Səlahəddin Xəlilov

Elm yarandıqdan sonra hər şey zaman-zaman onun qiyafətinə bürü­nüb səliqə-sahman tapdı və günlərin birində o özünə də öz donluğundan paltar biçmək fikrinə düşdü.


Əbu Turxan


Səlahəddin Xəlilov
Elmşünaslığa
giriş


Bakı – 2010
Elmi redaktor
və ön sözün müəllifi:

akademik
Arif MEHDİYEV

S.Xəlilov. Elmşünaslığa giriş. Bakı, Çaşıoğlu, 2010, 446 səh.
Kitab Azərbaycanda elmşünaslığa dair ilk sistemli tətqi­qat əsəridir. Burada elmin mahiyyəti, inkişaf qanunauyğunluq­la­rı, bir sosial sistem olaraq xüsusiyyətləri, təşkilati formaları haq­qın­da məlumat verilir. Elmin təsnifat prinsipləri şərh edilir və bir sıra beynəlxalq təsnifat sistemləri təqdim olunur.
Elm adamları üçün nəzərdə tutulmuşdur.
 Xəlilov S., 2010

Ön söz

Azərbaycan elmin inkişafına görə islam dün­ya­sında öncül mövqelərdən birini tutsa da, onun in­kişaf qanunauyğunluqları, sosial funksiyaları, daha op­timal təşkilatlanması haqqında tədqiqat işləri çox azdır. Sovet dövründə Respublikamızın kifayət qə­dər formalaşmış elmi-təşkilati strukturları olmuş­dur və onların əksəriyyəti indi də davam etməkdədir. Bu­­­nunla belə, elmi tədqiqat işlərinin daha səmərəli ol­­ması, ölkəmizin real ehtiyaclarına uyğunlaşdırıl­ma­­sı və onların optimal dəyərləndirilməsi üçün el­min özünün elmi əsaslarla öyrənilməsi və bu məq­səd­lə ilkin sosioloji tədqiqatlar aparılması ən aktual və­­zi­fə­lərdən biri kimi qalmaqdadır.

Prof. Dr. Səlahəddin Xəlilovun “Elmşünaslığa giriş” kitabı bu sahədə ilk mühüm addımlardan bi­ri­dir. Əsərin həm nəzəri, həm də praktik əhəmiyyəti var­dır. Belə ki, kitabda, bir tərəfdən, elm ümumi nə­zə­ri müstəvidə təhlil edilir və onun optimal model­ləş­dirilməsi ilə əlaqədar nəzəri mülahizələr irəli sü­rü­lür, digər tərəfdən də, beynəlxalq miqyasda müx­tə­lif qa­baqcıl ölkələrin praktikası əsasında ümumi­ləşdir­mələr aparılır, ölkəmizin spesifikasını nəzərə almaq­la konkret tövsiyələr verilir.
Elmin inkişaf qanunauyğunluqlarının araşdırıl­ması onun daxili hərəkətverici qüvvələrinin necə bir təkamül yolu keçdiyini təsəvvür etməyə imkan yara­dır. Müasir mərhələdə elm və ictimai həyat arasında əlaqələrin daha məqsədyönlü şəkildə qurul­ması və tən­zimlənməsi, habelə elmi tədqiqat işlərinin sti­mul­laş­dırılması, elmin humanitar aspektlərinin nəzərə alın­ması çox vacibdir. Ona görə də müəllif bütün bu mə­sələlər barədə mövcud ədəbiyyatın qısa icmalını verməklə yanaşı öz şəxsi tədqiqatlarının nəticələ­rini də təqdim edir.
Kitabda elmlərin təsnifatına dair irəli sürülən fi­kirlər, habelə YUNESKO-nun nomenklaturasında öz əksini tapmış olan bir sıra ixtisasların müasir dövr­də kəsb etdiyi yeni məna ilə bağlı verilən tən­qi­di təhlil də xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, Ali At­testasiya Komissiyasının istinad etdiyi təsnifat sis­te­minin vaxtaşırı olaraq təkmilləşdirilməsinə də eh­­ti­yac yaranır. Bu baxımdan, dünya praktikasında ya­­yıl­mış bəzi təsnifatların kitaba əlavə edilməsi də təq­­dirə layiqdir.
Məlum olduğu kimi, elm insanın şəxsi mənəvi həyatında bilavasitə iş­tirak etməsə də, onun ictimai həyatını şərtləndirən ən mühüm hadisələrdən biridir. El­mi fəaliyyətin kim­lərinsə fərdi intellektual maraq­la­rını ödəmək üçün əlavə məşğuliyyətdən yüksək də­rəcədə təş­ki­lat­lan­mış sosial sistemə çevrilməsi uzun sürən tarixi bir prosesdir.
Müasir dövrdə elm demək olar ki, bütün digər fə­aliyyət sahələri üçün də zəruri bir vasitəyə çev­ril­miş­dir və bu baxımdan onun təsir dairəsi çox geniş­dir. Bununla belə, təsir sferasının genişliyinə baxma­ya­raq, elmin özü məxsusi bir fəaliyyət sahəsi kimi lo­kal səciyyə daşıyır və daha böyük miqyaslı ictimai proseslərlə müqayisədə ancaq kiçik bir sosial qrupu, bilavasitə elmi yaradıcılıqla məşğul olan insanları əha­tə edir. Amma elm adamlarının optimal təşki­lat­lanması üçün bu spesifik fəaliyyətin xarakterinə uy­ğun olan spesifik təşkilati formalar tapılmalıdır. Bu­nun üçün isə əvvəlcə elmi fəaliyyətin təbiətini, özü­nə­məxsus cəhətlərini nəzərə almaq tələb olunur. Baş­­qa sözlə desək, həm elmi yaradıcılığın, həm bu ya­ra­dıcı fəaliyyətin məhsulu olan yeni elmi bilik­lə­rin, həm də elmi fəaliyyətə cəlb olunmuş adamların sosial strukturunun elmin öz metodları ilə öyrə­nil­mə­sinə böyük ehtiyac vardır.
Kitab məhz bu ehtiyacı ödəmək məqsədinə xidmət edir. Burada elmşünaslığın müstəqil bir fənn kimi formalaşması tarixi izlənir, onun predmeti və məz­mununun təkamül yolu nəzərdən keçirilir. Elm haqqında elmin təməlinin qoyulması və bu sahədəki ilk tədqiqatların əsas istiqamətləri nəzərdən keçirilir, ilk mənbələr və onların müəllifləri haqqında geniş məlumat verilir. Qərb alimlərinin bu sahədəki başlı­ca əsərlərinin və keçmiş Sovet İttifaqında aparılan tədqiqatların qısa məzmunu şərh edilir.
Kitabda indiyədək Azərbaycan­da bu sahədə apa­­rılan işlərə də münasibət bildirilmiş və müəllif əv­vəlki tədqiqatların nəticələrini də nəzərə almağa ça­­lışmışdır. Lakin təəssüf ki, elmşünaslıq məsələləri ölkəmizdə çox az öyrənilmişdir. 70-80-ci illərdə bu sahədə ilk addımlar məhz bu kitabın müəllifi tərə­fin­dən atılmışdır. Amma sonrakı illərdə o, tədqiqat is­ti­qa­mətini dəyişmiş və indi yenidən bu problemə mü­ra­ciət etmişdir.
Əlamətdar haldır ki, bu kitabda müəllif elm­şü­nas­lığın əsasını qoyan və onun müstəqil bir fənn ki­mi formalaşmasında böyük rol oynayan Qərb alim­lərinin, keçmiş sovet mütəxəssislərinin əsərləri ilə yanaşı, öz ilkin tədqiqatlarını və digər azərbaycanlı alimlərin bu mövzuya dair araşdırmalarını da nəzərə al­maqla, bir növ milli elmşünaslığın təkamül mənzə­rə­sini də canlandırmışdır.
Əsər elmi-tədqiqat müəssisələri, ali məktəblər, sahə institutları və elmlə bağlılığı olan bütün təşki­lat­ların öz işlərini müasir tələblərlə, elmi prinsiplər əsa­sında qurmaları üçün dəyərli vəsait olmaqla ya­na­şı, həm də ciddi bir tədqiqat işidir. Belə ki, bu prob­­lemlə uzun illərdən bəri məşğul olan prof. S.Xə­li­lovun tövsiyələri təkcə Azərbaycan üçün deyil, bü­tün MDB məkanı üçün postsosialist cəmiyyətlərində elmin yeri və rolunun müəyyənləşdirilməsində, elm sahəsində islahatlar aparılmasında qiymətli mənbə hesab oluna bilər.