Mavzu. Biosfera ta’limot. Reja

 

---

Kelichev B 
3 
 Biosferadagi moddalarning xossasi va funktsiyalari 
I. Tirik moddaning maxsus xususiyatlari quyidagilar: 
1. 
Biosferaning tirik moddasi katta energiya zaxirasiga ega. 
2. 
Tirik va o’lik moddalar o’rtasidagi keskin farq ularda 
boradigan kimyoviy reaktsiyalar tezligidadir (tirik moddada boradigan 
kimyoviy reaktsiyalar tezligi ming va million marta ortiq). 
3. 
Tirik moddaning o’ziga xos xususiyatlaridan biri, undagi 
oqsillar, fermentlar va boshqa kimyoviy birikmalar faqat tirik 
organizmlarda barqaror bo’ladi. 
4. 
Biosferada har qanday moddaning erkin harakati va ma’lum 
darajada o’z-o’zini idora etishi umumiy xususiyat hisoblanadi. 
5. 
Tirik modda o’lik moddaga nisbatan morfologik va kimyoviy 
xilma-xilligi jihatidan ajralib turadi. Tirik modda tarkibiga kiradigan 2 
mln.dan ortiq organik birikmalar ma’lum bo’lib, tabiiy minerallar esa 
ikki ming atrofida xolos. 
6. 
Tirik modda biosferada ayrim organizmlar sifatida namoyon 
bo’lib, ularning o’lchami ham juda xilma-xil. eng kichik viruslar 20 
nm.dan oshmaydi. eng yirik hayvon hisoblangan kitlarning uzunligi 33 m 
ga boradi. eng baland daraxt (evkalipt)ning bo’yi esa 100 m dan ortadi. 
II. Tirik moddaning asosiy biogeokimyoviy xususiyatlari quyidagilar: 
1. 
Energetik xususiyati. Fotosintez jarayoni orqali quyosh 
energiyasini to’plash va uni keyinchalik biosferaning ayrim tarkibiy 
qismlarga taqsimlanishi. Biosferada quyosh energiyasining to’planishi 
tufayli unda hayotning barcha ko’rinishlari mavjuddir. 
2. 
Gazlar hosil qilish va ularning harakatini amalga oshirish 
xususiyati. Gazlarning aylanib yurishi, o’zgarishi orqali biosferaning gaz 
tarkibini ta’minlaydi. Mayyoramizdagi asosiy gazlar biogen yo’l bilan 
kelib chiqqan. Tirik modda faoliyati natijasida azot, kislorod, karbonat 
angidrid gazi, vodorod sulfid, metan va boshqa gazlar hosil bo’lgan. 
3. 
Biogen moddalarni to’plash xususiyati. Tirik modda tarkibida 
engil elementlarning atomlari (H, C, N, O, Na, Mg, AI, Si, S, CI, K, Ca) 
ko’p miqdorda uchraydi. Ushbu elementlarning miqdori tirik 
organizmlar ta’sirida tashqi muhitga nisbatan yuz va ming barobar ortiq 
to’planadi. 

---

Kelichev B 
4 
Ana shu xususiyat tufayli biosferaning kimyoviy tarkibi xilma-xil 
ekanligi hamda o’lik moddalardan keskin farq qilishi namoyon bo’ladi. 
4. 
Oksidlanish-qaytarilish 
xususiyati. 
Ma’lum 
moddalar 
(atomlari o’zgaruvchan darajadagi oksidlanish xususiyatiga ega bo’lgan) 
domiy ravishda kimyoviy o’zgarishlardan iborat bo’lib, bunda Yer 
yuzasida biogen moddalarning oksidlanish-qaytarilish jarayonlari 
ustunlik qiladi. 
5. 
Parchalanish xususiyati. Tirik organizmlarning nobud 
bo’lishidan keyin parchalanish, ya’ni organik moddalarning 
minerallashish jarayoni sodir bo’ladi. Natijada biosferada biogen va 
oraliq moddalar hosil bo’ladi. 
6. 
Muhit hosil qilish xususiyati. Organizmlarning hayot faoliyati 
natijasida muhitning fizikkimyoviy ko’rsatkichlarini o’zgartirishdan 
iborat bo’lib, V.I.Vernadskiy “Organizmlar tashqi muhit bilan 
bog’langan, shuning uchun u tashqi muhitga nafaqat moslashib qolmay, 
balki unga moslashgan”, deb yozgan edi. 
7. 
Transport xususiyati. Moddalarning Yerning tortish kuchiga 
qarshi gorizontal yo’nalishda tashib yurilishi.