Səlahəddin Xəlilov

Şərti işarələr: I – Elm; II – Təhsil; III – Mədəniyyət; IV – Maddi istehsal.
Sxem 1.

Elmin bir ictimai sistem kimi cəmiyyətdə tut­duğu yeri araş­dır­maq istəsək onun ən çox qarşılıqlı əlaqə və vəhdətdə olduğu tərəf-mü­qa­billərinin təhsil, mədəniyyət və maddi istehsal olduğunu gör­mək çə­tin deyil. Bu üç sahə öz aralarında da sıx surətdə bağ­lı­dır. Lakin el­min onların məhz əlaqələndiyi so­si­al məkanda, yəni kə­sişmə sahəsində ax­tarmaq düz­gün olmazdı. Çünki elmin özünün də yuxarıda ad­la­rı­nı çək­diyimiz fəaliyyət sahələrindən heç birinə aid ol­mayan spesifik, özəl tərəfləri vardır və onun əsl mahiyyəti məhz burada təzahür edir.

Elmin təhsillə əlaqəsinə biz ayrıca bir fəsil həsr etsək də, bu­ra­da iki müxtəlif əlaqə formasını fərq­ləndirmək istərdik. Birincisi, təh­sil müasir elmin təməlində dayanır; ikincisi, təhsil oturuşmuş el­mi bi­liklərin mənimsədilməsini nəzərdə tutur. Elm üçün təhsil nis­bə­tən məhdud xarakter daşıyır. Belə ki, təh­sil alanların ancaq çox az bir qismi gələcəkdə özünü elmə həsr etmək, alim olmaq istəyir. Da­ha doğrusu burada istəkdən öncə xüsusi istedaddan söhbət get­mə­­lidir. Yəni ancaq yaradıcı təfəkkür qabiliyyəti olan­lar elmlə məş­­ğul ola bilərlər. Düzdür, elm üçün kadrların seçilməsində kon­kret meyarlar müəy­yən­ləş­dirmək çox çətindir. Ona görə də, bu pro­ses­də istək amili və onu şərtləndirən sosial mühit də mü­hüm rol oy­nayır. Bu mənada elmin sosiallaşması, ic­timai mühitdən asılı və­ziy­yəti ilk növbədə elmi kadr­ların seçilməsi prosesindən başlanır. La­kin bu pro­sesə təsir edən amillər içərisində yuxarıda adlarını çək­­diyimiz iki sosial hadisənin: mədəniyyət və iqti­sa­diyyatın da ro­lu böyükdür. Maddi istehsal pro­se­sinin səviyyəsi, onun texniki təc­hi­zat dərəcəsi, öl­kədə yeridilən iqtisadi siyasətin xarakteri elmə so­si­al sifarişi şərtləndirən əsas amillər sırasındadır. Digər tərəfdən, mədəni-mənəvi mühit, ictimai şüurun sə­viyyəsi əhalinin mədəni inkişaf səviyyəsində intel­lek­tual komponentin nisbi payı və s. bu kimi amillər də elm üçün əlverişli mühitin göstəriciləridir.
İndi nəinki doktorantura və magistraturada, ali təhsilin ba­ka­lavr pilləsində, hətta orta məktəbdə də təlimin əsasında elmi bi­lik­lər dayanır. Nə vaxtsa usta yanında şagird kimi əməli bilikləri vər­diş hesabına mənimsətməkdən fərqli olaraq müasir məktəblərdə hət­ta ən adi biliklər də elm prizmasından keçmək şərti ilə öyrədilir. Yə­ni elm ixtisasdan asılı olma­ya­raq bütün sahələrdə təhsil üçün ba­za rolunu oynayır.
Orta məktəbdə mənimsədilən biliklər və dü­şüncə vərdişləri eyni zamanda intellektual mədə­niy­yətin formalaşmasına xidmət edir. Bütövlükdə elm sistemi yox, elmi biliklərin ictimai həyatda və müx­təlif fəaliyyət sahələrində yararlı ola biləcək aşağı pilləsi – tə­məl biliklər mədəniyyətin də tərkib hissəsi olmaqla elm və mə­də­niy­yətin ortaq sahəsini təşkil edir. Buraya biliklərdən başqa düşün­cə tərzi də aid­dir. Belə ki, elmin artıq neçə əsrlərdir ki, forma­laş­mış me­todları mənimsənilərkən insanlar bu metod­lar­dan öz peşə sa­hə­lə­rində və hətta məişətdə də prob­lemlərin çözülməsində istifadə edə bilirlər. Söh­bət düşüncənin daha dəqiq, daha rasional olma­sın­dan, mövqeyin əsaslandırılması, arqumentli surətdə izah olunma­sın­dan, seçimlərin birtərəfli, mücərrəd, emosional təsirlərdən uzaq­la­­şaraq kompleks müna­si­bət formasında həyata keçirilməsindən gedir.
Təəssüf ki, elm və mədəniyyət arasında müna­sibət hələ də yetərincə tədqiq olunmamışdır. Ona gö­rə də bu münasibət özü çox vaxt qeyri-elmi müd­dəalarla ifadə olunur. Tədqiqatçıların bir qismi elmi bü­tövlükdə mədəniyyətə daxil etmək, onun kompo­nent­lə­rin­dən biri kimi öyrənmək mövqe­yin­dən çıxış edirlər ki, bu da mə­sə­lə­nin mahiyyətini düzgün an­lamamaqdan irəli gəlir. Məsələn, kul­tu­­ro­logiya üzrə Rusiyada buraxılan ensiklopedik lüğətdə elmin tə­ri­fi belə verilir: “Elm – təbiət, cəmiy­yət və insan haq­qın­da biliklər sis­teminin yaradılması üzrə ixtisaslaşmış fəaliyyətlə bağlı olan mə­də­­niy­yət sahəsidir.”⁰ Bu tərifdən belə çıxır ki, elm nə biliklər sis­te­mi, nə də onları əldə etmək üçün fəa­liyyət sahəsi olmayıb, sadəcə bu fəaliyyətlə bağlı olan mədəniyyət sahə­si­dir. Yəni elmi onun elm­­şü­naslıqda qəbul olunmuş anlayışından fərqli olaraq, elmin ma­hiy­yəti ilə bağlı bütün əsas amillər xa­ricində “izah etmək” tə­şəb­büsü göstərilir. Halbuki Rusiyanın filosof alimləri bir qə­dər baş­qa fi­kir­də­dirlər. Yeni fəlsəfə ensiklope­di­ya­sın­da akademik V.S.Styo­pi­nin elmə verdiyi tərifdə onun ma­hiyyəti kimi məhz yeni elmi bi­lik­lərin əldə edilməsinə yönəldilmiş idraki fəaliyyətin özü gö­tü­rü­lür.⁰ Kulturoloqların tərifindəki “bununla bağlı mədəniyyət hadisə­si” ifadəsi isə heç nəyi izah etmir.
Yaxud Novosibirskdə buraxılmış “Elm və onun mədəniy­yət­də yeri” adlı kollektiv monoqra­fi­yanın əksər müəllifləri elmi ancaq mə­dəniyyət çər­çi­vəsində, onun bir komponenti kimi təqdim etməyə çalışırlar. A.N. Koçerginin yazdığına görə, elm də din və əxlaq ki­mi mədəniyyət hadisəsi olmaqla onun tərkibinə daxildir⁰. N. N. Sem­yonova da elmdən bir mədəniyyət hadisəsi kimi bəhs edir və elmi müasir dövrdə mədəniyyətin aparıcı komponenti kimi də­yər­­lən­dirir.⁰ V. P. Tışenko isə elmi mədəniyyətin mər­kəzi elementi he­sab etməklə yanaşı məsələyə dialek­tikcəsinə yanaşaraq, mədəniy­yə­tin də elmin mərkəzində olması zərurətini bir prinsip kimi irəli sürür.⁰
Bütün bu yaxınlaşmalar elm, mədəniyyət və sivilizasiya an­la­yışlarının müəlliflər tərəfindən düz­gün anlaşılmadığını göstərir. Yəni elm olsa-olsa sivi­li­zasiyanın mərkəzi ünsürü və aparıcı qüv­və­si sayıla bi­lər. Mədəniyyət isə insan həyatının və onun bütün əmə­li fəaliyyət sahələrinin vacib tərəfi olaraq qaza­nılmış vərdişlər, avto­matlaşmış (yəni qeyri-şüuri struk­tur səviyyəsində yerləşərək simasızlaşmış) və ya ic­timai şüur səviyyəsində oturuşmuş biliklər kom­pleksini ehtiva edir. Onun elmlə ümumi cəhəti olsa-olsa bu də­rə­cədədir. Elmi yaradıcılıq prosesi, elmin metodları və formaları, el­min ön cəbhəsində olan yeni elmi biliklər və s. – bütün bunların mə­dəniyyətə heç bir aidiyyəti yoxdur. Yaxud məsələyə başqa plan­da baxsaq, çox böyük bir elm adamı mə­dəniyyətsiz (yəni, həyatda, məi­şətdə, sənətə mü­na­si­bətdə, siyasətdə və s.) və əksinə, elm sferasında çalışmayan, yəni elm sisteminə daxil olmayan hansı isə bir şəxs yüksək dərəcədə mədəni ola bilər. So­nun­cuya bütövlükdə elm yox, onun sıravi adam üçün zəruri olan bir sıra nəticələri, adətən humanitar bi­liklər kifayət edir.

Elmin geniş miqyasda: mədəniyyət və sivili­za­siya konteks­tin­də öyrənilməsi elmşünaslığın pred­me­tinə daxil deyil. Belə ki, ic­ti­mai şüur səviyyəsində kütləviləşən, intellektual mədəniyyətin tər­kib hissə­sinə çevrilən oturuşmuş bilik və düşüncə formaları nə vaxt­­sa elmin məhsulu olsalar da, indi daha elm sisteminə daxil edil­­mir. Elmşünaslıq daha çox də­rə­cədə məxsusi elm sistemini öy­rə­nir ki, bura da əsa­sən elmi yaradıcılığın ön cəbhəsində istifadə olu­nan biliklər daxildir. Bunlara ixtisaslaşmış elmi biliklər deyilir. Yə­ni ancaq müəyyən bir dar ixtisas sahə­sin­də bütün bilikləri mə­nim­səmiş olan və bu bazada yeni elmi biliklərin əldə edilməsi is­ti­qa­mətində iş gö­rən şəxslər elmi işçi hesab olunurlar. Elmi yara­dı­cı­lıq fəaliyyəti də ancaq yeni elmi bilik axtarışı ilə bağlıdır. Mə­lum elmi biliklərin mənimsənilməsi hələ elm adamı olmaq üçün ye­­tərli deyil. Hər bir alim, əgər o, həqiqi elm adamıdırsa, elmin ümumi xəzi­nə­sinə öz payını verməlidir.

Elm anlayışı

Müasir dövrdə elmin böyük rolunu hamı etiraf edir. Hər bir insan öz şəxsi həyatında elmin bu və ya digər nəticələrindən istifadə edir və elmiləşmiş tex­nogen mühitsiz insanı təsəvvür etmək mümkün deyil. Lakin bununla belə, insanların böyük əksəriy­yəti bilavasitə elmdən uzaqdırlar və hətta elmə qarşı tam bir etinasızlıq şəraitində yaşayırlar. Bu mühit artıq bizimdir. Yeni nəsil bu mühiti hazır şəkildə mə­nimsəyir və onun üçün o, bir növ təbii mühitdir. Ancaq tarixi aspektdə yanaşdıqda, həyata retro­spek­tiv münasibət zamanı aydın olur ki, vaxtilə nə tele­vizor, nə telefon, nə avtomobil olub. İnsanlar hətta ən böyük məsafələri də ayaqla və ya ən yaxşı halda at və dəvə ilə qət ediblər. Bircə gün elektrik olma­yanda, insan həyatı öz normal ritmindən çıxır və dözülməz hala gəlir. Amma biz heç düşünmürük də ki, bu “norma” ancaq son əsrlərdə formalaşıb. Ona qədər isə neçə minilliklər ərzində həyatın başqa normativləri mövcud olub.
Bəli, elmin nəticələri həyatımıza o dərəcədə üzvi surətdə daxil olub ki, biz onlardan istifadə edərkən nə onların əsasında duran elmi ideyaları, nə də bu kəşflərin müəllifi olan elm adamlarını xatır­la­yı­rıq. Yəni əslində elm harada isə arxa plandadır. Gö­rüb qurtardığı işləri insanların ixtiyarına buraxıb, in­di yeni işlərlə məşğuldur. Cəmiyyət bu yeni işlər­dən xəbərsizdir; bu yeni işlər ancaq kiçik bir qisim in­­san­ların – elm adamlarının maraq dai­rə­sindədir. Yə­­­qin bir vaxt gələcək, bugünkü elmin nəticələri də ictimai həyatda realizasiya olunaraq elm çevrəsindən kənara çıxa­caq və ictimai-təbii mühitin, ikinci təbi­ə­tin ayrılmaz tərkib hissə­sinə çevriləcəkdir. Və onda bu “yeni işlər” də köhnələcək, elmin ön cəbhəsindən uzaqlaşaraq özünün elmdən kənar həyatını yaşa­ya­caqdır. Yəni texnikada, texnologiyada, istehsalat­da və ya hər han­sı bir xidmət sahəsində realizasiya olunacaq, özgələşmiş hala düşəcəkdir. Yaxud poten­sial imkan kimi, sadəcə elmin hələ tətbiq olun­ma­mış, reallaşmamış məhsulu – elmi bilik kimi sax­la­nılacaqdır.
Necə ki, bulaq qaynayır və getdikcə artan sular axıb dağ çaylarına çevrilir, həm təsərrüfatda istifadə olunur, həm də axıb hansı isə bir göldə və ya də­nizdə qərar tapır, eləcə də elmi yaradıcılıq prosesi çağlayan bulağa bənzədilsə, alınan biliklər qismən istehsalatda, təsərrüfatda tətbiq olunur və bununla yanaşı elmi biliklər sisteminə, bilik anbarına qatı­laraq gələcək tətbiqlərini gözləyir. K.Popper belə ob­yektivləşmiş biliklər sistemini “badya” və ya “üçüncü dünya” adlandırır. Daha ümumi şəkildə el­mi biliyin saxlanma formalarından söhbət gedir. Am­ma sual olunur ki, hansı model bunları elm sis­te­minə daxil etməyə imkan verir? Belə ki, elm dedikdə ancaq elmi yaradıcılıq və yeni elmi biliklərin alın­ması prosesini nəzərdə tutsaq, elmin nəticələri, ob­yektivləşmiş elmi biliklər və onların tətbiqi, realiza­siyası və s. bu kimi məsələlər elmə daxil olma­ya­caqdır.
Elmin hansı miqyasda öyrənilməsi “elm” an­la­yışının hansı mənada götürülməsindən, elm siste­mi­nə hansı struktur səviyyəsinin daxil edilməsindən asılıdır. Belə ki, əgər ancaq müstəqim mənada elm­dən, yəni elmi yaradıcılıq prosesindən, yeni elmi biliklərin əldə edilməsindən, elmi kəşflərdən danışı­rıqsa, onda elmin həm məntiqi-epistemoloji, həm də sosial sistem kimi həcmi minimal olacaqdır. Burada ancaq yaradıcı elm adamlarının, elmi yeni ideyalarla zənginləşdirən alimlərin fəaliyyəti əhatə olunacaq­dır. Lakin ilkin elmi biliklər bazası olmasa, elmi kadr­ların yetişdirilməsi prosesi, yəni elmə yönəli təh­sil olmasa, cəmiyyətin elmə sosial sifarişi, elm ilə istehsal arasında körpü olmasa, yüksək dərəcədə təchiz edilmiş laboratoriyalar və zəngin kitabxanalar olmasa heç bir yaradıcı alim tədqiqatla məşğul ola bilməz, yeni elmi kəşflər baş verməz. Deməli, elm sisteminin həcmi ilk baxışda göründüyündən daha genişdir, təkcə yerdən qaynayan bulaq yox, bu suyun yığılıb artması və çaylardan, dənizlərdən buxarla­na­raq buludlarda toplanması və daha sonra yağaraq tor­pağı islatması bütöv bir dövri proses kimi baş tutmasa, bulaq da daha yerin təkindən qaynaya bil­məz. Əlbəttə, elmin dövri proses kimi nəzərdən ke­çirilməsinin suyun dövranı ilə müqayisəsini davam etdirsək, belə bir məqam da diqqəti cəlb edir ki, yağış bilavasitə bulağa, çaya və dənizə də tökülür, amma bunlar su dövranının üzdə görünən qatıdır. Ya­ğış suyu ilə bulaq suyu eyni deyil və onun hasil olması üçün su ancaq yerin dibindən süzülərək və mine­rallarla zənginləşərək qayıtmalıdır. Məlum bi­lik­lərin mənimsənilməsi üçün də nisbətən məhdud bir dövri sistem yetərlidir. Yəni biliklər hansı for­ma­da və səviyyədə mənimsənilirsə, həmin forma və sə­viyyədə də başqalarına ötürülür.
Yeni biliklər əvvəlkiləri sadəcə mənimsəmək, sistemləşdirmək və yenidən qablaşdırmaq hesabına əmələ gələ bilməz. Nə isə yeni bir ideyanın, qanu­nun, təlimin yaranması üçün onun insan daxili alə­mi­nin dərin qatlarından keçərək yeni məzmun və ma­hiyyətdə üzə çıxması tələb olunur. Burada yenə də dövri prosesin iki müxtəlif qatından danışmaq müm­kündür. Biri – problemin insanın intellektual dünyasından keçərək işıqlanması, o biri – kosmik düşüncə sisteminə qatılaraq işıqlanmasıdır. Daha bö­yük bir dövri prosesin iştirakçısına çevrilmək və bu­nun sayəsində problemə kosmik zəkanın işığında baxmaq, məlum biliklərin məntiqi təhlili və ümu­mi­ləşdirməsi ilə deyil, ilham və vəcd məqamlarında bilavasitə mənimsəmə yolu ilə yeni biliklər qazan­maq. Bu zaman dövri prosesin dərinlik dərəcəsi qey­ri-müəyyən olur, çünki rasional idrakın hüdudla­rın­dan kənara çıxır.
İndiyəqədərki elmşünaslıq elmi məhz rasional idrak hüdudlarında araşdırmış və müvafiq dövri pro­sesin sosial strukturunu təhlil etmişdir. Lakin is­tər təhsil sistemi ilə, istərsə də sənaye və ya xidmət sahələri ilə ortaq sahələrin məhz hansı sistemə aid olması məsələsi açıq qalmışdır.
Elmin müstəqil bir sahə kimi institutlaşması, yox­sa təhsil sisteminin və ya istehsal sahəsinin struk­­turunda yer alması onun daxili məzmununa tə­sir etməsə də, tədqiqatların yönünə və xarakterinə tə­sir göstərir. Fundamental, yoxsa tətbiqi elmlərə üs­tün­lük verilməsi müvafiq sosial struktur və təşkilati bir­lik formaları tələb edir. Universitetlərin nəzdində əsa­sən fundamental elmlərə üstünlük verildiyi halda, biznes strukturlarının, istehsal müəssisələrinin struk­tu­runda tətbiqi elmlər üstünlük təşkil edir. Başqa söz­lə desək, elmin məzmunu ilə onun təşkilati for­ma­sı arasında bir uyğunluq olur. Ona görə də, elmin daha optimal təşkili üçün əvvəlcə onun təkcə epis­temoloji müstəvidə deyil, həm də sosial müstəvidə öyrənilməsi lazımdır.
Elm anlayışının tədqiqi, elmin bir sistem kimi nəzərdən ke­çi­ril­mə­si, onun inkişaf qanunauyğun­lu­ğunun öyrənilməsi son dövr­lər­də xü­su­si aktuallıq kəsb etmişdir ki, bu da elmin sosial və iq­ti­sa­di ro­lu­nun mü­qayisə olunmaz dərəcədə artması ilə əla­qə­dardır. Tə­bii ki, bu sa­hə­də­ki tədqiqat elə ilk mər­hə­lədən sistemli xarakter da­şı­ya bilməzdi və bu­na eh­tiyac da olmamışdı. Bu sahənin tədqiqinə hər dəfə elmin və el­mi inkişafın bu və ya digər cəhətini öy­rənmək zə­ru­rəti yaranarkən, qar­şı­ya çıxan cari tə­ləb­lərin xüsusiyyətlərinə spe­sifikasiyasına uyğun ola­raq müraciət edilmişdir. Buna görə də müx­təlif aspekt­lər­dəki təd­qi­qat­lar genetik əlaqə ilə birləşməmişdir və xeyli dərəcədə rabitəsiz xa­rak­ter da­şıyır. Bununla belə, hələ ye­ga­nə bütöv tədqiqat şəbəkəsi for­ma­laş­ma­sa da, bu sahədəki möv­cud elmi işləri bir neçə başlıca tədqiqat isti­qa­mətində qruplaşdır­maq olar; el­­min tarixi, metodoloji, sosioloji, iqtisadi, qno­seoloji və s. aspektlərdəki tədqiqi, həmçinin onun plan­laş­dı­rılması və proq­no­zu probleminin öyrənil­məsi – hər biri ayrılıqda nisbi müstəqil təd­qi­qat sa­həsi kimi götürülə bilər. Bu sahələrdən hər birinin inkişafı da nisbi qapalı çərçivə daxilində həyata ke­çir və digər as­pekt­lər­də­ki tədqiqatlarla yalnız zahiri tellərlə bağlana bilər. Əslində isə bü­töv sistem təşkil edən elmin və elmi inkişaf prosesinin müxtəlif as­pekt­­lərdəki tədqiqi də bütöv və sistemli xarakter daşımalıdır. Zira ayrı-ayrı diferensial tədqiqatların istiqamətləndirilə bilməsi üçün təd­qiqat pred­meti haq­qında vaxtaşırı da olsa bütöv təsəvvür əldə edil­məsi vacibdir.
Məhz buna görədir ki, son vaxtlarda elmin müx­təlif as­pekt­lər­də öy­rənil­məsindən alınan nəticə­ləri vahid tədqiqat sahəsində – «elm­­şü­naslıq» (yaxud «elm haqqında elm») adı altında birləş­dir­mə­yə ça­lı­şırlar.
Elmşünaslıqda daxili tamlıq əldə edilməsi üçün əsas şərt me­to­doloji əsasların hazırlanması və başlı­ca fəlsəfi problemlərin həlli­dir. Çünki elə konkret məsələlər vardır ki, ümumi fəlsəfi təsəvvür əl­də et­mədən onların həlli qeyri-mümkündür. V.A.Dmit­ri­yenko məhz belə hallardan birini nəzərə alaraq yazır: «Elmin tabe olduğu qa­­nunauyğunluqları aydınlaş­dır­madan onun idarə olunması prob­le­mini həll etmək ağlasığmazdır»; ona görə də, nə qədər ki, elmin in­ki­şaf qanunları dəqiqləşdirilməyib, onun idarə olun­ma­sı və plan­laş­dırılması da tamamlanmamış qala­caq».⁰
Müasir dövrdə elmin mahiyyətini və inkişaf qa­nunauyğun­lu­ğu­nu müəyyənləşdirmək zərurəti bü­tün aydınlığı ilə hiss olunsa da, prob­lem öz ümumi həl­lini hələ də tapmamışdır. Bununla belə, el­min müx­­təlif konkret cəhətlərinin müəyyənləşdirilməsi, onun in­ki­şaf xüsusiyyətlərini əks etdirən çoxlu mə­lumatlar toplanması qısa dövr­də böyük nailiyyətdir.
Tədqiqat işlərinin bir hissəsi (zahirən fəlsəfi aspekt) bila­va­si­tə elmin mahiyyətinin öyrənilməsinə yönəldilmişdir. Lakin bu təd­qi­qatlar elmin müxtəlif aspektlərdə öyrənilməsindən alınan nəti­cə­lə­rə əsas­lan­­maq, onları ümumiləşdirmək əvəzinə, bir-biri ilə əlaqə­siz olan aspekt­lər­dən yalnız birinə çevrilmişdir. Bu cür vəziyyət fəl­səfə ilə digər kon­kret elmi sahələr arasındakı məlum münasibətə qə­tiyyən uyğun gəl­mir.
Burada əsas tədqiqat prinsipi elmin müəyyən bir xüsusiy­yət­lə­rini ön plana çəkmək və onun digər sistemlərlə əlaqəsini bu ba­xım­dan izah etməyə ça­lışmaqdır. Lakin aşağıda göstərəcəyimiz ki­mi, elm qey­ri-bircins fenomenoloji sistem olduğundan onun ma­hiy­yəti təsadüfi seçilmiş hər hansı xüsusiyyətə görə – bu xüsu­siy­yət nə qədər əsas olursa olsun – müəyyənləşdirilə bilməz.
Sər­lövhəsinə görə elmin metodoloji prinsip­ləri­nə həsr olun­muş əsərlərdə adətən heç də bütövlükdə «elm» sistemi yox, onun tər­kib elementləri olan təd­qiqat üsulları və elmi yaradıcılıq xü­su­siy­yətləri öyrə­nilir. Bununla belə, metodologiyanın müxtəlif elmi sa­hələr üçün eyni xarakter daşıması elmin müvafiq cəhətləri üçün bə­zi ümumiləşdirmələr aparmağa və alınmış nəticələrdən elmşü­nas­lıqda istifadə etməyə geniş imkan yaradır. Lakin çox təəssüf ki, meto­do­loji tədqiqatların nəticələrindən bütöv elm sisteminə xas olan cəhətlərin müəyyənləşdirilməsi üçün ol­duq­ca az istifadə edilir.
Mövcud tədqiqatlar içərisində elmin metodo­loji məsələlərinə ən çox yaxın olan sahə onun sis­temli baxımdan tədqiqidir. Bundan baş­qa, elmin təd­qiqində tarixilik prinsipinin, həm də tarixi və mən­ti­qi yanaşma üsullarının öyrənilməsi də meto­do­loji xa­rakter da­şı­yır.
Elmin sistemli tədqiqi hazırkı tədqiqat isti­qa­mətləri içə­ri­sin­də nəzəri xarakter daşıması və eklek­tiklikdən uzaq olması ilə fərqlənir. Əgər bu sahədə elmin mahiyyətinin müəyyənləşdirilməsi üçün hələ cid­di addımlar atılmamışdırsa, bu yalnız həmin sa­hənin özünün və onun spe­si­fik tətbiq xüsusiy­yət­ləri­nin kifayət qədər öyrənilməməsi nəticəsidir.
Sistemli tədqiqat elmin digər aspektlərdəki təd­qi­qində bura­xı­lan metodoloji qüsurları aşkara çıxar­maq baxımından rasional me­yar rolunu oynayır. Mə­sələn, E.M.Mirski elmin indiyə qədərki tə­yin­lə­rin­dən bir qismini sistemli yanaşma ilə müqayisə edə­rək ya­zır: «Biz «elm...(biliklərdən, məlumatlardan, birgə axtarışlardan, ins­t­itutlardan və s. ibarət) sis­temdir» tipli çoxlu tərifləri, onlar sis­temli yanaş­ma­ya müraciətlə müşayiət olunsa belə, nəzərə almaya bi­lərik. Məsələ burasındadır ki, bu təriflərdə əslində elementlər tə­yin olunur və «sistem» termini onlar ara­sında ümumiyyətlə hansı isə əlaqənin olduğunu göstərir: buna görə də, belə təriflərin quru­lu­şu, sis­tem­li yanaşma haqdakı təsəvvürlərimizə uyğun gəl­mir».⁰ Do­ğrudan da, müəllif prinsip etibarı ilə tama­milə haqlıdır. Lakin si­tatda göstərilən tərif növünü və bu növə daxil olan müxtəlif ya­naş­ma variantlarını təkzib etmək və atmaq üçün təkcə onun sis­tem­li təd­qiqatın prinsiplərinə uyğun gəlməməsi faktı kifayət deyildir. Qəti nəticə çıxara bilmək üçün, birincisi tərif növünün formasının qüsurluluğu ilə bərabər be­lə forma ilə ifadə olunan müxtəlif ya­naş­ma vari­ant­larından hər birinin məzmunca da natamam və bir­tərəfli ol­duğu sübut edilməlidir, əks təqdirdə təd­qi­qat­çıların eyni mövqeyi ye­nidən, başqa formada tək­rar etmələri üçün əsas qalmış olur. İkin­cisi, sistemli yanaşmanın öz ümumi nəzə­riy­yəsi ki­fayət qədər də­qiq­ləşdirilmədiyindən və bu yanaşma bir çox tətbiq sa­hələrində hə­lə yoxlanılmadığından təkcə ona isti­nad edən mühakimələr tam eti­bar­lı sayıla bilməz. Ək­sinə, hazırkı dövrdə elmə sistemli yanaş­ma­dan alı­nan nəticələr ümumi məntiqi və tarixi tədqi­qat­la­rın nəticəsi ilə üst-üstə düşərsə, bu fakt sistemli ya­naşmanı yeni bir sahədə də özü­nü doğrultması ba­xımından daha çox əhəmiyyət daşımış olar.
Elmin tədqiqindəki birtərəfli mövqelər sadəcə olaraq atılma­ma­lıdır: sistemli tədqiqatda müxtəlif as­pektlərdə əldə olunmuş nə­ti­cələrin hamısından isti­fadə edilməlidir. Ayrıca tədqiqat istiqa­mət­lə­rində bü­­tövlükdə elmin özü olmasa da, onun müxtəlif cə­hət­ləri öy­rənilib ki, bunları bilmədən «elm» siste­mi­nin elementlərini təyin et­mək mümkün deyil. Ele­mentlər məlum olmadıqda isə həqiqi sis­temli tədqi­qatdan heç söhbət də gedə bilməz.
Bir sıra tədqiqat aspektlərini və onlardan alınan nəticələri ta­ma­milə nəzərdən atdığına görədir ki, E.M.Mirski «elm» siste­min­dən danışarkən yalnız bə­zi aspektlərin tədqiqat obyektlərini birləş­dir­məklə ki­fayətlənir və bununla da, özü birtərəfliliyə yol ver­miş olur: «Elm dedikdə bilik və... fəaliyyət nəzərdə tutulacaqdır».⁰ Bu­ra­ya, məsələn, elmin material ba­zası, elmi biliyin saxlanma forma­la­rı və sair ünsürlər daxil edilmir, halbuki, yarımçıq əsas üzərində sis­temli təsəvvür zəruri tamlıq tələbini ödəyə bilməz.
Bundan başqa, baxdığımız birtərəfli sistemli tədqiqat cəh­din­də daha bir tədqiqat aspektinin nə­zərə alınmaması zəruri sayılır: «...El­mi daha yüksək səviyyəli bir tamın yalnız hissəsi (variantı) ki­mi götürən modellər də bizim təhlil sərhədlərindən kə­narda qa­lır».⁰ Belə olduqda elmi bütöv sistem kimi səciyyələndirən xüsu­siy­yətlər necə öyrənilə bilər? Axı, tədqiqat sistemin təkcə element­lərinin yox, özü­nün də xassələrinin müəyyənləşdirilməsinə imkan ver­məlidir.
Tədqiqatımızın sonrakı mərhələsində istifadə edə bilmək üçün yuxarıdakı mühakimələrimizdən alı­nan iki nəticəni xüsusilə qeyd etmək istəyirik:
a) Sistemli yanaşma metodunun həqiqi tətbiqi zamanı əv­vəl­cə elmin əhatə etdiyi elementlər müəy­yənləşdirilməlidir ki, bu da müx­təlif aspektlərdəki tədqiqatların hamısını nəzərə almaq sayə­sin­də müm­kün ola bilər.
b) Bir yox, iki cür sistem öyrənilməlidir: əv­vəla «elm» siste­mi­nin özü – onun elementlərindən təşkil olunmuş sistem, ikincisi, elmin bir element ki­mi daxil olduğu sistem və burada elmin yeri.
Elmin ayrı-ayrı aspektlərdəki tədqiqində bir qayda olaraq onun yalnız müəyyən bir cəhəti öyrə­ni­lir; bütöv elm sisteminin təd­qi­qi isə kölgədə qalmış olur. Məsələn, «elmin tarixi tədqiqi» adı al­tın­da, adə­tən elmin tarixi əvəzinə elmi biliyin tarixi öy­rə­nilir; hal­bu­ki, elmi bilik qlobal «elm» sisteminin tər­kib elementlərindən yal­nız biridir. Və nəzərə alın­ma­lıdır ki, sistemin və onun tərkib ele­ment­lərinin nisbi müstəqil surətdə keçirdikləri müxtəlif kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri, inqilabi momentlər və s. za­manca uz­laş­maya da bilər və çox vaxt belə də olur. Nəzərə alınmalıdır ki, sis­tem üçün ən əsas cəhət məhz onun öz tərkib elementlərindən fərq­li olaraq, yeni inteqrativ xassələrə malik olması şərtidir.⁰
Bununla belə, bu sahədə əldə edilən nəticələr olduqca qiy­mət­­lidir və lazımi nəzəri ümumiləş­dir­mə­­lərdən sonra «elm» sis­te­mi­nin tədqiqi üçün də zəruri olan bir sıra nəticələr alına bilər. Belə ki, bü­töv «elm» sisteminin keçdiyi əsas tarixi mərhə­lə­lər yalnız kon­kret elmi yaradıcılıq xüsusiyyətlərinin, istifadə edilən elmi id­rak metodlarının, elmi biliyini toplanma və saxlanması vasitə­lə­ri­nin, informasiya mü­badiləsi və s. Cəhətləri müxtəlif dövrlərdə və müxtəlif ictimai-iqtisadi şəraitlərdəki vəziyyətlərinə görə müəy­yən­ləş­dirilə bilər.
«Elm» sistemində başlıca özək elementlə­rin­dən (sistemin kom­ponentlərini şərti olaraq «özək ele­­mentləri» və «əlaqə ele­ment­lə­ri» kimi iki qrupa ayıracağıq) birini elmi yaradıcılıq – ye­ni­lik­gə­tir­mə aktları təşkil edir. Tədqiqatçıların böyük bir qismi məhz bu cə­həti elmin mahiyyəti kimi götürür və elmi öyrənmək istərkən onun yalnız bir tərkib hissəsi olan «qnoseoloji momentləri» («elmi id­rak», «elmi yaradıcılıq», «elmi tədqiqat» və s. Bu kimi anlayış­la­rın spesifikası, dəqiq məxsusi sərhədləri müəyyən­ləş­diril­mə­di­yin­dən biz onların hamısını «elmdə qno­seoloji momentlər» adlandı­rı­rıq) tədqiq olurlar. Bu aspektdə olduqca müxtəlif mövqelər vardır və onları elmin tərifi kimi qəbul etmək mənasızdır, lakin bu ya­naş­ma­ların hər birində müəyyən bir qnoseoloji mo­ment ön plana çə­ki­lir və onların təhlili bütöv «elm» sistemində və ayrıca elmi yara­dı­cı­lıq aktla­rın­da bu momentlərdən hər birinin dəqiq yerini müəy­yən­­ləş­dirməyə şərait yaratmış olur.
«Elm» sisteminin dəqiq mənzərəsinin məlum olmaması elmi idrak kateqoriyalarının mahiyyətinin müəyyənləşdirilməsi üçün də çətinlik törədir. Məsə­lən, P.V.Kopnin yazır: «Hipotez – elmin in­ki­şaf for­masıdır».⁰ Aydın məsələdir ki, burada «elm» sözü bir istilah kimi işlənmiş və yalnız «konkret ya­ra­dı­cı­lıq aktında «elmi fikir» ifadəsini əvəz etmişdir. Belə misallardan çox gətirmək olar. Lakin, nə qədər ki, elm bir sistem kimi müəyyənləşdirilməyib, bu cür qey­ri-müəyyən şərhlər müəlliflərin təqsiri kimi de­yil, obyektiv zərurət kimi qiymətləndirilməlidir.
«Elm» sisteminin hər hansı bir cəhətinin başqa sərlövhələr altında da olsa öyrənilməsi elmin kom­pleks tədqiqi üçün material verdiyindən kitabda el­min qnoseoloji aspektinin tədqiqindən alınan bəzi nə­ticələri də nəzərə alacağıq.
“Elm” anlayışının mahiyyətinin tədqiqində bir­tə­rəfliliyə yol ver­məmək üçün yeganə düzgün üsul mə­sələnin kompleks surətdə öyrənilməsidir. Bu za­man əsas tutacağımız metodoloji prinsip elmi mü­rəkkəb, qeyri-bircins sistem kimi qəbul etməkdir. Bu cür yanaş­ma halında sistemin mahiyyəti onun daxili strukturu ilə paralel şə­kildə öyrənilməli olur; belə ki, bu amillərdən birinin məlumluğu di­gə­rinin tədqiqi üçün başlıca şərtdir. Elmin strukturunun müəyyən­ləş­dirilməsi sahəsində əldə edilmiş ən kiçik nailiyyət onun mahiy­yə­tinin tədqiqi işinə böyük təkan vermiş olur və əksinə.
İstənilən məsələnin tədqiqi iki zahiri yolla şərh oluna bilər: 1) baxılan hadisəni öz obyektiv gedi­şin­də təsəvvür etmək, tədqiqat­çı­nın müdaxiləsini “nə­zərə almaq”; 2) hadisədəki qanunauyğun­luq­la­rı onla­rın öyrənilməsinə uyğun gələn idrak prosesi ilə bir­likdə şərh etmək.
Bu iki üsul arasındakı fərqi biz ona görə zahiri adlandırırıq ki, tədqiqatın öz xüsusiyyətlərini, isti­fa­də olunan metodları şüurlu su­rətdə dərk etmədən mə­sələni müvəffəqiyyətlə öyrənmək müm­kün deyil.
Bizcə, hər iki şərh üsulunda nəticələrin üst-üs­tə düşməsini yox­lamaq tədqiqat işi üçün əsas me­yar­lardan biridir. Buna görə də, “elm” sisteminin ma­hiyyətinin öyrənilməsini “elm” anlayışına tərif ve­ril­məsi ilə, onun strukturunun tədqiqini isə anla­yışın əhatə dairə­si­nin təyini ilə müqayisə etmək olduqca maraqlıdır. Hər bir anlayış digər anlayışlarla ortaq əhatə sahələrinə malik ola bilər. Bu isə o deməkdir ki, “elm” sisteminin əhatə etdiyi elementlərdən bə­zi­ləri digər sistemlərə də aid ola bilər. Məsələn, “elmi bilik” anlayışı “elm” və “bilik” anlayış­larının əhatə dai­rəsinin kəsişmə sahəsinə mü­vafiq gəlirsə bu fakt­dan “elm” və “bilik” sistemlərinin qarşılıqlı mü­na­si­bətinin tədqiqində istifadə etmək olar və la­zımdır. Məhz bu cür yanaşma halında elmin birtərəfli qiy­mətləndirilməsi halları ara­dan qalxmış olur. “Elmi bilik” anlayışından başqa, onlarca ortaq əha­təli anla­yışlar vardır ki, onların hər biri “elm” sisteminin mü­va­fiq qarşı sistemlə birlikdə malik olduğu ümumi sahəni göstərir. “El­mi tədqiqat”, “elmi idrak”, “elmi əsər”, “elmi müəssisə”, “elmi la­bo­ratoriya” və s. bu kimi anlayışlara “elm” sisteminin çox vacib tər­kib ele­­mentləri uyğun gəlir. Lakin sistemin strukturunu müəy­yən edərkən bir cənnəti də nəzərə almaq la­zımdır ki, “elmi” pre­di­ka­tı ilə müəyyənləşən bu cür hadisələrin bəziləri bir-birini əhatə edir. Buna görə də, sistemin makro­strukturu və mikrostrukturu tə­yin edilərkən eynitərtibli elementlər kompleksi seçmək lazım gəlir və ya quruluşun çoxpilləli xarakteri nə­zərə alınmalıdır.
“Elm” – mürəkkəb sosial sistemlər qrupuna da­xil olmaqla müxtəlif mənşəli elementlərin dialek­tik məcmuyunu əks etdirir. Bu­­na görə də yəqin ki, elmin tədqiqi də çoxaspektli olmalıdır. La­kin “elm” sisteminin makrostrukturunu müəyyənləşdirmək və onun əha­tə dairəsini təxminən də olsa sərhədləndirə bilmək üçün indiyə qədər öyrənilmiş olan faktlar da yetərli ola bilər.
Yuxarıdakı təhlildən göründüyü kimi, “elm” anlayışının möv­cud təriflərindən heç biri sosioloji nəticələrin genetik yolla alın­masını əhatə etmir və buna görə də, elmdə sosioloji rakurs yal­nız zahiri əlamətlərə görə və ya faktlar toplusu kimi müəy­yənləş­di­ri­lir. Elmə təkcə qnoseoloji aspektdə yana­şan­lar yox, onu ictimai fəa­liyyətin bir növü kimi qəbul edənlər də elmin sosioloji problem­lə­rinin ge­netik mahiyyətini öyrənməyə nail ola bilməmişlər. Buna sə­bəb isə belə yanaşmanın birtərəfli olma­sın­dan daha çox, həddin­dən artıq qeyri-müəyyən olma­sıdır. Elmdə sosioloji məqamların ge­netik şəkildə müəy­yənləşdirilə bilməsi üçün elmi fəaliyyət bütün kon­kretliyi ilə, həm də bütün inkişaf tarixi boyunca öyrənilməlidir. Bu cəhət elmin sosioloji və tarixi aspektlərdəki tədqiqinin ayrıl­maz­lığını ifadə edir.
Tarixi tədqiqat baxılan hadisənin ictimai tə­rəqqi fonunda öy­rə­nilməsini tələb edir. Əks halda bu cür tədqiqatın heç bir faydası ol­mazdı, zira bizə la­zım olan yalnız səbəbiyyət əlaqəsini öyrən­mək­dir. Kon­kret faktların xronoloji ardıcıllığını öyrənmək tarixi təd­qiqat üçün yalnız hazırlıq mərhələsi ola bilər: “Texnika^ tari­xi­nin xronoloji və coğrafi ardı­cıllıqla incəliklərinə qədər, çoxcəhətli və maksimum dərəcədə konkret şərhi tarixi hadisələrin düzgün araş­dırılması və ümumiləşdirilməsi üçün əsas baza­dır”.⁰
Tarixi yanaşma metodunun məğzi də məhz bu “araşdırma və ümu­miləşdirmə” mərhələlərində öz əksini tapır. Faktların xronoloji düzülüşündən ibarət olan tarix sonrakı tarixi tədqiqat üçün yalnız ilkin hazırlıq rolunu oynamış olur.
Beləliklə, elm və texnika tarixi baxımdan, yəni onların əhatə et­diyi müxtəlif konkret hadisələrin xro­noloji düzülüşü ilə yox, bü­töv “elm” və “texnika” sistemlərinin özlərinin müxtəlif dövrlərdəki və­ziy­yət­lərinə, daha geniş əhatəli proseslərdə bir tərkib elementi ki­mi tut­duq­ları mövqelərə görə öyrənil­məlidir. Elmin tarixi tədq­i­qin­də nə Kepler qa­nun­la­rından, nə Darvinin təkamül nəzəriy­yə­sin­dən, nə ra­dio­aktivliyin kəşfindən, nə də Eynşteynin nisbilik nə­zə­riy­yəsindən danışmağa ehtiyac vardır.
Ziddiyyətli görünmürmü? Sistemin daxili qu­ru­luşunu nəzərə almadan onun inkişaf prosesini necə öyrənmək olar? Belə çıxmırmı ki, bu cür yanaşma inkişaf prosesini yalnız xarici əlamətlərə görə təyin edərək, daxili hərəkətverici qüvvəni, baxılan siste­min daxili quruluşunu nəzərə almamaq deməkdir? – Xeyr, əsas məsələ siste­min quruluşunu və onun in­kişaf mənbəyini düzgün təyin et­mək­də­dir. Elm və texnikanın inkişaf tarixi bu sistemlərdəki daxili zid­diy­yətlərin həlli prosesi kimi başa düşülür. Qüsurlu olan isə elm və tex­nikanın daxili quruluşunu, mən­tiqi strukturunu ayrı-ayrı elmi və tex­niki nailiy­yət­lərin məcmuyu kimi başa düşməkdir.
Tarixi tədqiqat üçün ilkin zəruri amillərdən bi­ri də baxılan sis­temin məntiqi strukturunun məlum­luğudur. Bu tələb dia­lek­ti­ka­da yaxşı məlum olan tarixi ilə məntiqinin vəhdəti prinsipini ifadə edir. Nə elmi, nə texnikanı, nə də onların qarşılıqlı münasi­bə­tini bu me­todlardan təkcə biri ilə öyrənmək olmaz. Tarixi tədqiqat hadi­sə­ni ictimai tərəqqi fondunda öy­rənməyə imkan verdiyi kimi, məntiqi təh­lil də onun ümumi mənzərəsini yaratmağa, daxili quruluşunu və hərəkətverici qüvvələrini müəyyənləşdirməyə imkan verir.
Elm və texnikanın tarixi rolunu, sosial-genetik mənşəyini və in­kişaf xüsusiyyətlərini təyin etmək üçün onlara biliklərin və qur­ğu­ların stasionar məc­muyu kimi deyil, fəaliyyətdə olan sistem kimi bax­maq lazım gəlir. Bu sistemlərin əsas hərəkətverici qüvvəsi isə in­san­dır; həm də müəyyən zəruri biliyə, əmək və tədqiqat vər­diş­lə­ri­nə malik olan insan – elmi işçi və ya texnik. Elmi və texniki inki­şaf heç də səlt proses olmayıb, ayrı-ayrı konkret fəaliyyət aktlarının top­lusu kimi mövcuddur. Belə konkret fəaliyyətlərin hər biri isə müəy­yən bir fərdin və ya fərdlər qrupunun hesabına mümkün olur. Fərd özlü­yündə elmi işçi və ya texniki işçi olmaqdan başqa, eyni za­manda insandır, şəxsiyyətdir. O, öz bioloji varlığını saxlamaq üçün yeməli və geyməlidir, bir şəxsiyyət kimi isə ictimai mü­na­si­bət­lər sferasına da­xildir. Məhz buna görə də, elm və texnikanın in­ki­şaf xüsusiyyətləri ictimai tərəqqinin müvafiq mər­hə­lədəki vəziy­yə­ti ilə şərtlənir.
Sosial mühitin təsiri təkcə elmi və texniki işçi­lərin ictimai və­ziyyətlərinə olan təsir ilə kifayət­lən­mir. “Elm” və “texnika” sis­temlərinin daxili qurulu­şu­na həm də müxtəlif təchizat vasitələri (bi­nalar, la­boratoriyalar, eksperimental vasitələr, kitab və jurnal bu­raxılışı üçün ləvazimat – bütün bunlar üçün isə mil­li gəlirdən pay) daxildir ki, onların təşkili və ida­rə olunması bilavasitə möv­cud sosial şəraitlə bağlı­dır. Bundan başqa sistemdə əsas ünsürlərlə ya­naşı əla­qə ünsürlərinin də olması vacibdir, zira sistemin daxili tamlıq şərti yalnız bu vaxt ödənilə bilər. Doğ­rudan da, “elm” və “tex­nika” sistemlərində əsas ün­sür rolunu oynayan elmi və texniki iş­çilərlə yanaşı, çoxlu sayda köməkçi, əlavə işçilər (məsələn, in­zi­ba­ti işçilər, xidmətçilər, təsərrüfat, mühasibət və dəftər­xana işçiləri və s.) də mövcuddur ki, sistemin sosial tamlığı yalnız bu ünsürlərin vasitəsilə mümkün olur.
Köməkçi işçilərdən heç biri konkret elmi və texniki nai­liy­yət­lərin əldə olunmasında iştirak etmir. Və yəqin buna görədir ki, in­diyə qədər onların mü­vafiq sistemlərdəki mövqeləri tədqiq olun­mamışdır. Lakin təcrübə göstərir ki, köməkçi işçiləri – əlaqə ünsür­lərini daxil etmədən elm və texnika sistem kimi öyrənilə bilməz.
Köməkçi işçilərə tələbat müasir dövrün xü­su­siyyəti olsa da, mahiyyət etibarilə xeyli qədim kök­lərə malik olub, zehni və fiziki əmək bölgüsü ilə sıx surətdə bağlıdır.
Konkret elmi və texniki fəaliyyət zehni və fi­ziki əmək böl­gü­­sündən əvvəl də mövcud olmuşdur. Bu dövr üçün xarakterik olan cəhət ondan ibarətdir ki, adamlar elmi və texniki işlə əlavə bir iş kimi – öz mad­di ehtiyaclarını ödədikdən sonra məşğul olmuş­lar. Zeh­ni və fiziki əmək bölgüsü hər bir fərdin öz daxilində getmişdir. O dövrdə elm fərd­lərdə qapanan sis­temlərin rabitəsiz toplusu kimi tə­səvvür oluna bi­lər.^
Lakin o vaxtdan ki, bəzilərinin topladığı məh­sul başqalarının da təminatı üçün kifayət edibdir, hə­min başqaları «əlavə işlərlə» məş­ğul olmaq imkanı əldə ediblər. «Əlavə işlər» isə ən çox elm­dən, incə­sənətdən və texniki vasitələr hazırlanmasından ibarət olub. Bu hal yeni əmək bölgüsünə uyğun gəlir və “elm” və “texnika” sis­tem­ləri də müvafiq keyfiyyət də­yişilmələri keçirirlər. Məsələn, kon­kret elmi və ya texniki fəaliyyət indi artıq bir fərd çərçivəsində tamamilə qapana bilmir, belə ki, elmi işlə məşğul olan hər bir fərd öz maddi təminatı baxımından baş­qa­sından asılı olur. Deməli, elmi və ya texniki fəa­liy­yət sosial xarakter alır.
Müasir dövrdə – kollektiv fəaliyyət dövründə elmi iş daha bir sıra yeni keyfiyyətlər kəsb edir. Ar­tıq işçilər nəinki təkcə maddi tə­minat və ya hər hansı kənar amillər baxımından başqalarının fə­a­liy­yət­lə­rin­dən asılı olurlar (bilavasitə istehlak şeyləri isteh­salı və do­layısı istehsal), həm də konkret fəaliyyət özü də fərdlər çər­çi­və­sin­dən kənara çıxır, “başqa­la­rın­dan” asılı olur. Sistem adamlara nə­zə­­rən tam qa­pa­nma im­kanını tədricən itirir. Daha yalnız nisbi qa­pa­lı­lıqdan söhbət gedə bilər.
“Elm” və “texnika” sistemlərinin getdikcə ge­niş­lənməsi əsa­sən iki başlıca amil hesabına baş ver­mişdir:
1. Konkret tədqiqat işləri artıq əməli bilik çər­çivəsində ap­a­rı­la bilmir və digər tədqiqatların əldə et­diyi ilkin elmi nəticələrə əsas­lanmaq lazım gəlir. İnformasiyanın yayılması prosesi sü­rət­lən­dik­cə ilkin məlumat toplusunu getdikcə daha geniş ərazilərdən və da­ha çox təfərrüatı ilə öyrənmək mümkün olur və bu proses, nəha­yət, bütün planet miqyasında yayılır (indiki dövr).
2. Mövcud elmi məlumatlar əsasında belə, müəy­yən nisbi qa­palı fəaliyyət aktını həyata ke­çir­mək mümkün olmur və bu hal kollektiv tədqiqatı zə­ruriləşdirir.
Kollektiv tədqiqatın (laboratoriyalar, institut­lar, müxtəlif el­mi təşkilatlar və s.) «elm» sisteminə gətirdiyi yeni tipli keyfiyyət də­­yi­şikliyi sistemin nisbi tamlığını qorumaq üçün elmi fəaliyyətdə iş­ti­rak et­məyən «köməkçi işçilərin» də bu sistemə daxil ol­masıdır. Bu cəhəti biz ona görə xüsusilə qeyd edirik ki, o nəinki təkcə elmin və ya texnikanın, həm də ümu­miyyətlə bütün mücərrəd sistemlərin ic­timai as­pektdə öyrənilməsi üçün olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Konkretlik üçün yalnız elmi institutlardakı və­ziyyəti təhlil et­məyə çalışaq. Burada elmi işçilər yal­nız elmi fəaliyyətdə bu­lu­nur­lar. Bəs qalan işlər? İns­titut binasını başqaları tikir, cihazları baş­qaları qəbul edir, başqaları yerləşdirir, işə götürmək, işdən çı­xar­maq, ezamiyyət vermək, müxtəlif sənədləri tərtib et­mək, maaş­la­rı gətirmək, paylamaq və s. bu kimi iş­lə­ri başqaları görür…^ Bü­tün bu «başqalarsız» kol­lektiv fəaliyyət mümkün deyil. Lakin bu hal baş­qa­la­rının baxdığımız elmi tədqiqat sistemi ilə ya­naşı «elm» sis­teminə də daxil olmasınımı göstərir? Bizcə, hələlik buna tam əsas yoxdur. «Başqaların» «elmi tədqiqat» sisteminə, baxdığımız hal­da instituta, daxil olması ən çox onların elmi işçilərlə bilavasitə qar­şılıqlı münasibətdə olması ilə bağlıdır. Bu halda sis­tem həm də nisbi qapalı münasibətlər sferası ilə müəyyənləşir. Əgər belə ol­ma­say­dı, onda elmi tədqi­qat sisteminə daha çox elementlər daxil et­mək lazım gələrdi və əslində bəlkə də heç bir sistemdən söhbət ge­də bilməzdi, zira sistem təşkil etmək müəyyən tələblərlə şərtlənir.
Məsələn, elmi işçilər üçün zəruri olan istehlak şeyləri olma­sa, elmi tədqiqat da əsla mövcud ola bil­məzdi. Lakin biz bu isteh­lak şeylərinin istehsalı pro­sesini və ya müvafiq istehsalçıları elmi təd­qiqat sis­teminə daxil etmirik və bu zaman qəbul olunur ki, el­mi iş­çilər pul qazanmaqla özlərini təmin etmiş olurlar. Konkret elmi təd­qiqat sisteminə daxil olan cəmi bir element – maaş bütün is­tehlak məsələlərini təmsil edir ki, bu da baxdığımız sistemin başqa əla­qədar sistemlərə nəzərən nisbi müstəqilliyini təmin etmiş olur.
Zehni və fiziki əmək bölgüsü ümumi şəkildə xeyli qədim ta­ri­xə malik olsa da, konkret elmi fəa­liy­yətlərin nisbi qapalı sistem sə­viyyəsinə qədər yük­səlməsi prosesi hələ heç də bütövlükdə hə­yata keç­məmişdir. Optimal elmi siyasət yeridildikdə alimin şəxsi və ictimai həyatda ehtiyacları ilə əlaqədar məsələləri dövlət özü həll edir və elmi işçilərin bu məsələlərə vaxt itirməsinə ehtiyac qal­mır. Əks halda elmi işçilər, incəsənət xadimləri və s. öz əsas pe­şə­lə­rindən başqa, həm də özlərini dolandırmaq haqqında düşünməli olur­lar. Bu hal indi kapitalizmdə qismən mövcuddur. Belə ki, elmi iş­çi öz yaşayışı üçün lazım olan gəliri başqa sahələrdə yox, məhz el­mi sahədəki fəaliyyəti ilə qazana bilər. Lakin bu qazanc haqqında hər halda düşünmək lazım gəlir və o həmişə eyni miqdarda olma­yıb, bəzən təsadüflərdən də asılı olur. Nəticədə elmə müstəqil sis­tem kimi baxmaq müm­kün olmur. Tarixi tədqiqat göstərir ki, indiki dövrdə konkret elmi fəaliyyətin iki müxtəlif inkişaf səviy­yə-sinə uy­ğun olan formaları paralel şəkildə mövcud­dur. Yəni elmi iş həm pe­şə, vəzifə kimi, həm də an­caq mənəvi-intellektual ehtiyac kimi bə­zi alimlər, məsələn, Vayskopf, elmi fəaliyyətin missiyadan pe­şə­yə çevrilməsini yaxşı hal hesab etmir.
Ümumiyyətlə, elm və texnikanın inkişafı icti­mai tərəqqidə qlo­bal mövqe tutsa da, onların konkret mövcudluq formaları müx­tə­lif quruluş xüsusiyyət­lərinə malikdir və bu müxtəlifliyi elm və tex­nikanın ümumi qlobal inkişafının nəticəsi kimi izah etmək olur; sis­temin tam qapalı olmaması və digər əlaqədar sistemlərdə baş ve­rən dəyişilmələrin təsiri bütün aş­karlığı ilə özünü məhz burada göstərir.
Yuxarıdakı mühakimələrdən aydın olur ki, el­min konkret möv­cudluq formalarını öyrənmədən, onun hərəkətverici qüvvə­lə­ri­ni, onunla bilavasitə əlaqədar olan maddi elementlər çoxluğunu (qey­ri-maddi ünsürlər olan elmi bilik və elmi idrakdan fərq­li ola­raq) təhlil etmədən “elm” anlayışının mahiy­yə­tini müəyyən­ləş­dir­mək cəhdləri, doğrudan da, mü­vəffəqiyyətsizliklə nəticələnməli imiş. Elmi yalnız bilik kimi, onun tərkib hissəsi kimi öyrənmək və ya onu təkcə qnoseoloji aspektdə təqdim etmək bir sıra dəfolunmaz çə­tinliklər törədir ki, bunların da ən əsası inkişafın və ya elmi-tex­niki tərəqqinin sosioloji problemlərini düzgün qoya bilməməkdir.
Fəlsəfi ədəbiyyatda elmin sosiologiyasına dair yazılmış bir sıra əsərlərdə bu problemin bəzi cə­hət­ləri öz ətraflı və düzgün elmi izahını tapsa da, el­min daxili sosial ünsürləri, bu ünsürlərin forma­laş­ma xüsusiyyətləri və tarixi inkişaf qanunauy­ğun­luqları çox az öyrənilmiş və ya heç tədqiq olunma­mışdır. Hal­buki elmin sosial bir sistem kimi öyrə­nil­məsi onun əsas və köməkçi sosial kom­po­nent­lərinin müəy­yən­ləş­dirilməsini tələb edir. Belə ki, müasir mə­na­da ümumictimai elmi tərəqqidən danışmaq üçün ilk növbədə elmi fəaliyyətin mümkünlüyünü təmin edən sosial mövcudluq şərtlərini öyrənmək tələb olunur. Yalnız bunun sayəsində ayrı-ayrı elmi işçilərin fərdi elmi fəaliyyətinin bir­lə­şə­rək qlobal, ümumictimai el­mi fəaliyyət prosesini necə əmələ gətirdiyini düzgün təsəvvür et­mək olar. Yalnız elm­də sosial ünsürlərin rolunu və funksiyasını düz­gün qiy­mətləndirmək sayəsində elmi fəaliyyətin zəruri tərkib his­səsi olan elmi idrak prosesi ilə bu pro­seslərin toplusu, həm də sa­də toplu deyil, üstəlik özünəməxsus rabitə vasitələrini də əhatə edən sosial sistem arasındakı əlaqəni düzgün başa düşmək olar.
“Elm” sisteminin sosial ünsürlərə malik olması elmin sosi­o­lo­giyasında əsas sahələrdən birini təşkil etsə də, bu məsələ elmin prob­lemlərindən yalnız biridir. Ümumiyyətlə elmin ictimai həyatla bağlılığı üç ardıcıl mərhələyə bölünə bilər.
1. İctimai həyatın, mövcud mədəni səviyyənin, texnikanın el­min mövzusuna, onun müvafiq dövr üçün səciyyəvi olan prob­lem­lərinin müəyyən­ləşmə­sinə təsiri. Bununla əlaqədar olaraq qeyd et­mək la­zımdır ki, ictimai tələbat elmin inkişafında istənilən başqa ami­lə nəzərən daha böyük rol oynayır. F.En­gelsin yazdığı kimi, “əgər texnika xeyli dərəcədə el­min vəziyyətindən asılıdırsa, onda elm texnikanın vəziyyət və tələblərindən daha çox asılıdır. Əgər cə­miy­yətdə texnikaya tələb meydana gəlirsə, bu tələb elmi onlarca universitetin irəlilədə biləcəyindən daha çox irəlilədir».⁰
2. İctimai amillərin elmi fəaliyyətin həyata ke­çirilməsinə tə­siri. Bu amillər özü aşağıdakı kimi təs­nif edilə bilər:
a) Elmi fəaliyyətin icraçıları olan elmi işçilərin sosial vəziy­yə­ti; onların həyat tərzi və sosial-psi­xo­loji mövqeyinin elmi işin in­ten­sivliyi və key­fiyyətinə təsiri.
b) Elmi işçilərin sosial mövqeyinin onların ide­ologiyası və dün­yagörüşləri vasitəsilə elmi təd­qi­qatın nəticələrinin müxtəlif tət­biq variantlarının se­çilməsinə, onların müxtəlif cür şərh olun­ma­sı­na – in­terpretasiyasına təsiri.
v) Elmi fəaliyyətin maddi təchizatı üçün zəruri olan maliyyə məsələlərinin ictimai quruluşun spesi­fi­kasından asılılığı.
q) Eksperimental elmi fəaliyyətin təşkilinin möv­cud texniki inkişafı səviyyəsindən asılılığı.
d) Elmdə kommunikativ fəaliyyətin mümkün­lü­yünü təmin edən köməkçi əlaqə ünsürlərinin zəru­riliyindən irəli gələn məsələ­lər; kommunikativ sis­te­min təşkil xüsusiyyətlərinin, köməkçi he­yə­tin yer­ləş­dirilməsi və maddi təminatı məsələlərinin mövcud so­sial qu­ruluşun yaratdığı imkanlar və qoyduğu məh­dudiyyətlərlə şərtlən­mə­si.
3. Elmi fəaliyyətin nəticələrinin – elmi bilik­lərin praktik is­ti­fa­də­sinin mövcud sosial şəraitdən və mə­­dəni-texniki inkişaf səviy­yə­sindən asılılığı. Bura­ya ilk növbədə biliklərin bilavasitə məh­sul­dar qüv­vəyə çevrilməsi prosesi daxildir ki, bu proses müx­təlif so­si­al-iqtisadi şəraitlərdə müxtəlif istiqa­mət­lər­də həyata keçir; yəni so­sial quruluşdan asılı olaraq ya ümumi ictimai tərəqqinin təkanverici amili kimi, ya da bu prosesin tormozlanması üçün bir vasitə ki­mi çıxış edir.
Lakin göstərilən mərhələlərdəki sosial əlaqə­lə­rin heç də ha­mı­sı elm sisteminə şamil edilə bilməz. Burada bilavasitə elmi fəa­liy­yətin öz daxili tərəfləri ilə bağlı olan sosial münasibətləri çıx­dıq­dan sonra qalan münasibətlər əslində elmin digər fəaliyyət sa­hələri ilə əlaqəsini təmin etməyə yönəldilmişdir. Yalnız bu əlaqələrin he­sa­bına elm tam müstəqil, ictimai mühitdən təcrid edilmiş sahə ol­ma­yıb, vahid bütöv ictimai tərəqqi prosesinin ayrılmaz tərkib his­sə­si­ni təşkil edir. Doğrudur, “elmin sosiologiyası” adı altında baxılan mər­hələlərin hamısı tədqiq olu­nur. P.A.Raçkovun yazdığı kimi “el­min sosio­lo­gi­ya­sının əsas məsələləri, hər şeydən əvvəl elmin ic­ti­mai təbiətini, onun sosial quruluşunun spesifikasını, ha­belə müx­tə­lif ictimai-iqtisadi formasiya şəraitində onun cəmiyyətə əks-təsi­ri­nin xarakterini açmaqdan ibarətdir”.⁰ Lakin bu məsələlər təkcə so­si­al “elm” sisteminin deyil, habelə bu sistemin başqa sosial sis­temlərlə əlaqələrinin, aralıq sahələrin və s.-in də öy­rənilməsini əha­tə edir. Bizcə, elmin özünün sosial as­pektdə tədqiqi, sosial sərhəd­lə­rinin və tərkib elementlərinin müəy­yən­ləşdirilməsi problemi el­min sosiologiyası miqyasında aparılan tədqiqatlara nəzə­rən xeyli kon­kretdir və buraya yuxarıda təsnif et­di­yimiz mərhələlərdən yal­nız ikincisi daxil ola bilər.
İstər elmin predmetinin ictimai inkişaf səviy­yə­sinin tə­ləb­lə­ri­nə uyğun surətdə dəyişilməsi, istərsə də elmin nəticələrinin ictimai-iq­tisadi tətbiqləri ay­rı­ca, nisbi müstəqil tədqiqat sahələrinin möv­zu­sunu təşkil edir.
Sosial “elm” sisteminin və ya başqa sözlə “elm” sisteminin so­sial quruluşunun öyrənilməsi isə ümumiyyətlə götürdükdə elmi fəa­liyyət sahəsində müx­təlif sosial təbəqə və qrupların çalışması və bun­lar arasındakı qarşılıqlı əlaqə, habelə bu daxili ic­timai ünsür­lə­rin ictimai-iqtisadi quruluşla əlaqəsi və s. bu kimi problemləri əha­tə edir, Burada bir cə­həti xüsusilə fərqləndirmək lazımdır ki, “so­si­al” sö­zünün geniş və konkret mənalarda işlədilməsi və bu müx­təlif mə­naların eyni sözlə ifadə olması ba­xılan prob­lemin şərhində bəzi do­laşıqlıqlar ya­radır. Məsələ bu­rasındadır ki, “elm” sisteminin so­sial quruluşundan danışarkən biz “sosial” sözünü konkret mənada iş­lə­dirik və buraya elmin öz ictimai təbiətindən doğan problemləri daxil etmirik. Lakin bir sıra ədəbiy­yat­lar­da “sosial” və «ictimai» söz­ləri qarışdırıldığından məsələnin qoyuluşu xeyli dərəcədə dola­şıq xarakter daşıyır. Məsələn, P.A.Raçkovdan yuxarıda gətir­diyi­miz iqtibasda elmin ictimai təbiətindən danışılırdısa həmin əsər­də­cə eyni mənada elmin sosial təbiətin­dən danışılır. Halbuki, “sosial” an­layışı konkret mə­nada başa düşülərsə elm heç vaxt belə bir ma­hiy­yətə malik olmamışdır. Doğrudur, müxtəlif dövrlərdə, müx­təlif ic­timai-iqtisadi formasiyalarda elmi fəaliy­yət sahəsində çalışan adam­ların sosial tərkibi və s. müxtəlif olmuşdur. Lakin bu heç də el­min təbiətini müəyyən edən əsas cəhət deyil. Elmin ictimai tə­bi­ə­ti isə onun nailiyyətlərinin ayrıca fərdlərin deyil, on­la­rın birgə fəa­liy­yətinin, elmi kommunikasiyaların (ey­ni bir problemi tədqiq edən el­mi işçilər qrupunun əməkdaşlığı, biri digərinin nəticələrindən is­ti­fadə et­məsi və s.), habelə bir nəslin əldə etdiyi elmi nə­ticələrin di­gər nəsillərə ötürülməsi prosesinin sayə­sində əldə edildiyini gös­tə­rir. Göründüyü kimi, elm üçün zəruri şərt olan bu cəhətlər heç də so­sial xa­rakter daşımayıb, ictimai münasibətlərin digər, özü­nə­­məxsus sahəsini əks etdirir.
Elmlərin təsnifatı
Elmlərin təsnifatı və onun təşkilatlanması pro­sesi sıx surətdə əlaqədardır. Belə ki, elm vahid, bü­töv koq­ni­tiv sistem kimi forma­laş­­madığına, bir çox xüsusi elmləri, fənləri, ixtisasları tədqiqat is­ti­­qa­mət­lərini özündə birləşdirdiyinə görə və bu sa­hə­lər ara­sında hə­lə kifayət dərəcədə məsafə oldu­ğuna gö­rə, əvvəlcə onların hər bi­ri­nin ayrılıqda struktur­laş­ma­sına və institutlaşmasına ehtiyac olur. Tə­­bii ki, bir kimyaçının ədəbiyyatçı və ya astronomların işin­dən xə­bər tutmasına ehtiyac olmaya da bilər, amma kim­ya­çı­la­rın hazırda nə ilə məşğul olduğunu, hansı prob­lemlərin gün­dəm­də olduğunu bilməsi tə­ləb olu­nur. Xü­susən, hər bir elm adamının özünün təd­qiqat apar­dı­ğı dar ix­tisas sahəsində bütün dünya miq­ya­sın­da görülən işlərdən xə­­bər­dar olması şərtdir. Yə­ni o, vir­tual şə­kil­də də olsa həmin ixti­sas üzrə alim­lər bir­liyinin üzvü olmalıdır.
Hər bir yeni elmi nə­ticə mü­va­fiq sa­hədəki biliklər sisteminə daxil edil­mə­li və bu birlik da­­xi­lində hamının ümu­mi sərvətinə çevrilməli­dir. Əs­lində söhbət elm­­lərin və ya fənlərin, ix­tisas­la­rın koqnitiv institutlaşması pro­se­sin­dən ge­dir. Lakin bu proses gec-tez müvafiq sosial insti­tut­laş­ma ilə ta­mam­­lanmalıdır. Çünki elmi məzmun müs­təvisində kom­muni­ka­siyanın təmin edilməsi üçün hər hansı prob­­lem və ya ixtisas üzrə mü­təxəssisləri formal su­rətdə birləşdirən və onların əlaqəsini təmin edən so­si­al vasitələr olmalıdır. Alimlər adətən müəyyən bir jur­nal ət­rafında birləşir. Dünya miqyasında eyni ix­tisas üzrə bir neçə jur­nal çap olunursa onların hamısı birləşdirici amil kimi çıxış edir. Bun­dan başqa elm və ixtisas sahələri üzrə assosiasiyalar, ictimai təş­ki­latlar, dərnəklər, seminarlar da bu funksiyaya xidmət edir. Am­ma ən vacib olan və daha sıx birliyin təmin olunmasına xidmət edən müvafiq ixtisas üzrə fa­kül­tələr, kafedralar, laboratoriyalardır. Keçmiş SSRİ-dən qalan ənənəni davam etdirən bəzi ölkələrdə Elm­­­lər Akademiyaları və müvafiq institutlar, böl­mələr fəaliyyət gös­tə­rir ki, əslində bunlar müvafiq ix­­tisas sahələri üzrə alimlərin daha sıx surətdə tə­mər­küz­ləşməsinə imkan yaradır. Amma bir ölkə da­xi­lin­də sıx birləşmək yetərli olmur. Ona görə də elmi institutlaşma bey­nəlxalq miqyasda həyata keç­məli, bütün dünyadakı müvafiq ins­titutlar, fakültələr və ka­fedralarla əlaqə yaradılmalıdır. Bu prob­le­mi təhlil edən R.Uitli diqqəti koqnitiv institutlaşma ilə sosial ins­ti­­tutlaşma arasında əlaqəyə yönəldir. Onun fikrinə görə, sosial təş­ki­latlanma olmasa, alimlər öz ara­la­rın­da elmi informasiya mü­ba­di­lə­si apara bil­mə­sələr, elmin koqnitiv müstəvidə institutlaşması və müs­­təqil fənlərin yaranması da mümkün olmaz.¹ Uitli belə he­­sab edir ki, Kun hər bir elmdə vahid bir pa­ra­diq­ma­nın olduğunu iddia et­s­ə də, əslində fərqli koqnitiv strukturlar mövcud olur və onlar ara­sında eninə və də­rininə əlaqələr yaranır. Yəni müxtəlif struktur sə­viyyələrindən danışmaq mümkündür.²
Lakin elmin fənlərə ayrılması və hər fənnin öz daxili böl­gü­sü çox şərti və bəzən mübahisəli olduğu kimi, sosial institutlaşma və təşkilati forma mə­sə­lələrində də uyğun problemlər yaranır. Əs­lin­də vahid dəyişməz təsnifat aparıla bilməz, çünki elmin daxili di­na­mikası buna imkan vermir. Zaman keçdikcə bəzi ixtisas sahələri ar­xa plana keçir və yeniləri yaranır. Bu proses müxtəlif bilik sahə­lə­rinin yaxınlaşması və kəsişmə bölgəsində yeni problemlərin üzə çıx­ması sa­yəsində həyata keçə bildiyi kimi, eyni bir sahənin nəzəri və tətbiqi səviyyələri arasında körpü atılması sayəsində də həyata ke­çə bilər. Məsələn, psixiat­ri­ya­nın nisbi müstəqil şəkildə institut­laş­masını M.Fuko belə təsvir edir: “Qərarlaşdığı dövrdə, yəni XVIII əs­rin sonu - XIX əsrin əvvəllərində psixiatriya ümumi tə­ba­bə­tin ixtisaslaşmış sahəsi deyildi. XIX əsrin əv­vəl­lərində, elə son­ra­lar da, bəlkə lap XX əsrin orta­la­rı­na­dək psixiatriya tibbi biliyin və ya nə­zə­riy­yənin xü­susi bir sahəsindən çox, ictimai gigiyena sa­hə­si ki­mi fəaliyyət göstərirdi. Təbabətin bir böl­mə­si­nə çev­ril­məz­dən əvvəl, psixiatriya sosial müdafiə, xəs­­tə­lik və ya xəstəliklə bir­ba­şa, ya da dolayı surətdə bağ­lı olan hadisələr üzündən cəmiyyətin qar­­şı­la­şa bi­­­­­lə­­cə­yi hər hansı bir təhlükədən müdafiə sahəsi ki­mi ins­ti­­tutlaşmışdır. Psixiatriya bir növ so­sial pro­fi­lak­­tika, bütövlükdə ic­ti­mai bədənin gigiyenası kimi institutlaşırdı”.¹ M.Fuko psi­xi­at­ri­ya­nın elm kimi for­malaşması yolunda bu sahədə elmi jurnal nəşr olun­masını mühüm bir mərhələ kimi qeyd edir. O yazır ki, psi­xi­at­ri­yanın əsaslı tibbi bilik sahəsi kimi for­ma­laşması və elmi instituta çevrilməsi üçün, bir tərəf­dən, onun predmetinin, yəni əqli xəstə­lik­lə­rin çeşidi­nin müəyyən­ləş­dirilməsi, digər tərəfdən də, müvafiq so­sial təş­kilat­lan­ma tələb olunur.²
Eyni bir predmetin müxtəlif elmlərin tədqiqat ob­yektinə çev­ril­məsi düyün nöqtəsində sıxlığın art­ma­sına gətirir. Sanki bir mən­zə­rə fərqli dillərdə və ya müxtəlif sənət vasitələri ilə təsvir olunur. Fərqli elm­lərin eyni predmeti müxtəlif rakurslarda və struk­­tur səviyyələrində öyrənməsi bir şeydir, həmin pred­metin elmdən fərqli sahələr tərəfindən mənim­sə­nil­məsi – başqa bir şey. Bu halda metodlar da fərqli olur.
Eyni bir hadisə haqqında alimin, rəs­sa­mın, bəs­­təkarın və şairin ya­ratdığı təəssüratların toplan­ma­­sından əldə edilən yekun təsəvvür heç də daha mü­­kəm­məl olmayıb, əs­lində ek­lek­tik səciyyə da­şı­yır; yəni onun vahid ahən­gi yoxdur. Ona görə də, qar­­­­şıda du­ran vəzifə hər üç təs­vir üslubunu və ya hər üç dili eh­tiva edən uni­versal bir modelin yara­dıl­­masından iba­rət olur. İn­sa­nın id­rak fəaliyyəti eyni vaxt­­da psi­xo­logiyanın, qno­seologiyanın və ney­ro­fi­zi­ologiyanın pred­meti ol­maq­­la bərabər, sanki onun kə­­nardakı bir mo­delini, süni intellekti öyrənən infor­ma­tika və ki­ber­ne­tikanın da predmeti olur. Bu fərqli elm sahələri nə­inki vahid bir elmdə bir­ləş­mir, ək­si­nə, birləşmə ye­rində, düyün nöqtəsində yeni bir elm sa­­hə­sinin ya­ran­ma ten­den­siyası hiss olunur. Pen­si­l­va­­niya Uni­ver­­si­te­ti­nin pro­fes­soru Gary Hatfield bu­nu “beyin haq­qında yeni elm”¹, Dr. Brian L.Keeley isə neyro­etologiya ² ad­landırır. V.F.Venda isə tə­bii və süni in­tel­lekti bir müstəvidə öyrənən elmin pred­me­tini “hib­­rid intel­lekt” termini ilə ifadə edir.³ Bir söz­lə, in­tellekt özü in­tel­lektin predmeti ki­mi, çox­şa­xə­li bir prob­lem kimi çoxlu müxtəlif fən­lə­rin kə­siş­mə nöqtə­sin­də daya­naraq elmin dü­yün­lə­rin­dən biri­nə çevril­miş­dir. İndi bu düyündən haçalanan ye­ni fən­lərin kon­tek­s­tin­də müvafiq olaraq intellektin in­ten­siv­li­yi­ni ölçmək üçün İQ, emosi­o­nal intellektin sə­viyyəsini ölçmək üçün EQ və yaradıcı intel­lek­tu­al­lığın qiy­mətlən­diril­məsi üçün CQ testləri hazırlanır.⁴ Yəni in­tel­­lekt hər dəfə bir rakursda və ya fərqli kə­siş­mə nöq­tələrində nə­zər­dən keçirilir. Ki­ber­ne­ti­ka­nın əsa­sı­nı qoyan N.Vi­ner elə kitabının adın­­daca həm ma­şınların, həm də canlıların idarə olun­ması sis­­­te­mi­ni əhatə edir.⁵ Kibernetikanın digər elmlərlə əlaqələri və əlaqədən ya­ranan yeni tədqiqat isti­qa­mət­ləri indi də geniş planda tədqiq olun­maqdadır.¹
Ənənəvi elmlər, fizika, kimya, biologiya və s.-in predmeti çox geniş sahələri əhatə edir. Amma za­man keçdikcə, elmlər dife­ren­siallaşır, budaqlar şa­xələnir, sahələr daralır. Müəyyən problem­lər aktual­laşır və onların tədqiqi üçün kifayət qədər alimlər qrupu cəmləşir, müvafiq institutlaşma, sosial təşki­lat­lanmalar gedir. Di­gər tərəfdən də, elmlərin kə­siş­mə nöqtələrində problemlər üzrə təd­qiqat mərkəzləri yaranır. Biz yuxarıda “intellekt” mövzusunu belə fən­­lərarası bir problem kimi nəzərdən keçirdik. Elə­cə də, “insan” bir bütöv obyekt kimi müxtəlif elm­lə­rin predmetinə daxil olur, in­sanşünaslıq mər­kəz­ləri yaranır. İnsan fenomenini bir küll halında öy­rənmək cəhdləri göstərilir.² Lakin insan haqqında bi­liklərin bir yerə cəmlənməsi hələ bütöv fənnin for­ma­laşması deyil. Bu cür məcmuələr olsa-olsa kol­lek­tiv mono­qra­fiya¹, toplu², lüğət və ya ensiklopediya³ halında olur. İnsanın ayrı-ayrı rakurslarda deyil, bü­töv­lükdə, vahid funksional bir sistem kimi nəzərdən keçi­ril­mə­si nəticə etibarilə yeni bir fənnin yaran­ma­sına gətirə bi­lərdi. V.A.Lektorski yazır: “Elmlər sis­temi içəri­sində insan problemin­dən danışarkən etiraf etmək la­zımdır ki, insan haqqında vahid ter­min hələ yoxdur; olsa-olsa mozaik, bir-birilə heç də həmişə əlaqə­lən­mə­yən tədqiqatlardan söhbət gedə bilər. Biz hələ in­di-indi üzə­rin­də insan haqqında gələcək elmi qur­maq üçün vahid ümumi əsaslar yaratmağa cəhd gös­tə­ririk”.¹ Doğrudan da, bu sahədəki elmi tədqi­qat­la­rın inkişaf dinamikasının izlənməsi göstərir ki, sis­tem bütövləşmədən parçalanır. “Şəxsiyyət” prob­lemi ay­rılaraq fəlsəfə, sosiologiya və psixolo­gi­ya­nın kə­siş­mə xəttində nisbi müstəqillik kəsb edir.² Amma bu sahə də bütövləşmədən parçalanır və bəzi is­ti­­qa­mət­lər, məsələn, “şəxsiyyətin psixologiyası”, nisbi müs­təqil fənn, yaxud Lakatosun termini ilə desək, təd­qiqat proqramı kimi formalaşır.³
Antropologiya artıq çoxdandır ki, müstəqil bir fənnə çev­ril­miş və hətta onun öz daxili tədqiqat isti­qa­mətləri də nisbi müs­tə­qil­lik əldə etmişdir. Bölgüyə görə, indi insanı cəmiyyət və mədəniyyət ra­kurs­­la­rın­da nə­­zər­dən keçirən sahələr sosial-kulturoloji an­tro­­po­lo­gi­ya fənnində birləşir. İnsanı fiziki varlıq kimi öy­rə­nən sahələr – fi­zi­ki antropologiyada, daha ge­­­niş plan­­da, ruh və bədənin vəhdəti kimi öy­rənən sa­­­hə isə – fəl­səfi antropologiya adlanır. Amma bu sa­­hələr özü də, bir tərəfdən, təmərküzləşərək vahid antro­po­lo­giya el­mini təş­kil etsə də, bu düyündən da­ha geniş şə­bə­kə­li budaqlanma gedir və çoxlu sayda konkret antro­po­loji fənlər yaranır: linqvistik, koq­ni­tiv, tarixi, iqti­sa­di, siyasi, hüquqi və s. antro­polo­gi­ya­lar.¹ Düz­dür, Azər­­baycanda və azər­bay­canlı oxu­cu­ların bələd ol­du­ğu Rusiya mət­buatında sosial (kul­tu­roloji) ant­ro­­po­logiyaya aid məsələlər əsa­sən “kul­turologiya” adı al­tında araşdırılır, amma son vaxt­lar­da dün­yada qə­bul olunmuş təsnifata uyğun ola­raq an­tropologiya ter­mi­nindən də istifadə olunur və bu adda kitablar da yazılır.² Lakin təəssüf ki, öl­kə­mizdə hələ də ancaq kulturologiya adı istifadə, çox vaxt da sui-istifadə olunur, antropologiya kölgə­də qalır, bu sa­hədəki bir sıra fundamental problemlər tədqi­qat­dan kənarda qalır.
Belə düyün sahələrindən biri də təhsildir. Təh­sil sisteminin cəmiyyətdə yerinin və özü­nə­məxsus fun­ksiyalarının öyrə­nilməsi sosial fəl­sə­fənin və sosi­o­lo­giyanın pred­metinə aid­dir. Təhsil sistemində ida­rəetmə məsələləri menec­men­tin sahə­lərindən biridir. Təh­silin maddi-texniki baza ilə tə­min olunması, təh­sil müəs­sisə­ləri­nin infrastruk­turu­nun for­ma­laşdı­rıl­ma­sı, təhsilin ma­liy­yə­ləşdirilməsi və s. bu kimi prob­­­­lemlər də əslində iqti­sadiy­yatın predmetinə daxildir.
Beləliklə, təhsilin fəlsəfəsi, təhsilin sosiolo­gi­ya­sı, təh­sil menec­men­ti, təhsilin iqtisadiyyatı və s. bu kimi nisbi müstəqil tədqiqat sa­hələri for­malaşır ki, bunlar da müstə­qil bir elm olmayaraq, fəlsəfə, so­siologiya, menec­ment və iqtisadiyyat fənlərinin struk­­­­turuna daxil­dir. Lakin bütün bu tədqiqatlar baş­qa bir en kəsiyində, məhz təhsil ön plana çəkildiyi təqdirdə, nisbi müstəqil bir fənnin – təhsilşünaslığın tərkib hissələri kimi də nəzərdən keçirilə bilər.
Elmin özü də müxtəlif fənlərin, tədqiqat istiqa­mətlərinin kəsişmə sahəsindəki düyünlərdən biridir. Biz elmin tarixi, sosiologiyası, iqtisadiyyatı, meto­dologiyası, fəlsəfi və epistemoloji rakursları haq­qın­da artıq danışmışıq. Hətta məhz elmin tədqiqi ilə əla­qə­dar yaranmış yeni sahələrdən bəhs etmişik.¹ Bu da “elm” hadisəsinin özünün də bir düyün halına gəl­di­yi­nə dəlalət edir.
Müasir kimyada maddənin quruluşu ilə bağlı müx­təlif struktur səviyyələrinin hər birində fizika tət­­biq olunmağa başlamışdır. Yəni kimya problem­lə­rinin araşdırılmasında riyazi və fiziki biliklərin və qa­nunauyğunluqların tətbiq olunması əvvəlcə fiziki kimyanın, daha sonra riyazi kimyanın və nəhayət kvant kimyasının nisbi müstəqil fənlər kimi for­ma­laş­masına gətirib çıxarmışdır. Ənənəvi kimya məsə­lə­lərinin daha dərindən və dəqiq tətbiq olunması on­ların fiziki problemlər müstəvisinə keçirilməsi ilə nəticələnir. Amma XIX əsrdə O.Kont kimyəvi və fi­zi­ki problemlər arasında həmişə bir sərhəd olduğu qə­naətində idi və kimya məsələlərinin fizika­laş­dı­rıl­ma­sının əleyhinə çıxış edirdi. Hətta XX əsrdə aka­de­mik B.M.Kedrov da ona haqq qazandıraraq fi­zi­ka ilə kim­ya arasında fərqlərin guya obyektiv təbi­ə­tə ma­lik olduğunu iddia edir. Amma zaman keçdik­cə ta­rixən kimyaya aid olan məsələlər get­dik­cə daha çox də­rə­cə­də fizikanın predmetinə daxil olur. Başqa söz­lə de­sək, fiziklər kimyanın bölgəsinə daxil ola­raq, san­ki onu özününküləşdirməyə çalı­şır­lar. Amma elm­lə­rin bir-birinə nüfuz etməsi qaçılmaz prosesdir və or­taq sahələrdə yeni-yeni fənlər və ix­ti­saslar ya­ra­nır.¹ T.Kun belə hesab edir ki, hər bir yeni fənnin ya­ran­ma­sı ancaq müvafiq paradiqmanın ya­ranması sa­yə­sində mümkündür.² Amma fizikada elə nə­zəriy­yə­lər var ki, onlar bir fənnin çərçivəsindən kə­nara çı­xa­raq bir çox fənlərə təsir göstərirlər. Doğ­rudan da, hər bir normal elm sanki bir paradiqmanın ətrafında ya­ranır. Yeni paradiqmaya keçid Kuna gö­rə, elmdə inqilab kimi dəyərləndirilir. Halbuki, yeni paradiqma həm də yeni fənn üçün başlanğıc rolu oy­naya bilər. Yə­ni nə­yi isə inkar etmədən, elmi əvvəlki inkişaf tra­yek­to­riyasından döndərmədən, başqa bir səmt­də də in­ki­şa­fın təməlinin qoyulması prosesi gedir. Bu mə­nada düyün nöqtələri iki cür olur. Birincisi, əv­vəl­ki in­ki­şaf xəttinin tamam­lan­ma­sı və yeni inkişaf xəttinə ke­ç­id. İkincisi, düyün nöq­təsindən haçalanma və yeni bu­daqların ayrılması. Bax, bu ikinci yol Kun təli­min­də nəzərə alın­ma­mışdır. Bizim təklif etdiyi­miz dü­yün nöqtələri və ha­çalanmalar təlimi daha uni­ver­sal modeldir.
Müxtəlif elm sahələri nə zaman eyni düyün nöqtəsində birləşir? Bu suala cavab vermək üçün öncə pozitiv və neqativ təbiətli düyünlərin fərqlən­dirilməsi lazımdır. Neqativ düyünlər adətən metod çatışmazlığında və ya dilin məhdudluğunda özünü göstərir. Müxtəlif elmlər çox vaxt eyni metodlardan, eyni riyazi aparatdan və modellərdən istifadə et­dik­ləri üçün hələ kəşf olunmamış bir universal əlaqə, qanun, düstur və ya metodun çatışmazlığı, boşluğu özünü fərqli vaxtlarda da olsa, bu elmlərin hamı­sın­da göstərir. Yəni hər bir fənn, elmi tədqiqat isti­qa­mə­ti gec-tez bu çatışmazlığı, boşluğu hiss edərək onu doldurmağa, yeni metodu öz imkanları daxilində axtarıb-tapmağa çalışır. Düzdür, burada bir vaxt sü­rüşməsi, asinxronluq da olur, amma məsələnin həl­li­ni tapa bilməyən hər bir fənn gözləmə mövqeyi tu­tur, ta o vaxta qədər ki, başqa fənlər də gəlib burada ilişirlər. Nəhayət, günlərin bir günü, hansı elminsə kon­tekstində problemin həll metodu tapılanda, göz­lə­mədə olan digər elmlər də inkişaf üçün yeni im­puls almış olurlar. Kun təlimində bu mənzərənin təs­viri problem-bilməcə (puzzle-solving) termini vasi­tə­silə verilir. Amma bu termin elmin inkişafında daha uni­versal prosesləri ifadə eləmək üçün nəinki yetərli deyil, hətta əsas konseptdən kənara çıxmaqla ter­mi­noloji sistemə daxil ola bilmir. Digər tərəfdən də, yu­xarıda göstərdiyimiz kimi, Kunun işlətdiyi prob­lem-bilməcə (puzzle-solving) ifadəsi düyün termi­ni­nin daşıdığı ikinci mənanı, yəni yeni haçalanmalar üçün təməl olmaq funksiyasını ehtiva edə bilmir.
Bir tərəfdən, haçalanma, genişlənmə və yeni dar ixtisas sahələrinin yaranması baş verirsə, digər tə­rəfdən, inteqrativ proseslər gedir. Amma hər halda min illər boyu əsasən sabit qalan fundamental böl­gü­lər vardır. Söhbət makrostrukturdan gedir. Mə­sə­lən, alim­lərin böyük əksəriyyəti hələ Platon və Aris­totel dövründən qalan bir bölgünü indi də davam et­di­rir­lər. Belə ki, məntiq-riyaziyyat sahəsi, təbiət elm­ləri və ictimai elmlər indi də təsnifatların əsas sütun­larını təşkil edir.
Əlbəttə, elmin inkişafının müasir mərhələsində olduqca müxtəlif və sayca olduqca çox ixtisasların olması təsnifatı xeyli çətinləşdirir. Və belə düşün­mək olardı ki, qədimdə – elmlərin sayı az olanda təs­ni­fat daha rahat aparıla bilərdi. Amma tərsinə: an­caq el­min ən yüksək inkişaf səviyyəsindən baxdıqda də­rin qatdakı əlaqələr üzə çıxır və ənənəvi olaraq for­ma­laşmış müxtəlif fənləri vahid prinsiplər əsa­sın­da qruplaşdırmaq imkanı yaranır. Ona görə də, hər iki ami­li nəzərə alan universal bir yanaşma tələb olu­nur. Bu amillərdən biri ənənəvilik, o biri inkişafın son mər­hələsində üzə çıxan genetik əlaqələrdir. Mə­sələn, əgər Fərabi metod yaxınlığından çıxış edərək opti­ka­nı və göy cisimləri haqqında elmləri, habelə musi­qi­ni riyaziyyatla bir qrupa salırdısa, müasir dövrdə ta­ma­milə fərqli meyarlar tətbiq olunur. Mən­tiq və ri­ya­­ziyyat bütün elmlər üçün universal vasitə və me­tod kimi dəyərləndirildiyindən onları başqa elm­lər­dən fərqləndirmək lazım gəlir. Zatən Platon məhz be­lə bir mövqedən çıxış edirdi. Riyaziyyatın çox və ya az tətbiq olunması elmilik şərtini müəy­yən­ləş­dir­mək üçün meyar olsa da, bölgü – təsnifat üçün me­yar ola bilməz. Təəssüf ki, lap bu yaxınlara qədər, keç­miş SSRİ-də və daha sonra MDB ölkə­lərində fi­zi­ka və riyaziyyat eyni elm blokuna daxil edilir və el­mi dərəcə verilərkən fiziklərə və riyaziy­yatçılara vahid bir ad verilirdi: fizika-riyaziyyat elm­ləri dok­to­ru. Bu, əlbəttə mahiyyətdən yox, zahiri əla­mət­lər­dən çıxış etməyin nəticəsi idi. Digər tərəfdən, görü­nür, ənənələrdən yaxa qurtarmaq elə də asan mə­sələ deyil. Maraqlı burasıdır ki, bəzi müstəqil fən­lər isə əksinə, bütöv elm sahəsi kimi dəyər­lən­di­ri­lir­di. Mə­sə­lən, kulturologiya kimi fənlərarası və in­teq­rativ bir fənnin ayrıca elmi istiqamət kimi götürül­məsi elm­şü­naslığın tələbləri ilə heç cür uzlaşmır. Be­lə ki, mə­də­niyyətin tarixi öyrənilirsə, bu – tarix elm­lərinə, nə­zə­riyyəsi öyrənilirsə, bu – fəlsəfi elm­lərə aiddir.
Digər tərəfdən, onda gərək kibernetika, siner­getika, biokimya, biofizika, fiziki kimya və s. fənlər­arası ixtisas sahələri də riyaziyyatdan, fizikadan, kim­­ya­dan və s. ayrılsın və kimə isə “biokimya elm­lə­ri doktoru”, “kibernetika elmləri doktoru” və s. adı ve­rilsin. Belə pərakəndəliyə yol verməmək üçün elm­lərin fundamental təsnifatından çıxış edilməlidir.
Əgər elmlərin təsnifat tarixini nəzərdən keçir­sək, hər şey fəlsəfənin daxili bölgüsündən başlanır. Çünki qədim dövrdə elmlər hələ fəlsəfədən ayrıl­ma­mışdı. Təsadüfi deyil ki, Aristotel də elmlərin təsni­fa­tını fəlsəfənin daxili hissələri kimi vermişdi. O, fəl­səfəni üç yerə ayırırdı: nəzəri, praktiki və yara­dıcı. Nəzəri fəlsəfəyə məntiqi, riyaziyyatı, fizika və metafizikanı aid edirdi. Praktik fəlsəfəyə etikanı, iqti­sadiyyatı və siyasəti aid edirdi. Bundan başqa o, sənət sahələrini də elmin (fəlsəfinin) bölmələri kimi göstərir poeziyanı, ritorikanı və incəsənəti buraya aid edirdi. Maraqlıdır ki, bütün bu sahələr üzrə Aris­totel ayrıca əsərlər yazmış, və elmin bütün sahələrini ehtiva etməyə çalışmışdır.
Orta əsrlərdə də elm fəlsəfədən hələ tamamilə ay­rılmamışdı və filosoflar müxtəlif elm sahələri ilə də məşğul olurdular. Amma artıq ayrılma tenden­si­ya­sı da hiss olunurdu. Məsələn, Əbu Nəsr Fərabi öz təs­nifatında elmləri fəlsəfədən ayrı, müstəqil surətdə nəzərdən keçirirdi. O hətta “Elmlərin təsnifatı haq­qın­da” ayrıca bir əsər də yazmışdı. Maraqlıdır ki, bi­rin­ci bölməyə Fərabi dil haqqında elmləri daxil edir­di. Dilə belə yüksək qiymət verilməsi ilə biz bir də düz min il sonra, linqvistik analiz və analitik fəl­səfə nümayəndələrinin timsalında rastlaşırıq. Fərabi ya­zır: “Dil haqqında elm iki hissədən ibarətdir. Birinci his­sə – sözlərin yadda saxlanması və onların mənala­rı­nı bilmək. İkinci – bu sözləri idarə edən qa­nunları bil­mək(yəni qrammatika – S.X.).”¹ Daha son­ra Fəra­bi dilçiliyin öz daxili təsnifatını verir, nitq hissələ­rin­dən, söz birləşmələrindən, yazı qayda­ların­dan bəhs edir. Maraqlıdır ki o, poetikanı, şeirin da­xili qayda­la­rını və formalarını da dilşünaslığın tər­kibində nə­zər­dən keçirir.
Daha sonra Fərabi məntiq bölməsini açıq­la­yarkən bir daha qrammatika və poetika məsələlərinə qayıdır, mühakimələrin təsnifatında poetik müha­ki­məyə ayrıca yer verir. Sofistika, dialektika, ritorika və s. ilə yanaşı, poetikanın da geniş tədqiqinə, habelə kateqoriyalara da ayrıca kitab həsr etməsi Fərabinin Aristotel təsnifatına sadiq olduğunu göstərir. Ri­ya­ziy­yatı Fərabi çox geniş mənada başa düşür və bir növ o dövrdə bəlli olan bütün dəqiq elmləri bura da­xil edir. Görünür o, riyaziyyatı dəqiqliyin gös­tə­ri­cisi ki­mi qəbul edirdi. Bununla yanaşı, Fərabi burada da böl­gü aparır və fizikanı müstəqil bir bölmə kimi nə­zər­dən keçirir. O, fizikanı səkkiz sahəyə ayırır, birin­ci sahədə “təbiətin harmoniyasına” aid məsə­lə­lər top­lanır. İkinci sahəyə aid problemlər “səma və kai­nat” adı altında toplanır. “Yaranma və məhv­ol­ma” böl­məsində o, maddələrin əmələ gəlməsi və ele­ment­lərinə parçalanmasından bəhs edir ki, bu da əs­lin­də kimya elminə işarədir. Daha sonra Fərabi “mi­ne­ralogiya”, “bitkilər haqqında”, “heyvanlar haq­qın­da” və nəhayət, “nəfs haqqında” elmlərdən bəhs edir. Düzdür, Fərabi bu təsnifatı guya Aristotelin ki­tablarının adına uyğun olaraq aparır, amma əslində Aris­totelin real tədqiqat sferasından xeyli kənara çı­xır. Daha sonra Fərabi insan haqqında elmdən (bu sa­hədə Fərabi əslində mədəniyyətşünaslıq və antro­pologiyaya dair bilikləri toplayır) bəhs edir. Daha son­ra Fərabi hüquq və ilahiyyatı da öz təsnifatına da­xil etməklə o dövr üçün ən mükəmməl bir təsnifat sistemi təqdim edir.¹
İbn Sina isə xeyli dərəcədə fərqli bir təsnifat irəli sürür:

1. 
   Əməli elmlər: a) ölkənin idarə olunması; b) evin idarə olunması; c) insanın özünün ida­rə olunması.
   
2. 
   Nəzəri elmlər: a) ilahiyyat; b ) riyaziyyat (he­­sab, həndəsə, astronomiya, musiqi) c) xalis fizika.
   
3. 
   Tətbiqi elmlər: a) hesablama-ölçmə; b) me­xa­nika; c) təbabət; d) əlkimya.²
   

İbn Sina təsnifatında əlamətdar cəhətlərdən bi­ri əməli elmlərlə tətbiqi elmlərin fərqləndirilməsidir. Belə ki, “tətbiq” dedikdə məhz elmi biliklərin tətbiqi nəzərdə tutulur. “Əməli elmlər” isə əslində nəzəri el­mi biliklərin tətbiqi yox, elməqədərki mərhələ kimi götürülür.

İbn Sina öz yaradıcılığında bütün elmləri ehti­va etməyə çalışmışdır. Buna tam nail ola bilməsə də onun yazdığı əsərlərdən çıxış edərək onun elmləri ne­cə qruplaşdırdığını təsəvvür etmək olar. Türkiyədə çap olunan Şəfa külliyyatında İbn Sinanın aşağıdakı əsərləri ehtiva olunur¹:

1. 
   Məntiq elmləri
   
   1.