Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mamrux məbədi. Sövmənişin
- Pipan məbədləri. Üç kilsəli bazilika
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
- Ocağen va kömək
- Mahla
- Udi dili
- Бирик1азул гьаваги . Хъасанобал г1ич1иги Кьад къалану къогу яс, Гъаб къалану къогу вас , Бакмазазул ганзай нина
|
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 159
bir yerdə 2 ədəd küpə bənzər eni 3 m yaxın, dərinliyi isə 4 metrə yaxın su hovuzları var. Qala sakinlərinin bu sudan paltar yumaq və yuyunmaq üçün istifadə etmələrini söyləyə bilərik. Mamrux məbədi. Sövmənişin Bu abidənin uzunluğu 4,7m eni, 3,5m hündürlüyü isə 3,3m-dir. Abidə çay daşı, kvadrat kərpic və kirəcdən tikilmişdir. Mamruxdakı abidə sövmənişindir. Sövmənişin ölçülərinə görə balaca olub ictimai ibadət binasıdır. Məbədlərdən fərqli olaraq sövmənişinlərdə təntənəli dini mərasimlər keçirilmir. Sövmənişinin altar (latınca yuxarı, yüksək yer, məbədin Şərq tərəfində olur, yüksək dərəcəli ruhanilər üçün xüsusi yerdir) hissəsi olmur. Deyilənlərə görə bu tikililərdə zənglər yerləşdirilir və hər saatdan bir zəng vurulurdu. Bura həmçinin ikonalar və şamlar qoyulurdu. Sövmənişinlər əsasən insanların yeni ərazilərə köçdüyü yerlərdə tikilirdi. Bu ərazilərdə sövmənişinlərin tikilməsi və orada xaçın yerləşdirilməsi yeni torpaqların saflaşdırılması demək idi. Pipan məbədləri. Üç kilsəli bazilika Zaqatalanın Yuxarı Tala kəndi ərazisində yerləşən Pipan yaşayış məntəqəsi ərazisində Albaniya dövrünə aid möhtəşəm abidələr vardır. Bu məbədlərın yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Sasanilərin Albaniyada xristianlığa qarşı mübarizə apardığı dövrdə tikilməsi güman edilir. Məbədlərdən birincisi üç otaqdan ibarətdir. Onlardan ən böyüyü orta otaq olub, hündürlüyü 4,5m-dir. Otağın uzunluğu 6,5m-dir. Eni 3,5m-dir. Otaqda bir pəncərə yeri var, tavanı dairəvidir. Bu otağın girəcəyində aşağıya doğru bir dəlik var. Buradan görürük ki, zirzəmidə bir başqa otaq da vardır. Bu otağın eni 3,3m, uzunluğu 6,7m, hündürlüyü 3m-dir. Burada Şərq və Qərb tərəfdən iki pəncərə yeri vardır. Bu otaqda müqəddəs odun qorunub saxlanılmasını deyə bilərik. Bu da bizə məbədin əvvəlcə od məbədi olduğunu sonra isə kilsəyə çerildiyini söyləməyimizə imkan verir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi xristianlığın ilk təbliğatçıları bütpərəstliyə aid müqəddəs yerləri öz məqsədləri üçün məharətlə istifadə edirdilər. İnsanların əvvəllər ziyarət etdikləri yerlərdə xristian məbədləri tikilir, bəzən də bütpərəstliyə aid məbədlər xristian kilsələrinə çevrilirdi. Əsas otağın hər iki tərəfində uzunluğu birinci otaqla eyni olan otaqlar var. Yan otaqların eni 1,8m-dir, hündürlüyü 2,5m-dir. Burada üç pəncərə yeri vardır. Tavanı dairəvidir. Tikinti materialı kimi burada çay daşından , bişmiş kərpic və kirəcdən istifadə olunmuşdur. Binanın ön hissəsində hər iki tərəfdən aynabənd formasında divarlar var. Bu divarların hündürlüyü 3 m-dir. Abidənın ümumi hündürlüyü 6,5m-dir. Abidə üç neftli kilsələri xatırladır. Məbədin önündə ora çıxmaq üçün pilləkənlərin olduğunu deyə bilərik. Belə tipli məbədlər elmi ədəbiyyatda üçkilsəli bazilika adlanır. Belə məbədlərin əsas kompozisiyasının xarakterik xüsusiyyəti bir tikilidə üç otağın olması, iki ətraf otaqların ortadakına nisbətən balaca olmalarıdır. Əsas orta zal eninə və hündürlüyünə görə digər ikisindən böyükdür. Üç kilsəli bazikalar Gürcüstanda geniş yayılmışdır. Lakin gürcü alimləri özləri də qeyd edirdilər ki, belə kilsələrə Balkanlarda , Suriyada da rast gəlinir. [5,s.91] Bu kilsələrin meydana gəlməsinin əsas səbəbi, dini ayinlərin gün ərzində müxtəlif otaqlarda keçirilməsi məcburiyyəti idi. Üçkilsəli bazilikalar Kaxetiya ərazisində də vardır. Kaxetiyanın bir hissəsi tarixi Qafqaz Albaniyasının əyaləti olan Kambisenaya daxil idi. Deməli bu mövzu heç də Alban memarlığına yad deyil və tapılmış kilsələr bunun təsdiqidir [5,s. 91-94] Üçkilsəli Pipan bazilikası Qumdakı bazilika ilə ideya bağlığına malikdir. Bu bağlılıq əsasən hər iki məbəddə hündür orta kilsənin olması və hər iki tərəfdən balaca otaqlarla əhatə olunmasıdır. Pipandakı üçkilsəli məbəd Albaniya ərazisində belə kilsələrin çox yayıldığından xəbər verir.
Ədəbiyyat: 1. Azərbaycan tarixi, II cild. Bakı . 2007 2. Albaniya tarixi. Bakı, 2006. 3.Krupnov.İ.İ. Drevneyşaya kultura Kafkaza i Kafkazskaya etniçeskaya obşnosti. 1964. 4.Qaraxmedova.A.A . Xristianskie pamyatniki Kafkaskoy Albanii. Bakı,1986 5.Məmmədova G. Zodçestvo Kafkazskoy Albanii. Bakı
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 160
Summary High level of tolerance of the Azerbaijani society as well as spiritual wealth and variety of the Azerbaijani culture are primarily jointed for by spreading and co-existence of different beliefs in Azerbaijan throughout its history. It was Zoroastrianism, Christianity and Islam that had an indelible impact on the architectural image of the country as well. Ruins of numerous fortresses and citadels in Zaqatala other part of Azerbaijan are indicative of the high level of development of engineering art.
Mətanət Yaqubqızı filologiya üzrə fəlsəfə doktoru AMEA Folklor İnstitutunun aparıcı elmi işçisi matanatyaqubqizi@rambler.ru
Key words : inlaid, paddle, saxur, udi, ethnical
Azərbaycan müxtəlif dinlərin, dillərin və mədəniyyətlərin birgə yaşadığı tolerant bir ölkədir. Fərqli dinlərə, dillərə və mədəniyyətə mənsub olan bu xalqlar və etnik qruplar daima dostluq və əmin-amanlıq şəraitində yaşamışlar. Birgə yaşam tərzi həmin xalqlarda ortaq inancların və mədəniyyətin əmələ gəlməsinə şərait yaratmışdır. Bu birgə və ortaq dəyərlərdən qaynaqlanan vahid Azərbaycan xalqı hər zaman və hər yerdə seçilmiş, hətta örnək olmaq səviyyəsinə yüksəlmişdir. Məlum olduğu kimi Azərbaycan ən qədim dövrlərdən başlayaraq bir çox xalqların və etnik qrupların ortaq vətənidir. Dilindən, dinindən, irqindən asılı olmayaraq bu ölkəyə gələn hər kəs burada isti ana qucağı, Vətən tapmışdır. İstər bu torpaqlara nə vaxt gəldiyi və ya buralarda nə vaxtdan yaşamağa başladığı tarixin qaranlıqları altında qalan yəhudilər və dağ yəhudiləri, tatlar və lahıclar, saxurlar və udilər, talışlar və ləzgilər, laklar və avarlar, ingiloylar və kürdlər, rutullar, eləcə də xınalıq, hapıt, qrız dilinin daşıyıcısı olan xalqlar və etnik qruplar kimi qədimi həmvətənlilərimiz, istərsə də nə vaxt və hansı səbəblərdən buralara köçürüldüyü dəqiq bilinən ruslar və malakanlar, mesxeti türkləri, hətta ən son gələnlərdən biri olmasına baxmayaraq, bizə qarşı artıq ikinci dəfə torpaq iddiasına düşən ermənilərə belə, bu diyarda hər zaman tam hüquqlu vətəndaş münasibəti göstərilmişdir. Burada bir haşiyə çıxaraq “azsaylı xalq” deyimi və ya ifadəsi haqqında bir neçə söz demək istəyirik. Bu günə qədər istər elmi, istər publisistik yazılarda, istərsə də rəsmi, siyasi və qanunvericilik aktları ilə bağlı sənədlərdə “azsaylı xalq” termini işlədilməkdədir. Hal-hazırda bu termin və ya anlayış “milli azlıq” termininin və ya anlayışının sinonimi kimi qəbul və istifadə edilir. Eyni vəziyyət rus dilində də müşahidə edilir və həmin məqamda müvafiq olaraq “maloçislennıye narodi” və “natsionalnıye menşinstva” anlayış və terminlərindən istifadə edilir. İngilis, alman, fransız dillərində də eyni mənzərə müşahidə olunur. Biz “azsaylı xalq”, yaxud da “milli azlıq” terminlərindən istifadə edilməsində hansısa bir siyasi səhv, sosial qəbahət və ya məntiqi yanlışlıq olduğunu iddia etmirik. Sadəcə diqqəti bir məsələyə yönəltmək istəyirik. Azərbaycan ərazisində elə xalqların, elə millətlərin nümayəndələri yaşayır ki, onların yer üzərindəki ümumi sayı nəzərə alınsa, onlara “azsaylı xalq” demək doğru olmazdı. Məsələn,
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 161
Azərbaycan ərazisində say baxımından faktiki azlıq təşkil edən, amma yer üzərindəki ümumi sayı baxımından Azərbaycanda yaşayan və respublika əhalisinin əksəriyyətini təşkil edən türk mənşəli aborigen xalqdan daha çox olan ruslara nə “azsaylı xalq”, nə də “milli azlıq” demək doğru deyil. Azərbaycan ərazisində ruslar kompakt şəkildə, sadəcə Gədəbəy rayonunun Saratovka və İsmayıllı rayonunun İvanovka kəndlərində yaşayırlar. Bundan başqa həmin xalqın nümayəndələri Bakı, Gəncə, Sumqayıt, Mingəçevir şəhərlərində, eləcə də digər rayonların rayon mərkəzlərində də pərakəndə şəkildə yaşayırlar. İstənilən halda onların Azərbaycandakı ümumi sayı o qədər də çox deyil və təxminən talışlar, ləzgilər qədərdir. Bu üç xalqın nümayəndəsinin Azərbaycandakı ümumi sayı təxminən bərabər olduğuna görə onların hamısını eyni tərzdə Azərbaycan Respublikası ərazisindəki “azsaylı xalq” və ya “milli azlıq” adlandırmaq o qədər də doğru deyil. Azərbaycanda təxminən eyni miqdarda olduqlarına baxmayaraq, qeyd edilən xalqlardan birini və ya ikisini “xalq”, digərini və ya digərlərini isə “azsaylı xalq” adlandırmaq da doğru deyil. Biz təklif edirik ki, Azərbaycan Respublikası ərazisində yaşayan və vahid Azərbaycan xalqının ayrılmaz tərkib hissəsi olan heç bir xalqa “azsaylı xalq”, yaxud da “milli azlıq” deməyək. Ona görə ki, vahid Azərbaycan xalqı sayından, azlığından və ya çoxluğundan asılı olmayaraq respublika ərazisində yaşayan bütün xalqların və etnik qrupların birliyi, vəhdəti əsasında formalaşır. Bizcə, xalqın böyüklüyü nə onun fərdlərinin ümumi sayının azlığında və ya çoxluğunda, nə də tərkibində olduğu dövlətin, cəmiyyətin əksəriyyətini təşkil edib-etməməsində deyil. Xalqın böyüklüyü onun demokratikliyində, tolerantlığında, digər dillərə, dinlərə və mədəniyyətlərə qarşı dözümündədir. Hal-hazırda Azərbaycan Respublikası ərazisində yaşayan bütün xalqlar və etnik qruplar sayından, dilindən və dinindən asılı olmayaraq bir-birinə qarşı xoş məram nümayiş etdirir və həmin xalqların bu davranış tərzi ölkə qanunları ilə tənzimlənir. Azərbaycan Respublikası ərazisində yaşayan bütün xalqlara və etnik qruplara dil sərbəstliyi və tam dini azadlıq verilmişdir. Azərbaycanda istənilən dildə ibtidai, orta və ali məktəb açmağa, qəzet, jurnal nəşr etdirməyə, radio, televiziya verilişləri yayımlamağa qanunla icazə verilir. Bu gün Azərbaycanda Azərbaycan dili ilə yanaşı rus, ingilis, alman, fransız və s. dillərdə orta və ali məktəblər fəaliyyət göstərir, bu və digər dillərdə qəzet və jurnallar nəşr olunur, radio, televiziya verilişləri yayımlanır. Ölkə ərazisində rəsmi dövlət dili Azərbaycan dilidir. Bununla belə insanlar arasında ünsiyyəti təmin etmək məqsədi ilə istənilən dildən istifadə etməyə icazə verilir, ünsiyyət dili kimi hər hansı bir dildən istifadəyə məhdudiyyət qoyulmur. Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün xalqlar və etnik qruplar öz ana dillərini unutmasınlar, bu dildən aktiv şəkildə istifadə edə bilsinlər deyə, həmin xalqların kompakt şəkildə yaşadığı ərazilərdə yerləşən və bu xalqların övladlarının təhsil aldıqları məktəblərdə, dilin perspektivi nəzərə alınması şərtilə, ya təhsil həmin xalqların öz dillərində aparılır, ya da həftədə ən azı iki dəfə öz ana dillərinin tədrisi və gənc nəslə öyrədilməsi təmin olunur. İstər millət, xalq və etnik qrupların, istərsə də onların dilinin yaranması, formalaşması ilə bağlı müxtəlif fikirlər, az inandırıcı olanlarından başlamış, ən dəqiq sübutlara söykənənlərinə qədər müxtəlif əfsanələr, rəvayətlər, təxminlər, elmi fərziyyələr, nəzəriyyələr və faktiki dil materiallarına əsaslanan elmi mülahizələr şəklində müxtəlif mənbə və elmi araşdırmalarda qeyd olunmaqdadır. Bu gün, yəni XXI əsrdə, dilimizdəki leksik vahidlərin ümumi sayının yüz minlərə, qrammatik qayda və normalarınsa yüzlərlə olduğu bir zamanda bizim gündəlik həyatımızdakı aktiv leksikonumuz təxminən 5-7 min sözdən ibarətdir. Bu gün sırf məişət həyatı ilə bağlı təxminən 2 minə qədər leksik vahiddən və təxminən 15-25 qrammatik normadan istifadə edirik. O halda belə təxmin etmək olar ki, yalnız məişətlə bağlı istifadə edilən qəbilə və tayfa dillərində sözlərin ümumi sayı heç bir halda 2 mindən, qrammatik norma sayı isə 10-15-dən çox ola bilməzdi. Əgər bu faktı da nəzərə alsaq ki, qəbilə məişətində heç bir texniki vasitə, indiki qədər ev, geyim əşyası və s. olması mümkün deyildi, o halda həmin dillərdəki sözlərin ümumi sayının nə qədər az olduğunu təxmin etmək o qədər də çətin deyil. Cəmiyyətin inkişafının sonrakı mərhələlərində ona paralel olaraq dil də inkişaf etmişdir. Təbii ki, bu mövqe dilin insanların özü tərəfindən yaradılması ideyasına bağlıdır. Bundan fərqli mövqelər də vardır. Yəni dilin hazır şəkildə insanlara kənardan (Allah tərəfindən və ya kosmosdan) hazır şəkildə verildiyini iddia edənlər də vardır. Hər iki halla bağlı belə bir ümumi fərziyyə irəli sürülür ki, “dil bir yerdə yaranıb yer üzünə yayılmışdır”. Amma “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 162
insanların özlərinin fərqli məkanlarda yaranıb, öz dillərini fərqli şəkildə yaratdıqlarını iddia edənlər də vardır. Biz, şəxsən dillərin monogenez olması, yəni eyni bir kök dildən əmələ gəlməsi ideyasının tərəfdarıyıq. “Tarix elmləri doktoru, professor Y.Yusifovun fikrincə, e.ə. III minillikdə Ümumdağıstan kök dili mövcud olmuş və həmin dil tədricən nax və ləzgi dil qruplarına parçalanmışdır. Ləzgi dil qrupunun parçalanması isə I minillikdə baş vermişdir. Orta əsr qaynaqlarında Dərbənd bölgəsində və Koysu-Samur hövzəsində ləzgi etnosları (ud/ udi/ udin, qel, leq, lpin, cilb, cikb və s.) yad edilir. “Bir ehtimala görə, ümumləzgi kök dilindən əvvəlcə xınalıq dili, sonra arçin və udin dilləri, daha sonra isə buduq, qrız, rutul və saxur dilləri təcrid olunmuşdur” (4, s.349-350). Göründüyü kimi, insanların və onların dilinin hazır şəkildə kənardan gəlməsi (yəni Allah tərəfindən yaradılması, kosmosdan enməsi) və ya təkamül nəticəsində Yer üzərində konkret bir nöqtədə, yaxud da paralel şəkildə müxtəlif nöqtələrdə yaranması ideyası müxtəlif fikirlərin irəli sürülməsinə əsas verir. Bu fikir və mülahizələrdən hansının düzgün, hansının yanlış olduğunu söyləmək olduqca çətindir. Çünki bütün bu mülahizə və fikirlərin tərəfdarları öz mövqelərinin düzgün olduğunu sübut etmək üçün çoxsaylı dəlillər təqdim edirlər. İlkin mərhələdə insanların və onların dillərinin hansı yolla, necə yaranması məsələsi ilə bağlı fikirlər fərqli, ziddiyyətli olsa da, istər xalqların, istərsə də dillərin sonrakı inkişafı və təkamülü ilə bağlı fikirlər, bu təkamülün tədqiqi üsulları ilə bağlı mülahizələr, demək olar ki, bənzər və ortaqdır. Professor Qəzənfər Kazımovun söylədiyi fikir və mülahizələr əsasında qəti şəkildə belə deyə bilərik ki, bu tədqiqatçı alim məhz üçüncü ideyanın tərəfdarıdır. Onun qayəsinə görə insanlar və onların dili Yer adlı planetə kənardan gəlməmişdir, tarixi təkamül nəticəsində bir nöqtədə yaranmış və bütün dünyaya yayılmışdır. Professor Ulu dilin protodillərə parçalanmasını dilçi dəqiqliyi və özünəməxsus səliqəsi ilə ardıcıllıqla qeyd edir, bu prosesi aşağıdakı şəkildə ümumiləşdirir: “müqayisəli-tarixi metod əsasında aralarına möhkəm sərhəd qoyulmuş dil ailələri və ümumən Yer üzərində mövcud olan bütün dillər bir mənşədəndir, bir ulu dilin törəmələri, bir gövdənin budaqları, yarpaqlarıdır – doğma Yer kürəsinin bütün xalqları, bütün dinləri kimi, dilləri də bir kökdəndir” (4; səh:49). F.e.d., prof. Q.Kazımovun fikirlərini akademik Kamal Abdullayev də özünəməxsus şəkildə təsdiq edir. O da, təxminən, eyni prinsiplərdən çıxış edərək Ulu dil deyilən bir dil faktını şəksiz qəbul edir və bu faktı aşağıdakı şəkildə diqqətə çatdırır: “Əgər bu dillərin dərinliyinə, ilkinliyinə ensək, bu dillərin tarixinin elə bir nöqtəsinə gəlib çıxacağıq ki, oxşarlıqlar daha qalmayacaq, bütün fərqlər silinəcək. Eyni – bütün sonrakı qohum dillər üçün eyni bir məxəz, ümumi bir dil qalacaq. Bu məxəzin dilçilikdə öz adı var. Onun adı Ulu dildir” (1, s.46). Şəki-Zaqatala regionunda yaşayan xalqların və etnik qrupların dillərinə aid olan sözlərin qarşılıqlı şəkildə bir-birinə keçməsi halı ilə bağlı faktlar bir çox mənbələrdə öz əksini tapmışdır: “XIX əsrdə akademik A.A. Şifner yazırdı: “Udilər tatarlardan (azərbaycanlılardan – Q.C., R.H.) təkcə geyimlərini iqtibas etməmişlər; nağılları, bayatıları, qoşmaları və zərb-məsəlləri də bu dil vasitəsilə bilirlər və çox zaman bu dildə söyləyirlər... Udi dilinin böyük bir hissəsini təşkil edən tatar sözləri əsl udi sözlərini sıxışdırıb onları əvəz edir, bu da udi dilinin tədricən tatar dili içərisində əriməsinə səbəb olur”. Professorlar Q.Cavadov və R.Hüseynov bu fikri təsdiq edərək doğru nəticəyə gəlmişdirlər ki, bu da Şəki-Zaqatala bölgəsində yaşayan bütün xalqlara və etnik qruplara şamil oluna bilər: “... əsrlərlə eyni ərazidə, eyni coğrafi mühitdə yaşayan hər hansı bir xalq başqasından təcrid olunmuş şəkildə yaşaya bilməz. Ona görə də istər udilər və istərsə də azərbaycanlılar tarix boyu ağır günlərində bir-birinə arxa durmuş, vahid təsərrüfat ənənələri yaratmış, bir-birindən öyrənmiş, lazım gəldikdə isə bir-birinə öyrətmişlər. Bu gün udilərin leksikonunda yüzlərlə Azərbaycan sözünə rast gəlindiyi kimi, onlarla qonşu azərbaycanlıların dilində müəyyən qədər udi istilahlarına rast gəlirik” (3, s.89). Azərbaycan dilinə məxsus sözlərin bu regionda yaşayan digər xalqların və etnik qrupların dilinə keçməsini əks etdirən bəzi nümunələr söylənilən fikrin düzgünlüyünü sübut edir.
Udi dilində bir alqış nümunəsinə baxaq: Ocağen va kömək qam bay Ocaq (pir mənasında) sənə kömək olsun “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 163
Avar dilində bir tapmaca nümunəsi: Mahla goroy guxey abay 1 (Tundur) Мах1ла кьорой кьюхъай абай (Tундур) Həyətin ortasında alçaq xala (arvad) (Təndir)
Saxur dilində bir inanc nümunəsi: Quraxlıx exeme – kacalaşın siyahini oykan. Quraqlıq olanda keçəllərin siyahısını düzəldirdilər.
Dünyada, elə bir dil tapmaq olmaz ki, o, müxtəlif dialektlərə bölünməmiş olsun. Bu baxımdan regionda yaşayan xalqların və etnik qrupların dilləri də istisna təşkil etmir. “Udi dilinin iki dialekti vardır: Nic və Oğuz-Oktomberi dialekti” (6, s.8). “Avar dilinin çoxlu dialektləri vardır ki, bu dialektdə danışan dil daşıyıcıları bir-birini çətin başa düşürlər. Avar dilinin dialektləri şimal, cənub-qərb, cənub-şərq qrupuna bölünür. Zaqatala bölgəsində yaşayan avarlar andalan, antsux, karax, kusur, Zaqatala (car) dialektində danışırlar”. (5, s.21). “Saxurların da dili bir neçə dialektə bölünür. Belə ki, dilçilər saxur dilinin Saxur-Qum, Mişleş, Cınıx, Muxax-Sabunçu və Suvagil dialektlərindən ibarət olmasını müəyyən etmişlər. Mütəxəssislərin fikrincə, sadalanan dialektlərin özü də bir neçə şivəyə ayrılırlar” (2, s.297). Bir avar nümunəsində dialekt və şivə ünsürlərini müşahidə edə bilmək üçün eyni bir mahnının fərqli dialektlərdəki variantlarına baxaq:
Avar dilində mahnı Munqi, dunqi, danaqi, Daldanusab qubaqi,
Bip, bip, bip, bip.
Eyni nümunə digər dialektdə Мунги, дунги, данаги, Далданусаб бехьчеги,
Бип, бип, бип, бип. Tərcüməsi:
Sən də, mən də, dana da. Daldadakı 2 səkidə. 1 “Aba” türk dilində 1) bacı, böyük bacı; 2) ana (bax: 7, s.2); 3) aba -ayba – Qazax-Tovuz bölgəsində də ana mənasındadır. Bu sözün Azərbaycan dilindən avar dilinə keçdiyi şəksizdir. Bu qədər qaynayıb-qarışmış xalqın dillərinin təbii ki, bir-birinə güclü təsiri mümkündür. 2 Gizlindəki |