Bitiruv malakaviy
Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2. Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy
sug‘urtalash turining jahon tajribasi Ayrim davlatlar iqtisodchilarining majburiy sug‘urta umuman sug‘urta faoliyatining rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi mumkinligi to‘g‘risida fikrlar bildirishadi. Ammo har doim ham bunday emas, misol uchun Italiyaning sug‘urta 54 bozori aynan transport vositalari egalarining majburiy sug‘urtalashni joriy etishdan boshlangan. Majburiy sug‘urta orqali tajriba va moliyaviy quvvat olgan kompaniyalar aktiv ravishda ixtiyoriy sug‘urta bo‘yicha sug‘urta turlarini kengaytirishdi va bugungi kungacha italiya sug‘urta bozorida yuqori pog‘onalarni egallab kelishmoqda. MDH mamlakatlari sug‘urta tizimi o‘zaro o‘xshash xususiyatlarga ega: bozordagi ulushning va aholi daromadining yuqori emasligi, past darajadagi sug‘urta madaniyati, qonunchilik bazasining takomillashmaganligi va boshq. Bundan tashqari bir qator mamlakatlar sug‘urta kompaniyalari ma’lumotlarining ochiq emasiligi va soliqjamg‘armasi sxemasi darajasining yuqoriligi bilan ham xususiyatlanadilar. Lekin ijobiy tendensiyalar ham kuzatilmoqda. Rossiya va Ukrainada soliqjamg‘armasi sxemasiga qarshi olib borilgan islohatlar o‘z natijasini berdi: umumiy sug‘urta mukofotlarida jismoniy shaxslar ulushi ko‘paymoqda. Shu bilan birgalikda MDHning ko‘pgina sug‘urta kompaniyalarining aktivlari va ustav kapitallarining oshishi ham ijobiy holat hisoblanadi. Ayrim MDH mamalakatlarining transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urtalash bozori bilan tanishib chiqamiz. Rossiyada “Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urtalash” Qonuni 2003 yil 1 iyulda kuchga kirgan. 2007 yilda avtofuqarolik javobgarligini sug‘urtalash bo‘yicha 157 sug’urta kompaniyalar faoliyat ko‘rsatib ulardan eng yetakchilari: “Rosgosstrax” tizimining guruh kompaniyalari, “RESO- Garantiya”, OSAO “Ingosstrax”, “ROSNO”, “Straxovoy dom v sug’urta kompaniya” yig‘ilgan jami sug‘urta mukofotining 46-49% to‘g‘ri keladi. 2007 yil 9 oyida sug’urta kompaniyalar tomonidan avtofuqarolik javobgarligini sug‘urtalash bo‘yicha yig‘ilgan sug‘urta mukofotlari (52.753 mlrd. rubl) o‘tgan davrga nisbatan 19,6%ga, sug‘urta to‘lovlari (29,128 mlrd. rubl) esa 29,0 %ga o‘sdi. Sug‘urta to‘lovlarining sug‘urta mukofotlariga nisbati 55,2% darajasida bo‘ldi. Ushbu davrda sotilgan sug‘urta polislari soni 25,2 mln (2006y. 9 oyiga nisabatan 11,5% ga ko‘p)tani, sug‘urta hodisa to‘g‘risidagi kelib tushgan arizalar soni - 1,255 mln.tani 55 va bartaraf etilgan da’vo soni - 1,208 mln.tani tashkil etdi. Sug‘urta to‘lovlari hajmi 27,7 mlrd rubl b-b, o‘tgan y.ga nisbatan 24,5%ga ko‘pdir. To‘lov darajasi 54,7% (2006y 9 oiyda 49%)ni tashkil etdi. Aytish lozimki majburiy sug‘urta turi bo‘yicha to‘plangan jami sug‘urta mukofotlarining asosiy qismi 77,1% Rossiya hudud (region)lariga to‘g‘ri kelmoqda. Shu bilan birgalikda sug‘urta bozorida sug’urta kompaniyalarning zararlilik darajasini kuzatib borish ham muhim ahamiyatga ega. Rossiyada avtofuqarolik javobgarligini sug‘urtalash bo‘yicha sug’urta kompaniyalarning xavfsiz faoliyati uchun zararlilik darajasi 77% (10-77%) va ushbu sug‘urta turi bo‘yicha sug‘urta portfelining yarmidan ko‘p bo‘lmagan qismidan iborat bo‘lishi ko‘zda tutilgan. Rossiyaning 7 ta hududida ushbu ko‘rsatgich 70%, 22 hududida 60% bo‘lsa, boshqa 8 ta hududida (Yakutiya -81,4%, Vologodsug’urta kompaniyaaya 78,4, Resp Altay- 74,9%, Murmansug’urta kompaniyaaya obl 74,0%, Severnaya Osetiya - 73,5%, Resp Ingushetiya 66,8%, Tombovsug’urta kompaniyaaya obl -66,2, Kemerovsug’urta kompaniyaga obl 67%) zararlilik darajasi o‘ta xavfli holatda. Bugungi kunga qadar Rossiyaning “Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urtalash” qonuniga bir qancha o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilgan. Kiritilayotgan qo‘shimchalar sug’urta kompaniyalardan bir qancha tashkiliy ishlarni va moliyaviy qo‘yilmalarni talab etmoqda. So‘nggi o‘zgartirishlar 2008 yil 01 martdan kuchga kirib, unga muvofiq o‘tgan yilning 1 iyulidan avtofuqarolik javobgarli sug‘urtasi bo‘yicha yetkazilgan zararni to‘g‘ridan to‘g‘ri bartaraf etish tizimi kuchga kiradi. Rossiya xaydovchilari o‘z xoxishiga ko‘ra avtofuqarolik javobgarligi sug‘urtasi bo‘yicha sug‘urta qoplamasi uchun o‘zining sug’urta kompaniyasiga murojaat qilishi mumkin. Zararni to‘g‘ridan to‘g‘ri bartaraf etish jarayoni albatta sug‘urta bozori ishtirokchilari uchun oson kechmasligi aniq, chunki jabrlanuvchi aybdorning sug’urta kompaniyasiga emas balki o‘zining sug‘urtalovchisiga murojaat qiladi. Bu hol hodisaning tezkor bartaraf etilishi va xizmat ko‘rsatish darajasining 56 yaxshilanishiga olib keladi, ammo bunday holat sug‘urta firibgarligining kuchayib ketishiga ham asos bo‘lishi aniq. Bugungi kunda Rossiyada sug‘urta qoplamalarining 15% firibgarlarning hisobiga to‘g‘ri kelmoqda. Rossiyaliklarni so‘roq qilish natijasida ularning 28% sug’urta kompaniyalarni aldashni jinoyat o‘rnida ko‘rmasliklarini bildirishgan. Bunday holatlarni oldini olish uchun sug’urta kompaniyalar sug‘urta hodisalarini bartaraf etish texnologiyasini takomillashtirilishi (call centre, avariya komissarlari, operativ maslahat) ko‘zda tutilmoqda. Yana bir usul bu markazlashgan ma’lumotlar bazasini yaratish, bonus malus koeffisentini qo‘llash, sug‘urtalanuvchilar tarixini shakllantirish hisoblanadi. 1 dekabrdan YTH (yo‘l tarnsport hodisasi) vaqtidagi hujjatlashtirish jarayoni osonlashtirildi (evropa protokoli). YTH ishtirokchilari quyidagi shartlar bajarilgan holda hodisani o‘zaro DANsiz rasmiylashtirishlari mumkin: Insonnlarning hayoti va sog‘lig‘iga zarar yetmaganligi; YTHda 2 tadan ortiq bo‘lmagan mashinalarning ishtiroki; YTH ishtirokchilarining mulkga yetkazilgan zarar 25 ming rubldan oshmasligiga o‘zaro roziligi; Ikki ishtirokchi ham ular tomonidan YTH to‘g‘risida tayyorlangan ogohlantirishida mashinalarning joylashishi to‘g‘ri belgilanganligiga roziligi. Ilgarigi qonunda har bir jabrlanuvchining sog‘lig‘i va hayoti yetkazilgan zararning yuqori chegarasi 160 ming rubl, ammo barcha jabrlanuvchilarga 240 ming rubldan ko‘p bo‘lmagan miqdorida bo‘lgan bo‘lsa, yangi qonunchilik b-cha yuqori chegara bekor qilinib, jabrlanuvchining o‘limi holatida to‘lanadigan kafolatlangan 160 ming rubl o‘rnatildi, ulardan 135 ming rubl qarindoshlari, qolgan 25 ming rubl ko‘mish marosimlariga o‘rnatilgan. Avtofuqarolik javobgarligi sug‘urtasi rivojlanishi bilan sug’urta kompaniyalarning zimmasiga tushayotgan sug‘urta qoplamalari hajmi ham oshib bormoqda. Bu albatta katta bo‘lmagan sug’urta kompaniyalarning moliyaviy barqarorligi ta’sir etmasligi mumkin emas. 57 Avtofuqarolik javobgarligi sug‘urtasi amal qilishi davri ichida Rossiya sug‘urta bozorini 15 tadan ortiq sug’urta kompaniyalar tark etdi. 2005 yilda Rossiyada agentlarga sug‘urta mukofotlarini yuqori to‘layotgan va faqat avtofuqarolik javobgarligi sug‘urtasi hisobidan yashovchi sug‘urta kompaniyalari soni ko‘payib ketdi. Ushbu holat ayrim sug‘urta kompaniyalari lisenziyalarini qaytarib olinishiga, ayrimlarining esa bonkrotlikka uchrashiga olib keldi. 2006 ga qadar RF ning “Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urtalash” Qonuni faqatgina sug’urta kompaniyalarning bankrotlik holatidagi kompensasiya to‘lovini nazarda tutgan edi, ammo 2007 yil sentyabr oyidan Rosiiya avtosug‘urtalovchilar ittifoqi (RAT) lisenzisi qaytarib olingan kompaniyalar uchun ham sug‘urta to‘lovini amalga oishrishni boshladi. RATda 2 ta fond mavjud bo‘lib: kafolat rezervi (1%) va joriy kompensasion to‘lovlar(2%), ular sug’urta kompaniyalarning brutto muokofotidan olinadigan chegirmalardan shakllanadi. Kafolat rezervi - sug’urta kompaniyaning bankrot yoki lisenziyasi qaytarib olinishi holatida jabralanuvchining hayoti - sog‘lig‘i va mulkiga yetkazilgan zararni qoplash, joriy kompensasion to‘lov esa zarar yetkazuvchi shaxs noma’lum bo‘lgan yoki aybdor shaxsda avtofuqarolik javobgarligi sug‘urtasi polisi mavjud bo‘lmagan taqdirda jabralanuvchining hayoti va sog‘lig‘i yetkazilgan zararni qoplash uchun mo‘ljallangan. 2007 yil 9 oyida RAT lisenziyasi qaytarib olingan sug’urta kompaniya polislari bo’yicha 500 ming rubl sug‘urta qoplamasini to‘lab berdi. RAT tomonidan to‘langan kompensatsiya to‘lovining o‘rtacha miqdori 37,5 ming rublni tashkil etdi. Ukraina sug‘urta bozori oxirgi yillardagi rivojlanish tempiga qaramasdan hamon sug‘urta bozori kam rivojlangan mamlakatlar qatoriga kirmoqda. Ukrainada 10%dan yuqori bo‘lgan risug’urta kompaniyalar sug‘urtalangan. Eng rivojlangan sug‘urta klassi bu ixtiyoriy mulk sug‘urtasi hisoblanib, umumiy sug‘urta tushumlaridagi ulushi 80%ni tashkil etadi. 2012 yil 1 yanvaridan Ukrainada “Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urtalash” qonuni kuchga kirdi. 58 Majburiy avtofuqarolik javobgarligi Ukrainada 1996 yil Sug‘urta to‘g‘risidagi qonunchiligi bilan belgilangan edi. Ammo xaydovchida polisining yo‘qligi uchun hech qanday jarima ko‘zda tutilmagan. Ukrainada sotilayotgan avtofuqarolik javobgarligi sug‘urtasi polislari jami ro‘yxatdan o‘tgan avtomashinalarning 15%nigina takshil etadi. Rasmiy statistikaga ko‘ra Ukrainada xar yili 50 ming YTH yuz berib, haqiqatda ushbu ko‘rsatgich 200 mingtaga yetadi. O‘rtacha avtofuqarolik javobgarligi sug‘urtasi polisning bazaviy narxi Ukrainada 55-60$ga to‘g‘ri keladi, 1 guruh nogironlari, urush qatnashchilariga bepul, 2 guruh nogironlari va nafaqaxo‘rlarga 50% lik chegirma qo‘llaniladi. 2012 yil 01 yanvaridan Ukraina avtoinspektorlari IIB buyrug‘iga muvofiq har qanday atotrasnport egalaridan avtofuqarolik javobgarligi sug‘urtasi polislarini taqdim etishlarini talab qilishlari mumkin. Polis taqdim etilmagan holatda esa 3$ miqdoridagi jarima o‘rnatilgan. 2011 yilda Ukraina avtosug‘urtalovchilari tomonidan agrressiv demping va avtofuqarolik javobgarligi sug‘urtasi limitlarini ko‘paytirish hollari kuzatildi. Ayrim sug’urta kompaniyalar iste’molchilarga polislarni KASKO haridi vaqtida bonus sifatida harid qilmoqdalar. Ushbu holat Ukraina sug‘urta tashkilotlari Ligasini xavotirlanishiga olib keldi, chunki avtokredit sug‘urtasi rivojlanishi jarayonida ko‘pgina sug‘urta tashkilotlari portfelining katta qismini atotrasnport risug’urta kompaniyalari egallashi ularning zaiflashishining sababiga aylanishi aniq edi. Ukrainaning Davlat moliya xizmati sug‘urta bozorini samarali nazorat qila olmayotganligi sabali Liga Davlat moliya xizmatidan sug‘urtalovchilar faoliyatining asosiy ko‘rsatkichlarini oshkora etishini taklif etdi, ammo u qondirilmaganligi sababli Liga sug’urta kompaniyalar tomonidan ixtiyoriy ravishda Ligaga taqdim etiladigan jadvalni ishlab chiqishga qaror qildi. Bundan tashqari Liga Davlat moliya xizmati tarkibida o‘zining qo‘mita a’zolaridan iborat avtotsug‘urta bozorini nazorat qiluvchi ishchi guruhini tashkil qilish tashshabusini bildirmoqda. 59 Belarussiya sug‘urta bozori rivojlanishi o‘ta sust kechmoqda, jami sug‘urta badallarining mamlakat YAImdagi ulushi 0,8% atrofida, sug‘urta bozori qamrovi ham past darajada-5 % sug’urta kompaniyalargina sug‘urtalangan. Sug‘urta bozorida turli mulkchilik shaklidagi korxonalarning huquqlari tengmasligi sababli to‘liq talabga javob beradigan bozor munosabatlari mavjud emas. Shunday tarzda, sug‘urta bozorining asosi hisoblanmish majburiy sug‘urtani faqatgina davlat sug’urta kompaniyalari amalga oshira oladilar. Shuning uchun ham sug‘urta bozorining asosiy ulushi 60 % “Belgosstrax” davlat sug’urta kompaniyasiga to‘g‘ri keladi. 2011 yilning yarim yilligida mamlakat sug’urta kompaniyalari tomonidan 308,861 mlrd rubl sug‘urta mukofoti to‘plangan bo‘lib, ulardan 21,6 % avtofuqarolik javobgarligi sug‘urtasiga to‘g‘ri keladi. Yaqin kelajakda Belorussiya yana bir qator majburiy sug‘urta turlarini joriy etishni rejalashtirmoqda. Ammo ixtiyoriy sug‘urtani rivojlantirishga hali kutilayotgani yo‘q. Belorussiyada sug‘urta harajatlari tannarxga olib borilishi tufayli korxonalar tomonidan sug‘uratga etibori yuqori emas. Bundan tashqari mamlakat hududiga horijiy sug‘urtalovchilar kirishiga va faoliyat yuritishiga cheklovlar mavjud. Bugunda Moldovaning sug‘urta bozorida 30 tadan ortiq sug’urta kompaniyalar faoliyat ko‘rsatmoqda. sug’urta kompaniyalar sug‘urta portfelining 30 %dan ortiqroq qismini ixtiyoriy fuqarolik javobgarligi sug‘urtasi, huddi shunchaga yaqin ixtiyoriy mulk sug‘urtasi, 10% dan ko‘proq shaxsiy sug‘urta turi egaallagan. Majburiy sug‘urtaning sug‘urta portfelidagi ulushi esa 20%dan ortiqroq Moldovaning hozirdagi qonunchilik aktlari sug‘urta sohasini tartibga solishga deyarli e’tibor qaratmagan. Avtofuqarolik javobgarligini sug‘urtalash haqida esa amaldagi “Sug‘urta to‘g‘risida”gi qonunining bir qismida aytib o‘tilgan bo‘lib, mahalliy sug‘urtalovchilar ana shu me’yor asosida ishlamoqdalar. Gruziyada sug‘urta faoliyati kam rivojlangan bo‘lib, jami to‘plangan sug‘urta badallari ixtiyoriy mulk sug‘urtasi ulushiga to‘g‘ri keladi – 25-30%. 60 Gruziyada avtofuqarolik javobgarligini sug‘urtalash Sobiq soyuz davlatlari ichida birinchilardan bo‘lib 1997 yilda paydo bo‘lgan. U yerda ham O‘zbekiston singari avtofuqarolik javobgarligini sug‘urtalash polislari avtotransportlar texnik ko‘rikdan o‘tayotganda taqdim etilishi tartibi o‘rnatilgan. Ushbu tartib yo‘ldagi xavfsizlikni yaratish va sug‘urta bozorini rivojlantirish maqsadida yo‘lga qo‘yilgan edi. Ammo haqiqatda esa avtofuqarolik javobgarligini sug‘urtalash Gruziyada korrupsiya va poraxo‘rlikning rivojlanishiga olib keldi. Ushbu sug‘urta turining mamlakatda rivojlangan davri 1999 yil bo‘lgan bo‘lsa, 2009 yilga kelib sug‘urta mukofotlari hajmi 1998 yilga nisbatan 75%ga tushgan, sug‘urta to‘lovlari hajmi esa 4,5 martaga oshib ketgan. Bu holat avtofuqarolik javobgarligini sug‘urtalash turining sug’urta kompaniya o‘zgarishiga va ayrim avtoto‘lovlar uchun umuman bekor qilinishiga olib keldi. Ya’ni 2007 yilning sentyabridan 2011 yilning yanvarigacha Gruziyada o‘z avtofuqarolik javobgarliklarini taksi, 3 tonnadan yuqori yuk mashinalari va xalqaro yuk tashuvchi avtotrasnportlardan tashqari faqatgina jamoa transporti egalari sug‘urtab keldi. Bugunda majburiy sug‘urtaning ushbu turi bo‘yicha Gruziyada yana islohotlar olib borilmoqda. Armaniston sug‘urta bozori MDH mamlakatlari ichida eng sust rivojlangani hisoblanadi. Jami to‘plangan sug‘urta badallarining YAIMdagi ulushi 0,2 % atrofida. Hozirda Armanistonda faqatgina ixtiyoriy sug‘urta turi mavjud. Hozirda mamlakat sug‘urta bozirini rivojlantirish va takomillashtirish maqsadida sug‘urta faoliyatiga bog‘liq qonunchilik bazasini islohatlashtirishi yo‘lida amaliy ishlar olib bormoqda: sug‘urta to‘g‘risidagi qonunga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilmoqda, sug’urta kompaniyalar ustav fondining eng kam miqdoriga qo‘yilgan talablar kuchaytirilmoqda. Azerbaydjon sug‘urta bozori o‘zining qo‘shni hududlari bo‘lmish Armaniston va Gruziyani oldinlab o‘tib, so‘nggi paytlarda barqaror rivojlanmoqda, jami to‘plangan sug‘urta badallarining mamlakat YAIMdagi ulushi ortib bormoqda. Ixtiyoriy sug‘urtaning sug‘urta badallaridagi ulushi 90-95% atrofida. Respublikada 61 majburiy sug‘urtaning 9ta turi mavjud, jumladan avtofuqarolik javobgarligini sug‘urtalash. Qozog‘iston sug‘urta bozori eng dinamik rivojlanuvchi hisoblanib, so‘nggi yillarda sug‘urta bozori ko‘rsatkichlari bir necha barobarga oshdi. Bundan tashqari sug’urtalovchilar aktivlarining(pul mablag‘lari, bank qo‘yilmalari, qimmatbaho qog‘ozlari) sifati yaxshilandi. 2007 yilning 11 oyida Qozog‘iston sug’urta kompaniyalari o‘tgan davrga nisbatan 22,3%ga ko‘p sug‘urta badallarini to‘pladilar (133 mlrd.601,1 mln tenge). Jumladan majburiy sug‘urta ham 10,2%ga ko‘payib 18 mlrd 130,2 mln tengeni tashkil etdi. Sug‘urta to‘lovlari 3,7 martaga oshgan (43 mlrd 18,6 mln tenge), jumaldan majburiy sug‘uta bo‘yicha 20,3% ko‘paygan (5 mlrd 158,2 mln tenge). Qozog‘iston sug‘urta bozorida 41 sug’urta kompaniyalar mavjud bo‘lib, ulardan 28 tasida avtofuqarolik javobgarligini sug‘urtalashga lisenziyasi mavjud. Bundan tashqari 7 ta hayot sug‘urtasi bilan shug‘ullanuvchi sug’urta kompaniyalar, 14 ta brokerlik va 43 ta aktuariy kompaniyalari faoliyat ko‘rsatib kelishmoqda. Bugungi kunda Qozog‘istonda majburiy sug‘urtaning 9 ta turi mavjud bo‘lib eng ommaviylashgani bu avtofuqarolik javobgarligini sug‘urtalash hisoblanadi. Ushbu sug‘urta turi mamlakatda 1996 yildan amalga oshiril kelinishiga qaramasdan avtosug‘urtalovchilar o‘rtasida bu turga raqobat o‘ta past. Ko‘pgina sug’urta kompaniyalari esa zararlilik darajasi yuqoriligi tufayli avtofuqarolik javobgarligi sug‘urtasi shartnomalarini rasmiylashtirishdan bosh tortadilar. Hozirda Qozog‘istonning 28 sug’urta kompaniyalarida avtofuqarolik javobgarligi sug‘urtasi b-n shug‘ullanishga lisenziyalari mavjud. 2007 yilning 9 oyi yakuni bo‘yicha avtofuqarolik javobgarligini sug‘urtalash bo‘yicha yig‘ilgan sug‘urta mukofotlari 43,6 mln $ga yetgan. Litvaning 2004 yilning may oyidan Yevroittifoqga e’zo bo‘lishi b-n ko‘pgina qonunchiligiga o‘zgartirishlar kiritildi va asosiy voqea sug’urta kompaniyalarning xorijiy investorlar tomonidan sotib olinishi bo‘ldi. 62 2002 yilda transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urtalash qonuni qabul qilinishi bilan sug‘urta mukofoti hajmi sezilarli ravishda oshdi. Avtofuqarolik javobgarligi sug‘urtasi jami majburiy sug‘urta turining 30%ini tashkil etadi. (2005y. yarim yilligida avtofuqarolik javobgarligini sug‘urtalash bo’yicha 60,164mln $ sug‘urta badallari yig‘ilgan, ya’ni jami to‘plangan sug‘urta badallaridan (151 mln$) 39,8%. Kasug’urta kompaniyao bo‘yicha 39,77 mln doll - 26, 3%, mulk sug‘urtasi - 14,3%, boshqa sug‘urta turilari 20%). Yuqorida keltirilgan mamlakatlarni tajribasini yuqori darajada o’rganib chiqib, bu tajribalardan oqilona foydalanish mamlakatimiz sug’urta bozorini rivojlantirishga xizmat qilishi mumkin. Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|