvir olunan obrazlarla səmimi, dostyana münasibət bəs-
lənir, onlara düşdükləri vəziyyətdən bir növ çixmaq yolu göstərilir. 
Bədii  əsərlərdə diqqəti cəlb edən  əsas xüsusiyyətlərdən biri də, komiklik və 
gülüsdür. Bu xüsusiyyət bütün əbədi əsarlarda az çox ozünü göstərsə də, həqiqi ko-
miklik, davamı gülüş yalniz komediya janrına məxsusdur. Bir qayda olaraq demə-
liyik ki, komediya tənqidi gülüşün üstünlüyü ilə yaranır. Belə demək mümkündür 
ki, bir janr kimi, komediyanin əsasini komik hiss, məzmun, pafos təşkil edir. 
Komik janrda yazilan hər hansi bir əsərin məzmun və mündəricəsi gülüşlə yog-
rulmalıdir ki, bu estetik amil də onun komik pafosunun təyin edilməsində aparıci 
rol oynayir. 
M.F.Axundov, N.B.Vəzirov, C.Məmmədquluzadə sonralar S.Rəhman Azər-
baycan ədəbiyyati tarixində komediya janrinin ən yaxşi nümunələrini yaratmişlar. 
Qeyd etmək lazimdir ki, komediyanin janr xüsusiyyətlərinə görə  təyin edən 
təkcə onun zahiri tərəfləri deyil, onun daxili məzmun tərəfləridir. Bunun isə  əsas 
təyinedicisi komediyanin mərkəzi ana xəttini təşkil edən komik pafosdur. Gülüş, 
tənqid, istehza, vaxti keçmiş köhnəlikdən qarşi mübarizə komik pafosun element-
ləri kimi diqqəti cəlb edir. 

«TƏRCÜMƏŞÜNASLIQ VƏ ONUN MÜASİR DÖVRDƏ ROLU»  II Respublika tələbə elmi-praktik konfransı 
 
18 
“TƏRCÜMƏ SƏNƏTİ VƏ TƏRCÜMƏÇİ” 
Fuad MƏNƏFOV 
ADU-nun Filologiya fakültəsinin II kurs tələbəsi 
Elmi rəhbər:Prof.Ə.Qubatov 
 
Xalqlar məhz tərcümə ədəbiyyatları vasitəsilə bir-birilərinin tarixi, adət-ənənəsi, 
mədəniyyəti ilə tanış ola bilir, söz ustalarının ölməz əsərlərini öz doğma dillərində 
oxumağa imkan tapırlar. Müəyyən dövrlərdə müxtəlif alim və filosoflar tərcümə 
peşəsinə yüksək qiymət vermiş, mədəni, iqtisadi və s. əlaqələrin inkişafında onun 
əvəzsiz rolunu qeyd etmişlər. 
Dillərarası və mədəniyyətlərarası ünsiyyətin spesifik forması olan tərcümə yetkin 
qoşadilliyin ən yüksək pilləsidirsə, tərcümənin çoxəsrlik tarixə malik zirvəsi bədii 
tərcümə  və onun ən çətin növü poetik tərcümədir. Məhz bu ali sənətin sayəsində 
xalqların bədii təfəkkürü formalaşıb zənginləşir, millətlərin mənəvi sərvətləri bir-
birilə qaynayıb qarışıraq bəşəriyyətin mədəni-tarixi təkamülünü təmin edir. 
Poetik tərcümənin məziyyətləri birinci növbədə ondan asılı olur ki, kim kimin 
hansı əsərini hansı şəraitdə tərcümə edir və şübhəsiz, tərcüməçidə yüksək yol açan 
vurğunluqla yanaşı, dərin biliyə əsaslanan cəsarətli təxəyyül olmalıdır. 
Korney Çukovski bədii tərcümənin yüksək sənətkarlıq proqramını belə təsəvvür 
edirdi: tərcüməçinin yaradıcılıq ilhamı yalnız o vaxt səmərəli ola bilər ki, o, ori-
jinaldan ayrılmasın, amma hərfən, yəni sözbəsöz, kəlmə-kəlmə tərcümə üsulundan 
yaxasını qurtarsın, təbəssümü təbəssümlə, musiqini musiqi ilə, səmimiliyi səmimi-
liklə  təcəssüm etdirsin, fikrin kəskinliyini, hissin dərinliyini, obrazın parlaqlığını, 
rənglərin və səslərin füsunkarlığını, intonasiyanın ahəngdarlığını oxucuya çatdırsın. 
Diqqət yetirək: 
Bahardır gözəlin bir cüt gözü də 
Ağıl başdan çıxıb kəməndə düşür 
Dolub bülbülü də, qızıl gülü də, 
Hamı bu tilsimə, bu bəndə düşür. 
 
Heyrət içindədir lal meşələr də, 
Hər yarpaq elə bil bir yaşıl budaq 
Sükut içindədir yuxulu təpə, 
Kölgəsi uzanıb özündən qabaq. 
Klassik Alman şairləri Y.V.Qöte və H.Haynenin lirik şerlərindən bir qismini alman 
dilindən Azərbaycan türkcəsinə tərcümə edən mütərcim Ə.Qubatovun “Lirika” adlı 
kitabında könül oxşayan, ürəkləri ovsunlayan belə poetik parçalar təqdim olunmuşdur. 
Tərcümə olunmuş hər bir əsər tərcüməçinin sənətkarlığı, ustalığıdır. O, hər iki dilin 
bütün səviyyələrini nəzərə almaqla yaradıcılıq işi görür, dilin bütün imkanlarını 

Materiallar 
                                                                                                                             02 may 2009-cu il
 
 
19 
yeni incilərlə  zənginləşdirir. Bəzən tərcümə o dərəcədə mükəmməl, təbii olur ki, 
oxucu onu orijinal əsər kimi qəbul edir. H.Haynenin bir şerinin tərcüməsindən aşa-
ğıdakı misralara diqqət yetirək: 
Ilahi, bu gözəl yay günlərində, 
Yaralı canımla qəm yeyirəm mən. 
Çəkilib meşənin xəlvət yerində, 
Adamlardan uzaq inləyirəm mən. 
Bahara həsr olunmuş bu şerin tərcüməsindən aşağıdakı misralar ürəyə yatandır. 
Alışıb baharın mavi gözləri, 
Otlar arasından dünyanı süzür 
Bu zərif, bu şehli bənövşələri, 
Xəyalım bir qızın telinə düzür. 
Yaranmış qənaət bundan ibarətdir ki, tərcümə orijinalın məzmunu ilə forması, 
ruhu ilə hərfi arasındakı dialektik vəhdəti qoruyub saxlamış, müqabil dilin leksik, 
sintaktik, üslub imkanlarını, təsvir və ifadə vasitələrini oxucuya çatdırmışdır. 
Y.V.Qötenin  ən görkəmli  əsəri “Faust”dan sonra ikinci sırada, heç şübhəsiz, 
hamının yekdilliklə  qəbul etdiyi kimi, “Qərb – Şərq Divanı“dır. Bu əsərdə  şair 
müsəlman dünyasının ən məşhur və tarixi şəxsiyyətlərinə, o cümlədən Məhəmməd 
Peyğəmbərimizə, Azərbaycanın klassik türk şairi Nizami Gəncəviyə, bütün dünyanı 
lərzəyə salan türk sərkərdəsi  Əmir Teymura, Hafiz Şiraziyə  və digərlərinə  şerlər 
həsr etmişdir. 
Y.V.Qötenin “Qərb – Şərq Divanı“nın professor Ə.Qubatovun tərcüməsində 
tədqiq və təhlil obyekti kimi seçilməsinin səbəbi budur ki, dahi alman şairinin şah 
əsərinin hər hansı inkişaf etmiş  ədəbi dilə, o cümlədən müasir Azərbaycan  ədəbi 
dilinə poetik tərcüməsi tərcüməçilik sənətinin bir növ ensiklopediyasına çevrildiyinə 
görə onun dərindən və  hərtərəfli öyrənilməsi bədii tərcümə tarixi, nəzəriyyəsi və 
təcrübəsini xeyli zənginləşdirə bilər. 
Fikrimizcə, Qötenin zəngin Şərq müsəlman mənəviyyatına qovuşduran mənbə 
İslamın valehidici mənəvi-ruhani dəyərləri olmuşdur. 
Cənnəti vəsf edən əsl müsəlman, 
Elə bil oranı görüb gəlibdir. 
Əlində İslamın təməli Quran, 
Hər sözü könlünə hörüb gəlibdir- 
yazan Qöte, müqəddəs Peyğəmbər Həzrət Məhəmməd Mustafanın şəxsiyyətinə və 
əməllərinə olan heyrət və vurğunluğunu gizlədə bilməmişdir. “Ey şirin cocuğum” adlı 
lirik ricətində Qöte dünyanın peyğəmbərli sırasında Məhəmməd Peyğəmbərimizə ver-
diyi qiyməti, ürəyində gəzdirdiyi sevgini qanadlı misralarının şeriyyətinə çevirmişdir: 
Gerçəkdən gerçəyə oldu pənahım 
Ulu Məhəmmədi sən yaxşı tanı 
Bil, yoxdu Allhdan başqa Allahım, 
Deyərək fəth etdi bütün dünyanı.