18-mа’ruza: Okean va suv oqimlari energiyasi

18.3. Suvning qalqib kо‘tarilish energiyasi 
Dunyo energetik resurslarda suvning qalqib kо‘tarilish energiyasi 3 mlrd kVt bilan baholanadi.
Okeandagi suv alanuvchi Yerning gravitatsiya kuchlar bilan ushlab turiladi. Oy va quyoshning 
gravitatsiya kuchlar suvni о‘ziga tortadi, suvning qalqib kutarilishi (priliv) vujudga keladi. Sutka 
davomida okeanning sathi ikki marta kо‘tariladi va tushadi. Oyga qaraganda, Quyosh 400 marta uzoq 
turadi, shuning uchun, ancha kichik massali Oy yer suvlarga, Quyosh massaga qaraganda, ikki marta 

---

katta kuchlar bilan ta’sir etadi. Agarda Oy, Quyosh va Yer bir tо‘g‘ri chiziqda tursa (sigiziya), Quyosh 
о‘zining tortishi bilan Oyning ta’sirini kuchaytiradi, oqibatda katta suv kо‘tarilishi yoki “katta suv” 
vujudga keladi (19.8,a,b- rasm).
18.8. Rasm Oyda 2 marta suvning kо‘tarilishi va tushishi bо‘lganda 
Quyosh (Q), Oy (O) va Yer (YE) ning joylashishi:
a, b - sigiziya, suvning kо‘tarilishi; v, g - kvadratura, suvning tushishi 
Agarda Yer-Oy chizig‘iga nisbatan Oy tо‘g‘ri burchak ostida (kvadratura) bо‘lsa kuchsiz kо‘tarilish 
yoqi “chichik suv” sodir bо‘ladi (rasm 18.8,v,g). Katta va kuchsiz kо‘tarilishlar har 7 kunda taqrorlanadi 
(18.9-rasm).
Suvning qalqib kо‘tarilish tebranishlarning asosiy davrlar yarim sutkali blib, 12 soat 25 minutga 
yaqin. Qirg‘oklardan uzoq mintaqalarda suv sathining tebranishlar 0,5…1 m-dan oshmaydi, lekin 
qirg‘oklar yaqinda 10...13 m-gacha yetishi mumkin.

18.9-Rasm Oy davomida kо‘tarilish balandligining о‘zgarishi: 
a-kuchli (N-sigizli); b-kuchsiz (N-kvadraturali) kо‘tarilishlar 
Suvning kо‘tarish va pasaish haqiqiy harakat juda ham murakkab. Bunga osmon jismlar harakatning 
о‘ziga xos xususiyatlari, qirg‘oq shaklning tavsiflari, suvning chuqurligi, dengiz oqim va shamollar 
ta’sir etadi.
Eng baland va kuchli qalqib kо‘tarish tо‘lqinlar sayoz va tor qurfazlarda yoki dengiz va okeanga 
daryolarning quyilishida hosil bо‘ladi. 
Qurfazni dengizdan plotina yoki damba bilan ajratish mumkin (rasm 8.10). Dambada 
elektrogenerator bilan birlashtirilgan turbinalar о‘rnatiladi (rsam 8.11). 
N, m 
b 
b 
5 
4 
3 
2 
1 
0 
a 
a 
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 
Oyning kunlari 
4 
3 
2 
1 
0 
в) 
Q 
О 
Y
E 
Y
E 
g) 
Q 
О 
b) 
Q 
О 
Y
E 
a) 
О 
Y
E 
Q 

---

18.10. Rasm Qurfazni damba bilan yopish misollar: 
1-qurfaz; 2-damba, plotina; 3-okean, dengiz; 4-qalqib kо‘tarishda va
5- qalqib tushishda suvning harakati 
Qalqib kо‘tarish vaqtida suv turbina orqali kо‘rfazlarga о‘tadi, suvning sathi maksimal balandlikka 
kо‘tariladi. Qalqib tushishda suv turbina orqali teskari yо‘nalishda – kо‘rfazdan dengizga о‘tadi. 
Turbina-elektrogenerator qalqib kо‘tarish va tushish energiyani elektr energiyaga о‘zgartiradi. Bu 
prinsipga suvning qalqib kо‘tarish elektrostansiyalar (QQES) asoslangan. 
18.11-Rasm Suvning qalqib kо‘tarish elektrostansiyasining sxemasi: 
1-suvning yuqori va 2-quyi sathi; 3-damba; 4-turbina; 5-elektrogenerator;
6-xona; 7-qalqib kо‘tarishda va 8- qalqib tushishda suvning harakati 
Mumkin bо‘lgan maksimal qalqib kо‘tarish energiyani olish uchun suv N/2 balandlikdan tushish 
kerak. Bu holatda qalqib kо‘tarish energiya quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: 
W = ρ g F H
2
/ 2 ; (18.11) 
bu yerda F - qalqib kо‘tarish basseyn, qurfazning yuzasi, m
2
; 
N - qalqib kо‘tarishdagi satxlarning farqi, suvning kо‘tarilish
balandligi, m. 
Qalqib kо‘tarish muddati mobaynida energiya о‘zgartirishlar davom etiradigan bо‘lsa, u holda 
qalqib kо‘tarish davrdagi о‘rtacha potensial quvvat quyidagicha bо‘ladi: 
N = ρ g F H
2
/(2τ
o
) ; (18.12) 
bu yerda τ
o
 - qalqib kо‘tarish – tushish davri, s. 
- 4 
- 5 
2 
1 
3 
1 
2 
3 
-7 
-8 
3 
6 
4 
5 
1 
2 
Н 

---

(18.12) formuladan kо‘rinadiki, QQESning samaradorligi basseynning F yuzaga va N kо‘tarish 
balandligiga bog‘liq. Ma’lumki, katta qalqib kо‘tarishlar balandligi yuqori bо‘lgan joylarda qalqib 
kо‘tarish energiyaning potensiali yuqori bо‘ladi. Lekin suvning qalqib kо‘tarish energetikasining 
rivojlanish uchun faqat katta qalqib kо‘tarish balandligi asosiy omil emas, balki boshqa omillarni ham 
hisobga olish zarur:
- muayyan mintaqada QQESni qurish energetik va iqtisodiy zaruriyati;
- QQESni qurish uchun kapital xarajatlar va uning mintaqaga ekologik ta’siri;
- yо‘llarni qurish uchun damba-plotinalardan foydalanish, kemalar yurishini yaxshilash imkoniyati 
va b.
Shunday qilib, suvning qalqib kо‘tarish energetikasining rivojlanishi QQES quriladigan 
mintaqaning muayyan sharoitiga va ixtisosligiga kо‘p darajada bog‘liq.
Real sharoitlarda qalqib kо‘tarish balandligi N oy davomida sinusoida bо‘yicha о‘zgaradi (18.9-
rasm). τ vaqtning har qanday momentda qalqib kо‘tarish
balandligi quyidagicha aniqlanadi: 
N/2 = 
4
к
с
Н
Н

+
4
к
с
Н
Н

sin






Т

4
; (18.13) 
bu yerda N
c
– sigizli, maksimal kо‘tarilish, m; 
N
k
– kvadraturali, minimal kо‘tarilish, m; 
T=29,53 sut – oyning davomiligi. 
Sigizli va kvadraturali qalqib kо‘tarishlar quyidagi nisbatiga ega: 
N
k
= k N
s
. (18.14) 
Bu holda (18.13) ifoda quyidagicha bо‘ladi: 
H = 
2
с
Н
 

 
















T
k
k

4
sin
1
1
. (18.15) 
QQESning quvvatini aniqlashda qalqib kо‘tarish balandlikning о‘rtacha kvadrat olinadi, u (18.15) 
ifoda bilan Oy T davr bо‘yicha integrallash bilan aniqlanadi: 
N
2 
 =
8
2
с
Н
 (3+2k+3k
2
) . (18.16) 
Oy mobaynida ishlab chiqariladigan о‘rtacha quvvat (18.12) va (18.16) formular bilan aniqlanadi: 
N
m
 = 
o
Fg


2
8
2
с
Н
 (3+2k+3k
2
) . (18.17) 
Amalda k≈0,5 bо‘lganligi uchun, (19.17) ifodani barcha qalqib kо‘tarishlar
uchun о‘rtacha quvvatini quyidagicha ifodalash mumkin: 
N
m
= 
o
Fg


2
RH
2 
; (18.18) 
be yerda N - barcha qalqib kо‘tarishlar bо‘yicha о‘rtacha balandlik: 

---

N = 


2
/
2
min
2
max
H
Н

; (18.19) 
bu yerda N
max 
, N
min
– N-ning maksimal va minimal kattaliklar. 
18.12-rasm. Suvning qalqib kо‘tarish elektrostansiyalar