12
1..2. Buxgalteriya hisobining predmeti va ob’ektlari
«Buxgalteriya hisobi» deb atalmish hisobning ushbu turi o‘zining ko‘p yillik
tarixiga ega. Faoliyat sifatida u kishilik jamiyatida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni,
masalan, artel, manifakturalarni paydo bo‘lishi bilan vujudga kelgan.
Ishlab chiqarishni
rivojlanib borishi bilan mos ravishda buxgalteriya hisobi ham rivojlangan, uning shakl
va mazmuni, yuritish texnikasi va usullari takomillashib borgan. Boshqaruv organlari
xodimlari ichida aynan hisob-kitob ishlari bilan shug‘ullanuvchi kasb egalari
shakllangan. Shu yo‘sinda buxgalteriya hisobi maxsus kasbga aylangan.
Jamiyatni boshqarishni takomillashtirish buxgalteriya hisobini
rivojlantirishni va
ushbu kasb egalarini tayyorlash, ularning malakasini oshirib borishni taqoza etgan. Bu
zaruriyatlar buxgalteriya hisobini maxsus fan sifatida shakllanishiga, buxgalterlar
tayyorlash maktablarini vujudga kelishiga (jumladan, italiya, angliya, amerika, nemes,
fransuz, amsterdam, venesiya, rus, toskan, lombard va shu kabi),
ularni asta-sekinlik
bilan rivojlanib borishiga asos solgan.
Buxgalteriya hisobini fan sifatida vujudga kelishiga eng katta hissa qo‘shgan
maktablardan biri bo‘lib Italiya maktabi hisoblanadi. Aynan ushbu maktab vakili,
mutaxassisligi bo‘yicha matematik bo‘lgan Luka Pacholi (1445-1517) buxgalteriya
hisobi fanini yaratuvchisi sifatida butun dunyo mamlakatlarida tan olingan. Uning 1494
yilda chop etilgan «Schetlar va yozuvlar to‘g‘risida traktat» nomli asari birinchi marta
buxgalteriya hisobini fan sifatida o‘qitilishiga asos solgan. Buyuk olimning asarida
birinchi
marta buxgalteriya schetlari, ularga ikki yoqlama yozish tushunchalari kiritildi,
ularning mohiyati ochib berildi , bu yozuvni amalga oshirishda to‘rtta omil, ya’ni sub’ekt,
ob’ekt, vaqt, joy hisobda ko‘rinib turilishlik zaruriyatlari isbotlandi. Luka Pacholi o‘z
asarida buxgalteriya hisobida ikkita postulatni (schetlar tizimida debet va kredit oborot
summalari, debet va kredit qoldiq summalari hamma vaqt bir-biriga teng bo‘lishi kerak),
shuningdek debitorlik va kreditorlik qarzni tan olishning ikkita tartibini ( hech kimni
qarzdor (debitor ) deb bo‘lmaydi, agarda u buni tan olmasa; hech kimni ishonchli vakilim
(kreditor) deb bo‘lmaydi, agarda ma’lum shartlarda u bunga o‘zi rozi bo‘lmasa) yaratdi.
Luka Pacholidan keyingi olti asr maboynida buxgalteriya hisobida juda ko‘p
yangi
postulatlar, tartiblar vujudga keldi, jumladan De Lya Porta postulati (XYII asr) , J. Savari
postulati (XYII asr), J.Dzappa postulati (XIX asr), E.Pizani postulati (XIX asr),
I.P.Russiyan postulati ( XIX asr), J.Cherboni postulati ( XIX asr), I. F. Sher postulati (XX
asr), E.Shmalenbax postulati ( XX asr), shuningdek P.Gerstner tartibi ( XIX asr oxiri va
XX asr boshi), V. Riger tartibi ( XX asr), Ch. Garrison tartibi ( XX asr) va boshqalar.
Ushbu va boshqa postulat va tartiblarga asoslangan buxgalteriya hisobi asta-sekinlik
bilan oddiy kishilik faoliyatidan maxsus iqtisodiy fan darajasiga yetdi, u bugun barcha
iqtisod yo‘nalishidagi oliy va o‘rta maxsus ilm dargohlarida o‘qitilmoqda.
Buxgalteriya hisobi ham faoliyat, ham maxsus fan sifatida o‘zining predmetiga ega.
Dostları ilə paylaş: