Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
- TOLERANTLIQ ANLAYISININ TARİXİ İNKİSAFI
- Müasir dinlər tolerantlığa necə yanaşır
- Key words
- “Bu gün Azərbaycan artıq dünyada
- Multikulturalizm ayrı-seçkiliyə yol vermir, əksinə, bütün xalqları birləşdirir"
|
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 382
korunmuş durumdadır. Burada da Osmanlı dini yapılarından günümüze ulaşan eser kalmamış, hamam da metruk bir hal almıştır [11]. Ülkedeki Müslüman-hristiyan gerginliğinden en çok etkilenen bölgelerden Pirlepe’de bilinen üç camiden orta cami imar planı düzenlemesinin azizliğine uğrayarak yok edilmiş, çarşı camii ise iç savaş sırasında yakılmıştır. Eski eser statüsünde olmasına rağmen yapı onarılmayarak çöplük olarak kullanılmaktadır. Şehirde diğer cami, han ve hamam harabe halindedir. Saat kulesi ise özgün şeklini korumaktadır. Önemli bir başka yerleşimde İştip’dir. Şehre hakim bir tepe üzerinde yer alan Hüsamettin Paşa Camii 16. yüzyıl yapısıdır. Yapı yakın tarihlerde kilise olarak kullanılmak istenmiş Müslüman cemaatin çabaları sonucu bu talep engellenmiştir. Yapı ana beden duvarlarındaki yıkılmaya neden olacak çatlaklara rağmen Osmanlı camii kullanımıyla ilgili tartışmalı durumu nedeniyle kapalı olarak bu şekliyle bırakılmıştır. Sonuç olarak 1991 yılında yaşanan iç savaşın etkisi bazı bölgelerde hâlâ görülmekte ve tescilli kültür varlıklarının onarımı ülke gündemine sorun olarak yansıyabilmektedir. Bu duruma rağmen Müslüman nüfusun yoğunlukta olduğu bölgelerde günümüze kalıntı şeklinde de olsa özellikle anıt niteliğinde olan yapıların onarımı gerek Türkiye eliyle gerekse yerel imkânlarla yapılmaya çalışılmaktadır. Kaynakça Bu çalışma Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Bilimsel Araştırma Proje Başkanlığı tarafından desteklenen 2014-21 numaralı “Makedonya’daki Osmanlı Eserleri Tarihi Doku Araştırması ve Koruma Önerileri” başlıklı proje kapsamında hazırlanmıştır. [1] E.H. Ayverdi, “Yugoslavya’da Türk Abideleri ve Vakıfları", Vakıflar Dergisi, S.3, Ankara 1957, s.1-73. [2] E.H. Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, Yugoslavya, c. 3, kitap 3, İstanbul [3] Census of Population, Households and Dwellings in the Republic of Macedonia, Skopje 2002.(http://web.archive.org/web/20160226091719/http://www.stat.gov.mk/pdf/kniga_13.pdf 1981) [4] L. K. Bogoyaviç, Üsküp’te Osmanlı Mimari Eserleri, İstanbul 2008, s. 32. [5]S. Bülbül, Manastır Şehri’ndeki Osmanlı Mimarisi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2011 [6] S. Eyice, “Üsküp’te Türk Devri Eserleri”, Türk Kültürü, S. 11, Ankara Eylül 1963, s. 20- 30.
[7] M.Hacısalihoğlu, “Makedonya”TDV İslam Ansiklopedisi,C. 27, Ankara 2003, s.437-444. [8] M. İbrahimi, Makedonya’da Türk-İslam Yapılarında Görülen Duvar Süslemelerinden Örnekler,Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1989. S. 39 [9] M. İbrahimgil,“ Balkanlarda Osmanlı Mimarisi ”,Osmanlı, C.10, Ankara, 1999, s.499-509. [10] M. İnbaşı, “Balkanlar'da Osmanlı Hakimiyeti ve İskân Siyaseti”, Türkler, Yeni Türkiye Yayını, C. 9, Ankara 2002 s. 154-164. [11] A. N. Kundak, “Ottoman Tower-Houses in Macedonia”, 15 th International Congress of Turkish Art, Naples 16-18 th Eylül 2015, (Baskıda) [12] A. N. Kundak, “The Architectural Devolapment of Skopje (Usküp) and the decoration of Monunents During the Ottoman Era” Turkey, Looking Behind and Before, Ed. Willian H. Taylor, Barcelona 2016, s.94-101. [13] A. Nuredin, Osmanlı Sonrası Makedonya, Üsküp 2008. [14] B. Oran, “Balkan Türkleri Üzerine İncelemeler /Bulgaristan-Makedonya-Kosova)”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Dergisi C.48, No:1-4, Ankara 1993 s. 121-147. [15] M. Özer, Üsküp’te Türk Mimarisi (14-19. YY), Ankara 2006 [16]F.Purde, “2001 Yılından Günümüze Makedonya Türkleri”, http://www.eurasianhouse.net/upload/2001-yilindan-gunumuze-makedonya-turkleri-25574.pdf [17]S.Seçkin “Condition of Ottoman Monuments in Macedonia and Recently ldentified Ottoman Structures”, 15 th International Congress of Turkish Art, Naples 16-18 th Eylül 2015, (Baskıda)
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 383
[18]S. Seçkin, “Ottoman Architecture In Bitola/Macedonia”, Turkey, Looking Behind and Before, Ed. Willian H. Taylor, Barcelona 2016, s. 112-125
ÖZET Çalışmamızda, Makedonya Cumhuriyeti’nde yer alan ve Müslüman azınlığın kullanımındaki tarihi yapıların günümüzdeki durumu ve çeşitli dönemlerde geçirdiği değişimler incelenmektedir. Ayrıca özellikle 1991’de yaşanan iç savaşta zarar gören Osmanlı eserlerinden de örnekler verilmiştir. S.Sechkin SUMMARY
In our study, the situation today in the historic building and the use of the Muslim minority in the Republic Macedonia and changes it has undergone various periods is examined. Also particularly damaged in the civil war in 1991. Examples are given of the Ottoman works.
Afaq Rüstəmova fəl.ü.e.d. Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu rustamovaafag@yahoo.com
Bu gün dünyada mürəkkəb xarakterə malik proseslər baş verir. Mürəkkəb proseslər dedikdə, ilk növbədə, müxtəlif sahələrdə (siyasi, iqtisadi, ekoloji və s.) hökm sürən böhran şəraiti nəzərdə tutulur. Bunların səbəblərini müəyyənləşdirmək isə asan deyil, çünki dünyada bir-biri ilə əlaqəli və təcili həllini gözləyən problemlər həddindən artıq çoxdur. Bir çox məsələlərin həlli isə, ümumiyyətlə, çıxılmaz həddə çatıb. Ən qorxulusu isə dünyanın bugünkü böhran vəziyyəti üçün məsuliyyət daşıyan bir qüvvənin olmamasıdır. Hər kəs problemlərin həllini öz xeyrinə uyğun məcraya yönəltməyə cəhd göstərir. Bir məsələ tam aydındır ki, son onilliklər ərzində formalaşan dünyanın indiki vəziyyəti bəşəriyyətin təhlükəsizliyini və stabil inkişafını təmin edə bilməmişdir və təbii ki, bu şəraitin özünəməxsus səbəbləri mövcuddur. Belə ki, İkinci Dünya müharibəsindən sonra siyasi, iqtisadi və s. sahələrdə yaranan müxtəlif səpkili institutlar hazırda bəşəriyyətin qarşılaşdığı təhdid və çağırışlara cavab vermək iqtidarında deyil. Çünki bu təhdid və çağırışlar, bir növ, ənənəvi mahiyyətindən uzaqlaşıb və bu səbəbdən də şəraitin sabitləşdirilməsi üçün yeni yanaşmaların formalaşdırılması vacib amil kimi qarşıda durur. Şəraiti mürəkkəbləşdirən cəhətlərdən biri də hazırda dünyada xalqlar, millətlər, dövlətlər arasında parçalanma tendensiyalarının artmasından ibarətdir. Həmçinin bu tendensiyalar öz köklərinə, təzahür formalarına görə qeyri-adi dərəcədə güclüdür, qədimdir, eyni zamanda böyük dağıdıcı gücə və təsirə malikdirlər. Zorakılıq, terror, siyasi qarşıdurmalar sayca çoxalıb və ardıcıl xarakter alıb. Bir-birini üstələmək üçün dünya dövlətləri (xüsusilə, aparıcı dövlətlər) rəqabət aparırlar. Ən qorxulusu isə onların öz gerçək niyyətlərinə hər vəchlə xeyirxahlıq donu geyindirmələridir. Lakin belə bir danılmaz həqiqət vardır: “yaxşılıq, xeyirxahlıq yamanlıqla, bədxahlıqla qazanıla bilməz, onu yenə də yaxşılıqla, xeyirxahlıqla qazanmaq olar”. “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 384
Humanizm və multikulturalizm haqqında danışan zaman bu anlayışların mahiyyətinə varmaq ehtiyacı yaranır. Humanizm insanlıq, insan, onun həyatı, ləyaqəti, xoşbəxtliyi naminə mübarizədir. Bu barədə bütün əsrlərdə çox deyilsə də, amma yenə də deyilməli və deyilməlidir, çünki hər bir dövr humanizmə öz mənasını gətirir (2, s.15, 233). İnsanlara qarşı humanist münasibətdən məhrum edilmiş humanizm saxta humanizmdir. İnsanlığı ifadə edən səmimiyyət, həssaslıq, rəhmdillik, xeyirxahlıq və s. bu kimi nəcib hiss və təzahürlər həqiqi humanizmi səciyyələndirir (2, s.303). Multikulturalizm isə ayrıca götürülmüş ölkədə və bütövlükdə, dünyada müxtəlif millətlərə və məzhəblərə məxsus insanların mədəni müxtəlifliklərinin qorunması, inkişafı və harmonizasiyasına, azsaylı xalqların dövlətlərin milli mədəniyyətinə inteqrasiyasına yönəldilmişdir. Humanist və demokratik nəzəriyyə, yaxud ideologiya olaraq multikulturalizm, tolerantlığın təcəssümüdür ki, onsuz humanizm, yüksək fərdi və beynəlxalq münasibətlər mədəniyyəti, insanlar arasında qarşılıqlı anlaşma, qarşılıqlı zənginləşmə, dostluq və əməkdaşlıq mümkün deyil (4). İnsan humanizm mərkəzində duran dünyagörüşüdür. O, bir çox paradiqmalardan xarakterizə edilə bilər, lakin onun əsas mövzusu İnsan, onun təbiətidir. Humanizm uzun inkişaf yolu keçmişdir. Aristotel, Demokrit, Epikur, Lukresi, Protaqor, Sokrat kimi filosofların əsərlərində öz ifadəsini tapmışdır. Termininin inkişafı dünyanın elmi dərkinin təkamülü ilə yanaşı baş vermiş, mənşəyi isə antik dövrlə bağlıdır. Əxlaqi ideyası “paydeya” (uşaqların tərbiyəsi, müasir dövrdə “təhsil” anlayışına müvafiqdir) olmuşdur. Latın dilində “virtus” (lat. güc), İntibah dövründə isə “insaniyyət” (humanitas) kimi təqdim edilmişdir (1, s 7,16). Humanizm ifadəsini ilk dəfə Siseron işlətmişdir. O, bu ifadədə Romanın adlı-sanlı insanlarının təhsilini, yunan nümunəsinə əsaslanan tərbiyəni nəzərdə tuturdu. İmperiya dövründə humanizm, təhsilin səviyyəsindən asılı olmayaraq, insanlara qarşı ağıllı, mərhəmətli davranışı nəzərdə tuturdu (3, s.40,169). Klassik humanizm İntibah dövründə inkışaf etməyə başlamışdır. İntibah mədəniyyətinin başlıca səciyyəsini humanizm ideyaları təşkil edir. Bu cərəyanın təmsilçiləri Frensiz Bekon, Bokkaço, Erazm Rotterdamski, Monten, Tomas Mor, Petrarka və başqaları olmuşlar. İntibah dövrü üçün humanizm mühüm mədəni hadisədir. Qədim yunan filosofu Epikürun ideyalarına istinad edərək İntibah dövrünün fəlsəfəsi əsas diqqəti cismin və ruhun varlığının müxtəlifliyinə, onlar arasında mövcud olan harmoniyaya verirdi. Qabiliyyət və istedadın insana yalnız Allah tərəfindən əta edildiyi deyil, həmçinin onun özünün səylərinin nəticəsi kimi nəzərdən keçirilirdi. Azadlığın, fərdiliyin reallaşdırılması məhz bu cəhətlərlə əlaqələndirilirdi. Hesab olunurdu ki, yalnız bu təqdirdə insan öz şəxsi və fərdi xüsusiyyətlərini reallaşdıra bilər. Deyilənlərdən belə bir qənaət yaranır ki, humanizm (lat. humanus – insanpərvərlik) insan dəyərinin onun ictimai mövqeyindən asılı olmadığını iddia edən və hər bir fərdin öz yaradıcı imkanlarını azad şəkildə inkişaf etdirmək hüququnun olduğunu irəli sürən ideya və baxışlar məcmusudur. Hazırda humanizm problemi planetar səviyyəyə qalxaraq geniş miqyas alıb. Təbii ki, yaranan vəziyyət təsadüfi hadisə kimi qəbul edilə bilməz. Bu, bir tərəfdən humanizmin mahiyyətində, müəyyən mənada, kosmopolit ruhun mövcud olması, digər tərəfdən isə dünyada demokratiyanın sərhədlərinin genişlənməsi, insanlar, regionlar və milli mədəniyyətlər arasında transmədəni münasibətlərin aktivləşməsi ilə bağlıdır. Humanizm cəmiyyətin, o cümlədən, elm və texnikanın inkişafını insan ləyaqəti, sülhsevərlik, dözümlülük kimi əxlaqi dəyərlər çərçivəsində qəbul edir. Dünyanın müasir vəziyyəti onu göstərir ki, dəyərlər istiqamətində mühüm dəyişikliklərin edilməsi vacibdir, yəni ictimai şüurun qarşılıqlı əlaqəyə, dialoqa, insanların bir-birinə qarşı tolerant münasibətə yönəldilməsinin zamanı çatıb. Bu mənada haqlı olaraq Nazirlər Kabinetinin 2015-ci ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunan iclasında Ölkəmizin Prezidenti İlham Əliyev 2016-cı ili “Multikulturalizm ili” elan edib (5). Buna Azərbaycanın mənəvi haqqı çatır, çünki, başqa dinlərə və mədəniyyətlərə hörmət, tolerant münasibət, dözümlülük xalqımızın tarixən formalaşmış həyat tərzidir. Belə bir qərarın dərin tarixi kökləri vardır və zamanın tələblərinə cavab verir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev haqlı olaraq qeyd edir: “Biz fəxr edirik ki, bu gün də müstəqil Azərbaycan çoxmillətli və çoxkonfessiyalı ölkədir. Burada bütün dinlərin nümayəndələri, bütün millətlər bir ailə kimi sülh, mehribanlıq, qarşılıqlı anlaşma şəraitində yaşayırlar. Bu bizim böyük sərvətimizdir, böyük üstünlüyümüzdür və hesab edirəm ki, Azərbaycanın uğurlu inkişafında bu amil də öz rolunu oynamışdır. Çox şadam ki, müstəqillik dövründə bu müsbət meylləri biz nəinki qoruyub saxlaya bilmişik, hesab edirəm ki, onları daha da gücləndirmişik” (6). “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 385
Mədəni müxtəliflik artıq müasir cəmiyyətin səciyyəvi xüsusiyyəti kimi təzahür edir və hadisələrin gedişatı bunu deməyə imkan verir ki, bu tendensiya yaxın gələcəkdə də davam edəcək. Miqrasiya proseslərinin intensivləşməsi və bu proseslərin sayəsində yaranan yeni problemlər daha məqsədyönlü mədəniyyətlərarası əlaqələrin və multikultural cəmiyyətin qurulmasını vacib edir. Təbii ki, mədəniyyətlərin dialoqunun cəmiyyətin inkişafında mühüm əhəmiyyəti danılmazdır. Xalqların bir-birini anlaması üçün göstərdikləri təşəbbüslər, bu anlaşmaya hazır olmaq məqamları çox çətin və mürəkkəb məsələdir. Bu çətinliyi törədən səbəblərdən biri ondan ibarətdir ki, hər bir xalq üçün digər xalqı anlamaq, başa düşmək ayrı-ayrı insanların bir-birini anlamasından başlayır. İki xalq arasında gerçək mədəni, siyasi əlaqələrin mövcud olması məhz bu cəhətdən çox asılıdır. Başqa sözlə, bütövlükdə, mədəniyyətlərin dialoqu dedikdə söhbət fərdin dialoqa hazırlığından, digərini başa düşmək, anlamaq istək və qabiliyyətindən gedir. Mədəniyyət anlayışı mənasında dialoq müxtəlif fikir və mülahizələrin, təsəvvürlərin, təfəkkürlərin dialoqu deməkdir. Burada, adətən, mədəniyyət sözünə multi- ifadəsinin əlavə edilməsinə ehtiyac yaranır. Multikurturalizm, multikultural cəmiyyət və s. ifadələri yaxın zamanlardan qeyd edilməyə başlasa da, əvvəllər də mövcud olub. Lakin bu terminlər multimilli, multietnik, multidini, multiirqi və s. kimi kontekstlərdə təqdim olunurdu və daha çox mədəni plüralizm, mədəni müxtəliflik anlamlarını ifadə etmək üçün işlədilirdi. Multikulturalizm termini Kanadada 1960-cı illərdə meydana gəlmişdir. Buna o dövrdə ölkədə mövcud olan bimədəni (ingilis-fransız) situasiyanın idarə edilməsi və mövcud problemlərin həlli yollarının müəyyənləşdirilməsinə yaranan ehtiyac səbəb olmuşdur. Rəsmi siyasi mənada isə termin 1971-ci ildən işlənməyə başlanmışdır. Multikulturalizmi mədəniyyətlərin unifikasiyasi kimi qəbul edənlər vardır. Bu, yanlış fikirdir. Belə ki, multikulturalizm universalizasiyasıdır. Multikulturalizm millinin və bəşərinin eyni səviyyədə yanaşı mövcud olması deməkdir. Bəzi ədəbiyyatlarda isə multikulturalizm polimədəniyyətlə eyniləşdilir, lakin bu məfhumları fərqləndirmək lazımdır. Belə ki, polimədəniyyətin əsas ideyası cəmiyyətdə çoxlu sayda müxtəlif mədəniyyət və submədəniyyətlərin yanaşı mövcudluğu deməkdir. Bu mənada, düşünürük ki, multikulturalizmi yalnız mədəniyyətlərarası bir anlayış kimi də qəbul etmək məqsədəuyğun deyil. Mədəniyyətlərarası münasibətlərin əsas ideyasını müxtəlif sferalarda fərqli mədəni mühitdə qarşılıqlı əlaqələr problemi təşkil edir. Multikulturalizm isə (istər tarixilik, istərsə də müasirlik baxımından) qarşılıqlı anlaşma şəraitində reallaşan əlaqələri nəzərdə tutur. Ölkəmizin prezidenti İlham Əliyev qeyd edir ki,: “Azərbaycan müsəlman dünyasının bir hissəsidir. Təbii ki, Azərbaycanda milli və dini ənənələr çox güclüdür. Müstəqil Azərbaycan dövləti güclü milli-mənəvi dəyərlər üzərində qurulubdur. Bununla belə, Azərbaycanda müxtəlif dövrlərdə, xüsusilə, XIX əsrdən Avropa təsiri kifayət qədər güclü olub. Multikulturalizm əsrlər boyu Azərbaycanda mövcud olmuşdur. Sadəcə, biz əvvəlki dövrlərdə bu ifadə ilə tanış deyildik. Tolerantlıq, dözümlülük və multikulturalizm- bunlar nisbətən yeni ifadələrdir. Lakin bu amillər həmişə burada mövcud olmuşdur. Azərbaycan multikulturalizmin ünvanlarından biridir və Azərbaycanda bütün millətlərin və dinlərin nümayəndələri bir ailə kimi yaşayırlar ” (7) Bu gün multikulural cəmiyyət məsələlərinə dair ideya və problemlər haqqında danışılarkən tolerantlıq anlayışına böyük əhəmiyyət verilir. Dünyada baş verən müxtəlif səpkili hadisələrin fonunda beynəlxalq, konfessiyalararası və mədəni ünsiyyət problemlərinin araşdırılmasında tolerantlıq fenomeninin özünəməxsus əhəmiyyəti vardır. Tolerantlıq probleminə diqqətin artması zamanın tələbindən irəli gəlir. Belə ki, o artıq beynəlxalq, ictimai və fərdlərarası münasibətlərdə strategiya və taktikanın müəyyənləşdirilməsində mühüm əhəmiyyət daşıyır. Tolerantlıq problemini mikrososiologiya səviyyəsində Zimmelin baxışlarına əsaslanaraq С.Mid və Q.Blumet araşdırmışlar. Tolerantlığın mahiyyətinin izahında onlar fərdlərarası qarşılıqlı əlaqə və simvolik interaksionizm nəzəriyyəsindən istifadə etmişlər. Simvolik interaksionizm anlayışı qarşılıqlı əlaqə (interaksiya) məfhumunu ifadə edir. Fərdlər və sosial hərəkətlər simvollarla ifadə olunurlar. Simvol və işarələrin mənimsənilməsi identifikasiya prosesini doğurur. İşarələrin köməyi ilə insanlar “özününkü-özgə” sistemində öz yerini tapır (8). Bu gün müxtəliflik müasir sosial həyatın əsas struktur yaradıcı amilinə çevrilib. Müxtəliflik ideyası şüurlarda həlledici mahiyyət kəsb edir. Bəşəriyyət etnik, sosial və mədəni sabitliyin qorunub saxlanmasına yalnız tolerant mühitin formalaşdırılması sayəsində nail ola bilər. Başqa sözlə, “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 386
tolerantlıq prinsiplərinə əsaslanaraq dünya müasir multikultural şəraitdə mövcudluğunu qoruyub saxlaya bilər. Bu səbəbdən də, tolerantlıq anlayışının mahiyyətinin dərindən dərk edilməsinə və müxtəlif səpkilərdə təhlil edilməsinə ciddi ehtiyac vardır. Qeyd edək ki, “tolerantlıq” anlayışı bir çox məktəb və cərəyanların nümayəndələrinin diqqət mərkəzində olub, tarixi isə çox qədimlərə gedib çıxır. Antik dövrdən başlayaraq (Aristotel, Heraklit, Perikl, Platon, Sokrat və b.) müasir dövr Avropa sosial-fəlsəfi fikir nümayəndələrinin (M.Veber, Hegel, İ.Kant, K.Marks, F.Engels, O.Şpengler, K.Popper, H.Rikkert, S.Xantinqton, A.Toynbi və b.) məsələyə münasibəti izlənilir. Tolerantlığın daha çox aşağıdakı vektorları təhlilə cəlb edilir: irqi və milli tolerantlıq, gender tolerantlığı, əlillərə qarşı tolerantlıq, dini tolerantlıq, siyasi tolerantlıq, maarifləndirmədə tolerantlıq, siniflərarası tolerantlıq və s.(9). Digər etnos, din və mədəniyyət daşıyıcılarının nümayəndələrinə qarşı özündə hörmət ifadə edən tolerantlıq ideyası, bu gün bəşəriyyətin mövcud olmasında və inkişafında vacib şərt kimi özünü göstərir. Bu gün dünyada sosial-siyasi, dini, etnik problemlərin həllində zorakı üsulların artması tolerantlığın fəlsəfi dərkini zəruriləşdirir və bu sahədə fəaliyyətləri dövrün tələblərinə müvafiq şəkildə müəyyənləşdirməyi şərtləndirir. Bu şərtlər özündə fərqli dəyərlər sistemini və prioritetləri ehtiva edir, digərini olduğu kimi qəbul etməyi və kontekstdən çıxış edərək qarşıdakı ilə razılaşmağı, onunla dialoq qurmağı nəzərdə tutur. Lakin bunun həyata keçirilməsi o qədər də asan məsələ deyil, çünki qeyd edilən fəaliyyətin reallaşdırılması üçün kifayət qədər tolerant davranış modelləri mövcud deyil. Yəni mütləq tolerant münasibət, müəyyən məqamlarda, cəmiyyətlərdə çoxluqların hüquqlarının pozulmasına şərait yarada bilir. Belə şərait sosial qruplar və ayrı-ayrı insanlar arasında qarşılıqlı əlaqədə müvafiq tolerantlıq strategiyasının müəyyənləşdirilməsini tələb edir və yəqin ki, bu strategiya hər bir region, ölkə, dövlət üçün özünəməxsus xarakter daşımalıdır. Bu özünəməxsusluq isə həmin regionun tarixi inkişaf yolunu, mədəniyyətini, mental xüsusiyyətlərini, adət-ənənələrini və s. nəzərdə tutmalıdır. Tolerantlıq etnik, sosial və mədəni müxtəlifliyi sabitləşdirir, cəmiyyətdə stabilliyin təmin olunmasına imkanlar yarada bilir. Müasir sivilizasiyanın yaşaması, inkişaf etməsi naminə müxtəlif etnosların, dinlərin və mədəniyyətlərin nümayəndələri bir-birlərinə qarşı tolerant münasibət nümayiş etdirməlidirlər. Hazırda Azərbaycanın müstəqil siyasət yürütməsi, fundamental demokratik dəyərləri özü üçün prioritet istiqamət kimi müəyyənləşdirməsi, ən əsası isə, dövlətimizin çoxmillətli və çoxkonsessiyalı olması, tolerantlıq problemini bizim ölkə üçün də aktual edir. Azərbaycanın tolerantlıq modeli özündə burada yaşayan müxtəlif xalqların nümayəndələrinə xas olan mədəniyyətlərin, etnosların, dinlərin harmonik əlaqələrini ehtiva edir. Ölkədə yaşayan müxtəlif xalqların nümayəndələrinin mədəniyyətlərində tarixən formalaşmış ümumi xüsusiyyətlər və bütövlükdə, ümumi dəyərlər tolerantlıq konsepsiyasının xarakteristikasını ifadə edən sosial həmrəyliyin formalaşmasına şərait yaradan mühüm amildir. Qeyd etmək lazımdır ki, sosial inteqrasiyanın inkişaf etməsində, dərinləşməsində həmrəyliyin əhəmiyyəti böyükdür. Bütün bu deyilənlərə istinadən belə bir fikri xüsusilə qeyd etmək istərdik ki, bu gün Azərbaycan cəmiyyəti dünyada baş verən qlobal və son dərəcə mürəkkəb proseslərin fonunda öz inkişaf perspektivlərini müəyyənləşdirir və həyatının bütün sahələrində irəliləyişlər əldə edir. Hərtərəfli, ahəngdar inkişafa nail olmaq üçün həm ölkə daxilində, həm də xarici siyasətdə düzgün strategiyanın müəyyənləşdirilməsi mühüm şərtlərdəndir və düşünürük ki, bu baxımdan bu gün inkişafın Azərbaycan modeli bir sıra ölkələr üçün örnək ola bilər. Ədəbiyyat: 1. Бурдах К. Реформация. Ренессанс. Гуманизм. - М.: «РОССПЭН», 2004.7, 16. 2. Гуманизм и современная литература. Из-воАкадемии наук СССР, М, 1963.15, 323. 3. Словарь античности: Пер. с нем. - М.: «Прогресс», 1989.40, 169. 4. https://az.wikipedia.org/wiki/Multikulturalizm 5. http://az.apa.az/news/411277 6. http://www.clb.az 7.http//azertag.az/ru/xeber/VBaku sostoyalosotkrytie II Vsemirnogo foruma po
mezkulturnomu dialoqu V otkrytii prinyal uchastie Prezident Azebaidjzhana Ilham Aliev-257885 8.https://ru.wikipedia.org 9.https://ru.wikipedia.org
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 387
Afag B. Rustamova "Multiculturalism as a new humanistic paradigm of the 21 st century" Summary The article highlights the complex nature of the political, economic and ecological processes in the world that occur today. The complexity of these processes lies in the fact that there are crises in all spheres of life, and in general, solution of some those issues has come to a stall. According to the author, only true humanism, expressed in sincere human relationships can save the world today. This situation increases the importance of establishing an appropriate intercultural and multicultural society. The paper also draws attention to the term tolerance as a basic concept of multiculturalism.
Zöhrə Əliyeva f.ü.e.d. Əminə Əliyeva Prof. Dok.
“Xoşməramlılıqda dəniz kimi ol” (Cəlaləddin Rumi-XIII əsr) Açar sözlər: Tolerantlıq, dini müharibələr, tolerantlıq aktı, sivilizasiyalar və mədəniyyətlərarası dialoq, mənəvi, siyasi və hüquqi tolerantlıq, multikultural vətəndaşlıq
dialogue, moral, political and legal tolerance, multicultural society
Tolerantlıq məfhumu latın dilindəki “tolerare” sözündən olub, insanın qəbul etmədiyi, rədd etdiyi anlayışlara dözümlülük göstərməsi mənasına gəlir. Əvvəlcə sırf mənəvi anlayış olmuş tolerantlıq sonradan siyasi və hüquqi anlayışa çevrilmişdir. XVIII əsrdə maarifçilər də tolerantlığın nəzəri əsaslarını hazırlayarkən məhz bu fakta istinad etmişdilər. XVII əsrdə Avropanı “dini müharibələr” adlanan vətəndaş müharibələri ağuşuna almışdı. Bu dövrün Avropasında müharibəyə səbəb olan bütün siyasi çəkişmələrin kökündə din dayanırdı. Artıq Qərb xristianları digər xristian icmalarını (Bizans və Yaxın Şərq), həmçinin digər müsəlmanları da tanıyırdılar. Bu dövrdə tolerantlıq anlayışı təşəkkül tapmamışdı, çünki onu zəruri edən mədəni, intellektual və tarixi şərait yetişməmişdi. Burda bir vacib amilə diqqət yetirmək lazımdır ki, başqa toplumları tanımaq hələ tolerantlıq anlayışını ortaya çıxması üçün kifayət deyil. Əlbəttə ki XVI- XVII əsrlərdə həklə digərlərini qəbul etməkdən söhbət gedə bilməzdi. O dövrdə tolerantlıq fərqli dini dünyagörüşünə malik olanlara qarşı dözüm nümayiş etdirməkdən gedirdi. Məhz belə bir neqativ məzmun sayəsində tolerantlıq anlayışının hüquqi tərəfinin ortaya çıxmasına səbəb oldu. Burada son məqsəd katoliklərin üstünlük təşkil etdiyi ərazilərdə protestantların mövcudluğunu təmin etmək idi. Avropada XVI-XVII əsrlərdə gedən dini müharibələr zamanı tolerantlıq protestantların cəmiyyətə inteqrasiyasını təmin edən hüquqi prosedur idi. Hökumətlər tolerantlıq barədə qanunlar qəbul edərək məmurları və ənənəvi inanc sahiblərinin dini azlıqlara (lutçular, üqenotlar və papaçılar) qarşı mülayim olmasını tələb edirdi. 1598-ci ildə kral 4-cü Henrix məşhur Nant qərarını imzalayır. 1649-cu ildə Merilend hökuməti “Dinlərə dair akt” tərtib edir. 1689-cu ildə İngiltərə kralı “Tolerantlıq aktı” nı, ardınca isə Avstriya imperatoru 2-ci İosif eyni adlı sənədi imzalayırlar. (1) “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 388
Bəzi moralistlər hesab edirlər ki, tolerantlıq məfhumu mütləq pis və yaxşı anlayışı ilə əlaqədardır. Yəni, nəyinsə pis olduğu məlumdur, amma bu pisliklə mübarizə daha böyük pisliklərin ortaya çıxmasına səbəb olur. Tolerantlıq fərdi dəyər olmayıb, hansısa qaydanın qəbul edilməsi və ona hörmət vərdişinin inkişafı dinamikasıdır. Bu cür tolerantlıq anlayışı hakimiyyətin həqiqətə münasibəti və bu konsepsiyanın inkişafı üçün ortaya qoyduğu vasitələrdən asılıdır. Sosial tolerantlıq dedikdə fərdin və ya sosial qurumun ayrı mənəvi dəyərlərə və normalara malik cəmiyyət üzvlərinə hörməti başa düşülür. Bu yolla ziddiyyətlər aradan qaldırılır. Fərdlərə qarşı tolerantlığa bu cür izahat vermək mümkündür: “Mən səninlə razı deyiləm, lakin fərqliliklərə hörmət əlaməti olaraq sənin hərəkətlərinə mane olmuram”. Tarixi baxımdan ilk dəfə tolerantlıq anlayışını Con Lok “Tolerantlıq haqqında məktub”unda “dəyişdirilməsi mümkün olmayan şeylərə qarşı mübarizəyə son qoymaq” şəklində ifadə etmişdir. 1689–cu ildə latın dilində nəşr olunmuş “Tolerantlıq haqqında məktub”da müəllifin adı göstərilməmişdir. Kitab qısa bir zamanda bir çox Avropa dilinə tərcümə olundu. Əslində bu məktubda müraciət edilən naməlum cənab elə müəllifin yaxın dostu Filip van Limborş idi ki, sonuncu da məktubları müəllifin icazəsi olmadan çap etdirmişdi. Müəllif bu əsərdə kilsə və dövlət arasındakı yeni münasibətləri müdafiə edir. Empirik fəlsəfənin banilərindən olan Con Lok bəzi xristian təriqətləri üçün dini tolerantlıq verilməsi fikrini müdafiə edir və bu sahədə “Leviafan” əsərinin müəllifi Tomas Hobsla aralarında fikir ayrılığı yaranır. “Tolerantlıq haqqında məktub”un nəşr olunduğu dövrdə ingilislər katolikliyin ölkəni ağuşuna alacağından ehtiyat edirdilər. Cəmiyyətin nizamı üçün vahid din ideyasını irəli sürən Hobsdan fərqli olaraq, Lok hesab edirdi ki, çoxdinlilik cəmiyyətdəki təbəddülatların qarşısını almaq üçün ən yaxşı vasitədir. Onun fikrincə, dövlət müxtəlif dinlərə məxsus ayinlərin icrasına mane olduqda narazılıqlar baş qaldırır. Buna görə də ən yaxşı vasitə fərqli dini əqidələrə dözümlü yanaşmaqdır. Müəllif mülki hökumətlə dinin vəzifələrinin dəqiq bölünməsini və sərhədlərin müəyyən edilməsini təklif edirdi. O hesab edirdi ki, hökumət və kilsə tamamilə fərqli funksiyalar yerinə yetirir və bir biri ilə qarışa bilməz. (2) XVIII əsrdə fərqli dini inanclara qarşı tolerantlıq anlayışı hələ qəbul edilməmişdi. Biz bunu Volterin “Tolerantlıq haqqında məktub”unun qəhrəmanı Kalanın timsalında görürük. Törətmədiyi əmələ görə əsassız yerə təqsirləndirilərək edam edilən Kala hüquqi baxımdan dözümsüzlüyün simvoludur. “Tolerantlıq haqqında məktub” da Volter dinlərarası dözümlülüyə çağırır, dini fanatizmi pisləyir və hər hansı dinə üstünlük verilməsinə qarşı çıxır. Bu hadisələrin məğzi isə səhvən Volterə aid olduğu iddia edilən bu cümlədir: “Mən sizin ideyalarınızı bəyənməsəm də, sizin özünüzü ifadə edə bilməyiniz üçün çalışacam”. Volter xristianlıqdakı dözümsüzlüyə qarşı ziyalıların mübarizəsini təşviq edir: “Bütün dinlər arasında şübhəsiz ki, xristianlığın tolerantlığa daha çox ehtiyacı var, çünki indiyədək bəşər övladları arasında xristianlardan daha dözümsüzləri olmayıb” (3). Monteskye də öz növbəsində tolerantlıq münasibətlərinin davamlı olmasının tərəfdarı idi. Əgər dövlət bir neçə dinin qayğısına qalırsa, onları bir-birinə qarşı dözümlü olmağa məcbur etməlidir. Qanun bu dinləri həm dövlət daxilində, həm də öz aralarında nifaq salmamağa məcbur etməlidir. Bu məsələdə dövlət heç bir vətəndaşı da narahat etməməlidir (4). XVI-XVII əsrlərdə, hətta maarifçilik dövründə belə, dini plüralizm və qarşılıqlı anlaşma məsələsi yox idi. Bununla belə, maarifçilər tolerantlığı bir müsbət dəyər kimi ortaya atdılar. Tolerantlıq öz yüksəlişini Böyük Fransa İnqilabı sayəsində insan və vətəndaş hüquqlarının universallaşmasına, həmçinin 20-ci əsrin ortalarında beynəlxalq hüququn təkmilləşməsinə borcludur. Maarifçi filosofların əməyi nəticəsində İslama münasibət mənfidən müsbətə doğru dəyişdi. İslam dini barədə müsbət fikirlər Volterin “Ənənələr haqqında esse”, Con Tolandın “Ərəb həkimin məktubu”, Markiz Arjensin “Yəhudi məktubları”, Buklanvilyenin “Məhəmmədin həyatı” əsərlərində yer alıb. O dövrün bəzi deistləri hesab edirdilər ki, islam sadəcə olaraq bir dözümlülük dini olmayıb, eyni zamanda “deizmə yaxın, sui-istifadə və təhriflərdən uzaq, Allahın birliyinə və mənəvi təmizliyə çağıran bir dindir ” (5, s.602). Amerikalı filosof Con Roul “Ədalət nəzəriyyəsi” adlı kitabında tolerantlığı ədalətli cəmiyyətin başlıca şərti hesab edirdi. Müəllif eyni zamanda tolerant olmayanlara da qarşı tolerant “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 389
olmaq lazımdırmı sualını ortaya qoyur. Filosof bu suala müsbət cavab verərək göstərir ki, əks davranış özü ədalətsizlik olardı. Alim eyni zamanda xatırladılır ki, dözümlülüyə qoyulan məhdudiyyətlə mübarizə aparmaq hər bir tolerant cəmiyyətin hüquq və vəzifəsidir. Heç bir cəmiyyət fərdlərin bu cəmiyyəti korlayan hərəkətlərinə qarşı dözümlülük nümayiş etdirməməlidir. Tolerantlığın bütün dövrlərdə mövcud olduğunu iddia etmək doğru sayılmaz. Məsələn, antik dövrdə Diogenin bir sözünə görə Platon Demokritin kitablarının meydanda yandırılmasını təklif etmişdi. Yunan mədəniyyətinin digər dinlərə və mədəniyyətə açıq olması nəticəsində filosoflar arasında intellektual mühit yaransa da, burada hökm sürən abı-hava qarşılıqlı mübadilələrə imkan vermirdi. XIX əsrdə alman fəlsəfəsində dinin elmlərin inkişafı nəticəsində dünyəvi konsepsiya ortaya çıxdı ki, bu da dinlərə qarşı təhlükə kimi qəbul edildi. Bu tendensiya modernist böhranla nəticələndi. Mişel de SerTo “Gündəlik həyata müdaxilə” əsərində yazır ki, “heç bir dində inanc tərzi barədə söhbət açılmır. Beləliklə, inanclı şəxs digər dinlərdən olanların inandığını qəbul etmir”(6)
BMT-nin İnsan hüquqları bəyannaməsinin təhriki ilə kilsə 1964-cü ildə tolerantlığı qəbul etdi. 16 noyabr 1995-ci ildə UNESCOya üzv dövlətlər tolerantlıq prinsipləri barədə bəyannaməni qəbul etdi (7). Burada göstərilir ki, tolerantlıq nə ifrat maraqlanma, nə də biganəlik deyil. Tolerantlıq mədəni fərqlərə, insanın özünüifadə tərzinə hörmət və qiymət verməkdir. Tolerantlıq insan fərdinin universal hüquqlarının və əsas azadlıqlarının tanınmasıdır. Xalqlar öz fərqlilikləri ilə xarakterizə olunurlar. Yalnız tolerantlıq sayəsində dünyanın müxtəlif guşələrində xalqlar sülh şəraitində yaşaya bilər.
UNESCO-nun baş direktoru İrina Biokova 21 mart 2014-cü il tarixli çıxışında qeyd edib ki, “Hörmət və tolerantlıq azadlıq verən hərəkətlər olaraq başqasının dəyərlərinin bizim öz dəyərlərimiz, başqa mədəniyyətlərin zənginliyinin bizim öz zənginliyimiz olduğunu başa düşməyə imkan verir” (8). Müasir dövrdə müxtəlif sivilizasiyalar və mədəniyyətlər bir yerdə yaşamağa məcburdur. 20-ci əsrin sonlarında müsəlmanların kütləvi miqrasiyası nəticəsində Avropa qitəsi təkdinli məkandan çoxdinli məkana çevrildi. Bunun nəticəsi olaraq müsəlmanlarla xristianların birgə yaşaması gündəliyə gəlib və çox böyük diqqət tələb edir. Tolerantlıq və qarşılıqlı hörmət əməkdaşlığın yeni modelinin təməl daşı olmalıdır. Son illərdə yeni dünya nizamının yaradılmasına dair bir çox uğursuz cəhd edilib. Bu uğursuzluğun başlıca səbəblərindən biri də dünyada yaşayan hər bir fərdin qlobal icma daxilində özünəməxsusluğunun saxlanması yollarının tapılmamasıdır. Azərbaycan müxtəlif xalqların və dini icmaların əsrlər boyu bir yerdə sülh şəraitində yaşadığı bir məkandır. Əsrlər boyu islam, xristianlıq və iudaizm Azərbaycanda yanaşı mövcud olub, müxtəlif mədəniyyətlər bir-biri ilə daim təmasda olub, bir-birinə qarışıb. Azərbaycandakı tolerantlığın tarixi çox qədimdir və eradan əvvəlki dövrlərə gedib çıxır. Azərbaycan ərazisinə ilk yəhudi tayfalar e.ə 586-cı ildə Babil hökmdarı II Navuxodonosorun Yerusəlimi tutmasından sonra gəlmişlər. Tarixi məxəzlərdə göstərilir ki, həmin dövrdə Babildə 40 mindən çox əsir və kölə vardı. Eramızın I əsrində isə ilk xristianlar ölkəmizə pənah gətirərək sonrada Alban Həvari Kilsəsinin əsasını qoydular. Burda xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, romalıların təqibindən qaçan xristianlar məhz Azərbaycan ərazisinə sığınmışdılar. İslamın gəlişi ilə ölkəmizdə tolerantlıq daha da möhkəmləndi. Bunun da əsasını “dində məcburiyyət yoxdur” prinsipi təşkil edirdi. Islamda tolerantlıq bütün dinlərin nümayəndələrinə şamil edilir. Quranın müxtəlif surə və ayələrində tolerantlıqla bağlı fikirlər yer alıb. Bunlardan ən çox diqqət çəkəni Bəqərə surəsinin 62-ci ayəsidir: “Şübhəsiz ki, möminlərin, yəhudi, nəsrani və sabiilərdən Allaha və Axirət gününə iman gətirənlərin və yaxşı iş görənlərin mükafatı öz Rəbbi yanındadır. Onlara heç bir qorxu yoxdur və onlar kədərlənməyəcəklər” (8). Bu surə İslamın əsasını təşkil edən dini mədəniyyətin güzgüsüdür. Bir çox tarixçi iddia edir ki, VII-VIII əsrlərdə Qafqazda müsəlmanlar xristianlara və yəhudilərə hörmətlə yanaşır, dini ayinlərin icrasına mane olmurdular. “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 390
Azərbaycan xalqı tarixi boyu müxtəlif imperiyaların dominantlığı altında olmuşdur. Bu dominantlıq da ölkəmizdə yaşayan müxtəlif xalqları bir-biri ilə yaxınlaşmağa və bir-birinin dünyagörüşünə hörmət edərək düşmənə qarşı birləşməyə sövq etmişdir. Azərbaycan Respublikasının millətlərarası, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşaviri, Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi Himayəçilik Şurasının sədri Kamal Abdulla qeyd edib ki, Müxtəlif dini icmaların nümayəndələri Azərbaycanda sülh şəraitində yaşayırlar (9). Bu gün ölkəmizdə 1802 məscid, 11 kilsə və 6 sinaqoq fəaliyyətdədir. əhalisinin 95%-nin müsəlman olduğu ölkədə 34 qeyri-müsəlman dini icma fəaliyyət göstərir. 27 may 2011-ci ildə isə bütün Rusiyanın patriarxı II Kirilin iştirakı ilə Rus pravoslav kilsəsinə yenidən status verildi. Katolik icması isə 1999-cu ildə qeydiyyata alınıb. Vatikanın iştirakı ilə tikilmiş katolik kilsəsi də şəhərin dini müxtəlifliyinə bir töhfədir. Tolerantlıq öz kimliyindən ayrılmadan başqalarını dinləyərək hörmət edə bilməkdir. Bu qonaqpərvər davranışın məğzi hər növ qorxu və qabaqcadan mühakiməni dəf edərək başqalarını da özü kimi qəbul etməkdir. Lakin bu o demək deyil ki hər kəs hər kəsin dediyini şəksiz qəbul edəcək və heç bir suala yer qalmayacaq. İsveçrəli professor Q.Qomo qeyd edirdi ki, qonaqpərvərlik tolerantlıqdan daha üstündür və o daha real öhdəliklər yaradır və sürprizlərlə doludur. Dialoq isə səbir və etibar tələb edən görüşdür. Buna görə də tolerant olmaq üçün görüşlərin sayını artırmaq lazım gəlir (10). Tolerantlıq digərlərinin yaşamaq və mövcud olmaq hüququnu tanımaqdır. Bu həmdə planetimizdəki müxtəlif din, dil, mədəniyyət və etnik fərqliliklərin konflikt üçün bəhanəyə çevrilməməsidir. Bunlar tam əksinə dünyamızı zənginləşdirməyə xidmət etməlidir. Biz dini dünyagörüşünü, həyat tərzini səhv hesab etdiyimiz, qəbul etmədiyimiz həmvətənlərimizə qarşı dözümlü olmalıyıq. Məhz tolerantlıq sayəsində plüralist cəmiyyətlər daxili münaqişələrdən yan keçə bilir. Dini etiqad azadlığı kimi ənənə hüququ da bütün vətəndaşların ünsiyyət, ənənə və adətlərə sərbəst əməl etməsinə imkan verməlidir. Bu da fərdi identikliyin qorunması və inkişafı üçün vacibdir. Təbii ki, burada mütləq şəkildə yalnız eyni sosial qrupa daxil olan insanlar başa düşülməməlidir. Yəni milli, etnik, linqvistik azlıqların nümayəndələri belə hesab edirlər ki, onların dillərinin və həyat tərzlərinin inkişaf etdirilməsi üçün imkanlar yaradılması dini azlıqlara, dini doktrinalara və vicdan azadlığına şərait yaradılması qədər vacibdir. Buna görə də dini icmaların hüquq bərabərliyi uğrunda mübarizəsi siyasi nəzəriyyədə “çoxmədəniyyətli vətəndaşlığa” doğru yol kimi analiz edilir.
Ədəbiyyat 1. C’est en 1598 qu’Henri IV signe l’édit de Nantes ; voir aussi l’Act concerning Religion du gouvernement du Maryland, publié en 1649, le Toleration Act du roi d’Angleterre de 1689, ou encore – c’est l’un des derniers de cette série d’actes édictés par le pouvoir – l’Acte de tolérance (Toleranzpatent) de Joseph II, empereur d’Autriche, qui date de 1781. 2. John Locke, Lettre sur la tolérance, Éditions ressources, 1980, p. 19. 3. Dictionnaire philosophique, article « Tolérance » 4. Montesquieu, L’Esprit des lois, livre XXV, chap. IX, éd. R. Derathé, Paris,Garnier, 1990, t. II, p. 161. 5. A. Tomson “Avropa maarifçiləri lüğəti” İslam məqaləsi, s.602. 6. Michel de Certeau. L'invention du quotidien, t. II. Habiter, cuisiner ( 1980 ) 7. Mohamed Talbi, L'islam n'est pas voile, il est culte, Éditions cartaginoiseries, 2011, p. 296 8. İrina Bokova, le 21 mars 2014 9. Kamal Abdulla:Azərbaycanda multikultural dəyərlərə əsrlərdən bəri mühüm yer verilib. http://az.trend.az/azerbaijan/society/2492089.html 10. Quran-i-Kərim, Azərnəşr, 1992. 11. G. Comeau, Le dialogue interreligieux, Fidélité, 2008, 87 p. “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 391
12. Will Kymlicka, La citoyenneté multiculturelle, trad. P. Savidan, Paris, La Découverte, 2001.) 13. Cheikh Khaled Bentounes, Le chef spirituel de la Tariqa Alawiya. La justice et le citoyen, niarunblog.unblog.fr Dr. Prof. Zohra Aliyeva, Doc. Amina Aliyeva Historical evolution of concept of tolerance Summary
In article, historical evolution of concept of tolerance is considered by the author. It is noted that, arisen initially as moral concept, it became subsequently to a political and legal concept. Further are given by the author thoughts and John Locke, Montesquieu, Michel de Serto's ideas, also thoughts of modern researchers of tolerance. The particular emphasis on a tolerance phenomenon in Azerbaijan is placed.
Səadət Davud qızı Məmmədova, sosiologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent AMEA-nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu, aparıcı elmi işçi amea-saadet@rambler.ru TOLERANTLIQ VƏ MULTİKULTURALİZM BƏŞƏRİYYƏTİN TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN ƏSASLARI KİMİ Açar sözlər: tolerantlıq, mədəni müxtəliflik, mədəniyyətlərin dialoqu, multikulturalizm, multikultural cəmiyyət Key words: tolerance, cultural distinction, dialogue of cultures, multiculturalism, multicultural society
Müasir qloballaşma prosesi ağalıq və tabelik prinsiplərinə əsaslanan şəcərəli münasibətlər sistemindən demokratiya, plüralizm və tolerantlıq prinsipləri üzərində qurulan münasibətlər sisteminə keçir. Qloballaşma eyni zamanda mədəniyyətlərin dialoqunu çətinləşdirən əsaslar yaradır, belə ki, dünyanın müxtəlifliyinin artması, sosial qütbləşmənin genişlənməsi, dini fundamentalizmin və mübariz millətçiliyin güclənməsi, yeni şəraitdə sosial institutların hər hansı bir etnik mədəniyyəti qorumaq bacarığını itirməsi tendensiyası inkişaf edir. Bununla əlaqədar olaraq, konsensusa maraq artır, şəxsi maraqların təmin edilməsi üçün digərlərinin maraqlarının nəzərə alınması tələbatı güclənir. Müasir dünyada hər bir xalqın və onun mədəniyyətinin suverenliyinin qəbul edilməsi, inteqrasiyası onların sağ qalması şərti kimi çıxış edir. Buna görə də xalqların və mədəniyyətlərin qarşılıqlı fəaliyyəti qarşılıqlı anlam və razılaşma üzərində qurulan tolerantlıq prinsipi üzərində, dialoq və əməkdaşlıq yolu ilə qurulmalıdır. “Tolerantlıq” kateqoriyası bir çox şərhlərə və izahlara malikdir. Elmi ədəbiyyatda tolerantlıq bərabərliyə hörmət və qəbul etmə, hakimlik və zorakılıqdan imtina, bəşər mədəniyyətinin, davranış normalarının rəngarəngliliyinin qəbul edilməsi, ümumi nəzər-nöqtəsinin əldə edilməsi ilə bağlıdır. Mədəni tolerantlıq mədəniyyətlərarası ünsiyyət prosesində yaranır, bu zaman digər xalqlara, onların ənənələrinə, dəyərlərinə və nailiyyətlərinə hörmət hissi formalaşır, dünyanın etnik və mədəni müxtəlifliyi dərk və qəbul edilir. Hər bir fikrin azad ifadə edilməsinə dözümlülük olan cəmiyyət tolerant cəmiyyət modeli kimi qəbul edilə bilər. Beləliklə, tolerantlıq qarşılıqlı azadlıqdır, insanlar həqiqət hesab etdiklərinə inanırlar və deyirlər, hər bir kəs öz imanını və fikrini ifadə edərkən heç bir zorakılığa məruz qalmır” [8]. “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 392
Müasir dövrdə dünya mədəniyyətlərinin yaxınlaşması bəşəriyyətin təhlükəsizliyinin sivil yolla təmin edilməsinin strateji əsaslarına çevrilir. UNESCO-nun məlumatlarına görə XX əsrin sonlarında artıq dünyada heç bir monoetnik dövlət qalmamışdır. Bununla əlaqədar olaraq yeni nəsillərin digər xalqlar və onların mədəniyyətlərinə hörmət ruhunda tərbiyə edilməsi, onların digər mədəniyyətlərlə ünsiyyətə və dialoqa hazır olması zərurəti yaranıb. Digər xalqlara və mədəniyyətlərə hörmət, tolerantlıq hisslərinin yaradılması aşağıdakıları nəzərdə tutur: 1) empatiya – emisional sabitlik, xeyirxahlıq, sosial məsuliyyət, sosial relaksasiya; 2) təfəkkürdə fikir ayrılığı – partnyorun hiss edilməsi bacarığı, dərdə şərik olma, diqqətcillik, ekstravertlik, refleksiya bacarığı; 3) mobillik – stereotiplərin, mühakimələrin olmaması, çeviklik, tənqidi təfəkkürün olması; 4) sosial fəallıq – ünsiyyətcillik, davranışın müstəqilliyi, düzgün sosial özünütəyinetmə, sosial adaptasiya, yaradıcılıq, sosial optimizm, təşəbbüskarlıq. Tolerantlıq müxtəlif formalarda təzahür edir: siyasi, iqtisadi, etnik, irqi, dini, mədəni tolerantlıq [15]. Müasir dövrdə xalqların mənəvi yaxınlaşması tələbatı yaranır. Hələ XX əsrin 30-cu illərində A.Toynbi müsəlman və xristian dünyaları arasında yaranan münaqişəli vəziyyətin əsas səbəblərini izah etməyə çalışarkən vurğulayırdı ki, sivilizasiyaların toqquşması tarixin hərəkətverici qüvvəsi kimi çıxış edir. A.Toynbiyə görə, məhz mənəvi vəhdət gələcək ümumdünyəvi cəmiyyətin əsası ola bilər. A.Toynbi hesab edirdi ki, zorakı qloballaşma «irqlərin müharibəsinə» səbəb ola bilər. Maddi qloballaşma xalqların mənəvi yaxınlaşması əsasında baş verməlidir. A.Toynbiyə görə, «dörd ali din – xristianlıq, islam, induizm və buddizmin mahayanist forması ümumdünyəvi missiya daşıyır» [10]. Dünya dinləri hansısa yüksək normativ kodlar vasitəsilə onlara aid olan etno-mədəni lokusları birləşdirir, belə ki, keçmişdə bu dinlərin formalaşmasında dinlərarası dialoq əsaslı rol oynamışdır, bunu müasir müqayisəli dinşünaslıq da sübut edir. Müasir mədəni antropologiyaya görə hər bir sivilizasiya heterogen başlanğıclardan ibarətdir və heterogen etnik başlanğıclar özündə çoxsaylı təhlükələr daşıyır. Bir çox sivilizasiyalar polikonfessional (çoxdinli) hesab edilirlər. Hər bir sivilizasiya etnomədəni dünyaların dayanıqlı plüralizmi ilə xarakterizə edilir ki, bu onun dinamizminin mənbəyi hesab edilir. Bu gün bir çox dövlətlər eyni zamanda bir sivilizasiyanın tərkibinə daxil olurlar, özləri isə çoxsaylı sivilizasiyalardan ibarət olurlar. Qeyd etmək olar ki, sivilizasiyalı özünüidentiklik problemi yüksək dərəcədə mürəkkəb, qapalı və buna görə də mədəniyyət sahəsində fövqəladə zərif sintezlər problemidir və bu gün multikulturalizm siyasətinin əsas mahiyyətini təşkil edir [7]. Müasir multikultural cəmiyyətlər əvvəllər multimilli, multietnik, multiirqçi, multidini adlandırılırdı. Bu anlayış 1960-cı illərdə Kanadada bikultural anqlo-fransız cəmiyyətin idarəçilik xüsusiyyəti kimi yaranmışdı. Multikulturalizm siyasi ideologiya kimi ilk dəfə Kanadada 1971-ci ildə qəbul edilmişdi. Multikulturalizm XX əsrin 80-cı illərinin sonu – 90-cı illərinin əvvəllərində vaxtı ilə miqrasiya mənbəyi olmuş İtaliya, Yunanıstan, İspaniya, İrlandiya kimi Avropa ölkələrində qeyri-avropalıların yeni miqrasiya dalğası ilə əlaqədar qeydə alınmağa başladı. Multikulturalizm Avropanın və Yeni Dünyanın assimilyasiya potensialının tükənməsi və əvvəlki bircinsli mədəniyyətə malik olan cəmiyyətlərin xarici mədəni elementlərini əritmədən özünə daxil etməsi ilə bağlı idi. Digər tərəfdən multikulturalizm Avropada tədricən milli sərhədləri aradan qaldıran, lakin Avropa millətlərinin mədəni muxtariyyətini ləğv etməyən inteqrasiya prosesləri ilə bağlı olmuşdur [12]. Multikulturalizm mədəni plüralizmin qəbul edilməsi və ona dəstək konsepsiyasıdır. Müasir cəmiyyətlərdə mədəni birlik yaradılmasının və mədəniyyətlərin universallaşmasının əksinə olaraq, multikulturalizm mədəni müxtəlifliyi təbliğ edir, hətta onu müdafiə etməyə çalışır [9, s.445]. İlk dövrlərdə multikulturalizm sosial mədəni fenomen kimi nəzərdən keçirilirdi. Bu zaman müasir cəmiyyətdə fərqli mədəniyyətlərin, etnosların, dinlərin, irqlərin yanaşı mövcud olması məsələsi qoyulurdu. “Multikulturalizm” anlayışının və nəzəriyyəsinin müəllifləri Q.Markuze və İ.Berlin hesab edilirlər. Alman cəmiyyətində “multikulturalizm” və “multikultural cəmiyyət” anlayışlarının elmi tədqiqatlarda istifadə edilməsi X.Qasslerin adı ilə bağlıdır. Koqnitiv nəzəriyyənin və siyasi doktrinanın elmi anlayışlar bazası olan multikulturalizm cəmiyyətin çoxmədəniyyətliliyinə refleks kimi formalaşıb və mədəni rəngarəngliyə tolerant münasibətlərin dəstəklənməsi ideologiyasına çevrilib. Fəlsəfi-mədəni aspektdə multikulturalizm nəzəri kateqoriya kimi qəbul edilir və mədəni fərqliliklərə hörmət, prinsipcə onlar arasında iyerarxiya qurulmasına “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 393
etiraz kimi çıxış edilir. Xronoloji olaraq multikulturalizm nəzəri-mədəni tədqiqatların ən yeni istiqamətlərindən biri postmoderndən sonrakı vəziyyətə refleks kimi formalaşıb. N.K.Həsənov multikulturalizmi çoxmədəniyyətli reallıq və nəzəri konsepsiya olaraq nəzərdən keçirir və ilkin birliklərin mədəni yekcinsliyinin transformasiyası kimi müəyyənləşdirir [11, s.26-27, 42, 45]. N.S.Kirobayeva görə “Multikulturalizm müxtəlifcinsli mədəni qrupların eyni həyat məkanında münaqişəsiz mövcudluğu haqqında nəzəriyyə, təcrübə və siyasətdir” [13]. Mütəxəssislər multikulturalizmin bir sıra formalarını fərqləndirirlər: kommersiya və komplektləşdirilmiş multikulturalizm (E.Şoxat və R.Stem), ksenofobiyanın butik multikulturalizmi forması (Q.Xaqqan), neoliberal, yaxud korporativ multikulturalizm, tənqidi multikulturalizm, qiyamçı multikulturalizm, konservativ multikulturalizm, polisentrik multikulturalizm və s. [14, s.102-108]. Multukulturalizmin əsas prinsipləri aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilmişdir: - Etnomədəni müxtəlifliklərə pozitiv münasibət. Mədəni müxtəliflik cəmiyyəti zənginləşdirir və onu daha çox həyata davamlı edir; - Mədəni müxtəliflik hüququ. Bütün birlik üzvləri öz mədəniyyətlərinin qorunub saxlanması hüququna malikdirlər; - Mədəni bərabərlik və qarşılıqlı dözümlülük; - Şəcərəli struktura malik olan ikili (çoxtərəfli) identiklik. Hər bir fərd öz seçimi əsasında eyni zamanda bir neçə mədəni birliyin üzvü ola bilər. Özünü dövlətlə identikləşdirmə ilkin, qrupla identikləşdirmə ikinci dərəcəli identifikasiya adlanır; - Çoxluqda təklik. Qrupun mədəni müstəqilliyi çoxluğun əsas dəyərlərinə müxalif olmayan səviyyədə qəbul edilir; - Fərdin özünü bu və ya digər etnomədəni qrupla identikləşdirməsi onda sabit özünüdərk formalaşdırır, onun psixoloji müdafiəsinə kömək edir, onun etnomədəni qruplarla münasibətlərinin açıq və tolerant olmasına zəmin yaradır; - Bərabər şanslar hüququ. Mədəni müxtəliflik qeyri-ayrı-seçkilik və sosial sahədə bərabərlik prinsipi ilə tamamlanır; - Siyasi idarəçilik. Multikulturalizm özünü inkişaf etdirən fenomen deyil, onun formalaşması və inkişafı üçün siyasi iradə və dəstək zəruridir [2]. Bu gün Azərbaycan Respublikası multikulturalizmi dövlət siyasəti elan edib. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev xüsusi olaraq qeyd edib ki, “Multikulturalizm Azərbaycanın dövlət siyasəti və həyat tərzidir”. Bu siyasətin əsas məqsədi ölkədə yaşayan xalqların etnik-mədəni dəyərlərinin qorunmasına, inkişafına və cəmiyyət daxilində bu xalqların inteqrasiyasına nail olmaqdır. Azərbaycanın ərazisində yaşayan bütün xalqların, o cümlədən milli azlıqların etnik-mədəni dəyərlərinin qorunması və inkişafı məsələsinə Azərbaycan Respublikası özünün dövlət siyasətinin həm məqsədi, həm də vasitəsi kimi yanaşır [4, s.11]. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012-ci il 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan - 2020: gələcəyə baxiş” inkişaf konsepsiyasında da göstərilir ki, “Mədəniyyətlərin qovşağında yerləşən Azərbaycanın zəngin və tolerant tarixi irsinin, müxtəlif etnoslara və dinlərə aid çoxsaylı tarix və mədəniyyət abidələrinin tədqiqi, qorunması və təbliği üçün görülən işlər sistemli şəkildə davam etdiriləcək... ...Ölkədə xüsusi sosial qrupların mədəniyyət obyektləri və xidmətlərindən istifadə etmə imkanlarının genişləndirilməsini nəzərdə tutan fəaliyyət inkişaf etdiriləcəkdir” [1, s.36-37]. Qeyd edildiyi kimi xalqların etnik-mədəni dəyərlərinin qorunması Azərbaycan Respublikasının ümumi inkişafının mühüm hədəflərindən olan demokratik inkişafın, insanların hüquq və azadlıqlarının müdafiə olunmasının tərkib hissəsidir. Bu məsələ Azərbaycan Respublikasının dövlət siyasətinin vasitəsi kimi ölkənin suverenliyinə, ərazi bütövlüyünə, demokratik inkişaf yoluna, milli təhlukəsizliyinə, xüsusilə də, multikultural təhlükəsizliyinə, vətəndaşlarda vətənpərvərlik şüurunun inkişafına, əhalinin rifah və etnik-mədəni dəyərlərini təhdid edən etnik millətçilik, etnik separatçılıq, dini separatçılıq və digər dezinteqrasiya proseslərinin qarşısının alınmasında istifadə olunur [4, s.11].
tanınmış multikulturalizm mərkəzlərindən biridir”. “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 394
Hazırda ölkədə keçirilən çoxsaylı beynəlxalq tədbirlərdə dünyada milli və dini tolerantlığın gücləndirilməsi, multikultural dəyərlərin təbliği, dini zəmində ekstremizmə və ayrı- seçkiliyə qarşı birgə mübarizə yollarının araşdırılması, fərqli dinlərin və mədəniyyətlərin daşıyıcısı olan insanlar arasında dialoq və qarşılıqlı anlaşmanın bərqərar edilməsi və s. aktual problemlər geniş müzakirə olunur [6]. Multikultural dəyərlərin təbliğinə, mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların dialoqunun yaradılmasına və möhkəmləndirilməsinə yönələn fəaliyyətlər sırasında 2008-ci ildə Avropa Şurasına üzv ölkələrin mədəniyyət nazirlərinin Bakıda keçirilən toplantısına İslam Əməkdaşlıq Təşkilatına üzv ölkələrin mədəniyyət nazirlərinin də dəvət olunmasını göstərmək olar. 2009-cu ildə Bakıda İslam Əməkdaşlıq Təşkilatına üzv ölkələrin mədəniyyət nazirlərinin toplantısına Avropa Şurasından mədəniyyət nazirləri qatılmışdı. "Bakı prosesi" adlanan bu təşəbbüs sonradan Azərbaycanda dünya dini liderlərinin Zirvə görüşünün, mədəniyyətlərarası dialoq və Bakı Beynəlxalq Humanitar forumlarının keçirilməsinə təkan verdi. Bu tədbirlər isə multikulturalizm ənənələrinin təbliğində Azərbaycanın əvəzsiz rolunu göstərir [5]. Bu sırada 2014-cü il mart ayının 7-də Bakıda Beynəlxalq Media Mərkəzində “Dini etiqad azadlığı, missionerlik fəaliyyəti və media” mövzusunda keçirilən konfrans da xüsusi qeyd edilə bilər [6].
Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 15 may 2014-cü il tarixli Fərmanı ilə Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi yaradılmışdır. Dövlətimizin başçısı 2015-ci il mayın 18- də Bakıda keçirilən III Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumunun açılışındakı nitqində bu barədə demişdir: "Bizim ölkədə multikulturalizm ənənələri hər zaman güclü olub və Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin yaradılması bu dəyərlərin təşviqi istiqamətində hökumətimizin atdığı daha bir addım idi. Multikulturalizmin alternativi yoxdur... Hesab edirəm ki, multikulturalizmi gələcəyi olmayan məfhum kimi təqdim etmək təhlükəlidir, əksinə səylərimizi dayandırsaq, dünyada vəziyyət daha da pisləşəcək" [5]. 2014-cü il oktyabrın 2-də "XXI əsr: ümidlər və çağırışlar” devizi ilə keçirilən IV Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumunun rəsmi açılış mərasimindəki nitqində prezident xüsusi olaraq qeyd etmişdi ki: “Multikulturalizm ayrı-seçkiliyə yol vermir, əksinə, bütün xalqları birləşdirir" [6].
İlham Əliyev “Rossiya-24” informasiya telekanalına müsahibəsində bu fikri belə açıqlamışdı: “Təəssüf ki, biz müasir dünyada çox vaxt başqa mənzərə - qarşıdurma, təcridolunma, ayrı-seçkilik görürük. Bəzi ölkələrdə ümumiyyətlə, yüksək səviyyədə bəyan edirlər ki, multikulturalizm siyasəti fiaskoya uğrayıb. Bu, çox təhlükəli meyldir. Düşünürəm ki, Azərbaycanın nümunəsi bunun tam əksini göstərir. Onu göstərir ki, öz mədəniyyətinə, tarixinə bağlı olmaqla bərabər, eyni zamanda, başqa xalqların və dinlərin nümayəndələrinin mədəniyyətinə də hörmətlə yanaşmaq olar. Təsadüfi deyil ki, Bakı bu sahədə beynəlxalq əməkdaşlığın özünəməxsus mərkəzinə çevrilib. Bu yaxınlarda bizdə Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi yaradılıb, müxtəlif tədbirlər, beynəlxalq forumlar keçirilir. Əlbəttə, Azərbaycan çoxmillətli, çoxkonfessiyalı ölkə kimi belə bir nümunə göstərir ki, sosial sifariş və dövlətin düzgün siyasəti olanda bütün bu məsələləri bacarıqla həll etmək mümkündür” [3]. 2016-cı il yanvarın 10-da Nazirlər Kabinetinin 2015-ci ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunan iclasdakı nitqində Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev multikulturalizm siyasətinin tətbiqi imkanları ilə bağlı bildirmişdir: "Azərbaycan multikulturalizmlə bağlı çox böyük işlər görüb. Azərbaycan nümunəsi göstərir ki, multikulturalizm yaşayır. Baxmayaraq bəzi siyasətçilər deyirlər ki, multikulturalizm iflasa uğrayıb. Bəlkə haradasa iflasa uğrayıb. Amma Azərbaycanda yaşayır və bu meyllər, bu ideyalar güclənir, ictimaiyyətdən də daha çox dəstək alır. Biz bu yolla gedəcəyik. Beləliklə, bu il Azərbaycanda "Multikulturalizm ili" elan olunur". Beləliklə, multikulturalizm bu gün Azərbaycanda gedən demokratik proseslərin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Bu çərçivədə keçirilən tədbirlər isə ölkəmizdə multikultural təhlükəsizliyin intellektual göstəricilərinin artıq formalaşdığını təsdiqləyir. 2016-cı ildə BMT-nin Sivilizasiyalar Alyansının Bakıda keçiriləcək 7-ci Qlobal Forumu dünya ölkələrinin Azərbaycandakı multikultural mühitə olan münasibətin real ifadəsidir. Digər tərəfdən, bu, “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 395
Azərbaycanda multikultural təhlükəsizliyin təmin olunmasına sistemli yanaşmanın mövcudluğundan xəbər verir [5].
ƏDƏBİYYAT 1.“Azərbaycan - 2020: gələcəyə baxış” inkişaf konsepsiyası. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012-ci il 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir., s.36-37, http://www. president.az/files/future_az.pdf 2.Geißler, R. Multikulturalismus in Kanada — Modell fuer Deutschland? [Elektronische Ressource] // Bundeszentrale fuer politische Bildung. Yüklə 6,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|