O’zbekiston Respublikasi Axborot Texnologiyalari

2.Idrok va unung xususiyatlari (Tushunchalar tahlili, T-jadval sxemasi 
usullari asosida) 
1. Idrokning murakkabligi. Sezgilar oddiy elementar psixik jarayondir. Idrok 
esa sezgilarga qaraganda murakkab psixik jarayon hisoblanadi. Idrokning 
murakkabligi quyidagilarda ifodalanadi: Har bir idrok tarkibiga ayni vaqtda bir 
necha sezgi kiradi. Masalan, qovunni idrok qilish. Bunda quyidagi sezgilar 
ishtirok etadi qovunning shakli va rangini aks etgiruvchi ko'rish sezgisi, hidini 
aks ettiruvchi hid sezgisi, mazasinn aks ettiruvchi ta'm sezgisi, harakatni aks 
etgiruvchi teri sezgisi va boshqalar. Bu sezgilar taxlil yordamida ajratib olinadi 
va idrokning reseptiv tomonini tashkil etadi. Ular ishtirokida narsaning barcha 
xossalari bir butun holda aks ettiriladi. 
Idrokning xossalari 
2. Idrokda ob'yekt va fon. 
Odamga juda ko'p narsa va hodisalar ta'sir qilib turadi. Bular shunday ko'p 
xossalariga egaki, xatto odam bir vaqtning o'zida ularga javob reaksiyasi 
qaytara olmaydi. Odam ko'p sonli qo'zg'ovchilardan faqat ayrimlarini aniq va 
yangilangan holda ajratib oladi. Shu ajratib narsa-hodisalar esa fon sanaladi, 
Masalan o'qituvchi bir darsda bir necha o'quvchilardan so'raydi. Har safar 
so'ralayotgan turadi. Chaqirilgan o'quvchi uning javobi hatti-harakati idrok 
ob'yekti hisoblanadi. Boshqa o'quvchilar faoliyati idrok foni bo'lib qoladi. 
Idrok foniga qolgan o'quvchi javob berish uchun chaqirilib qolsa idrok 
ob'yektiga aylanadi va aksincha. Demak idrok ob'yekti va foni dinamik 
harakterga ega bo'lib, doimo o'zgarib turadi. Ob'yekt va fonning dinamik bosh 
miya katta yarim sharlari po'stida vujudga keladigan optimal qo'zg'alish 
duchorining almashinishi bilan taqozo etiladigan diqqatining bir ob'yektdan 
boshqa ob'yektga o'tishi bilan izohlanadi. Idrok fonidan ob'yektni ajratishning 
psixologik qonuniyatlarini ikkilangan tasvirlar, lederlar, predmet konturlarini 
ajratish kabilarda aniq ko'rish mumkin. Juda ko'p hollarda ob'yektni fondan tez 
va aniq ajratib idrok qilish uchun uni alohida rang, shakl va boshqa belgilar 
bilan ta'kidlab quyiladi. Masalan: transport belgilari, temir yo'l ishchilari 
maxsus to'q, sariq rangli kiyim kiyadilar va boshqalar. 
Idrokning konstantligi. 
Idrok qilinadigan ob'yektlar idrok qiluvchiga nisbatan ko'p xil sharoitlarga ega. 
Ularning turgan joyi, masofasi,fazodagi holati, yoritilganlik darajasi cheksiz 
har xil bo'ladi.Lekin predmetlarni shakli, xajmi va rang jixatiga nisbatan 
doimiylikda idrok qilamiz. Narsa-hodisalarni idrok qilish sharoiti o'zgarsayu, 

---

ulardan hosil bo'lgan obrazlarning o'z holicha saqlanib qolishi idrokning 
konstantligi deyiladi. Ko'rish idroklarida masofa, rang shakl, hajm 
konstantliklari ro'y beradi. Masalan; qalamni 20 sm va 1 m masofadan idrok 
qilish, doskani 1 m va 10 m, masofadaya idrok qilish, oq kog'oz yoki oq bo'rni 
quyoshda, xona ichida, karidorda ham oq idrok qilinadi. Konstantlik hodisasida 
odam narsalarni ko'z ro'parasiga tushgan suratiga aynan muvofiq ko'rmaydi, 
balki ular haqiqatdan mavjud bo'lsa shunday ko'radi. Bu kishining tajribasi, 
amaliy faoliyati jarayonida vujudga keladin. 
Illyuzia va gallyusinasiya 
Bazi hollarda narsalar noto'g'ri idrok qilinadi. Narsalarni ana shunday noto'g'ri 
idrok qilishni sellyuziya deyiladi. Masalan: Aristotel illyuziyasida. Sergeley 
aynan bir xil bo'lgan 1 kg tarozi toshi 1 kg og'irrok idrok qilinadi. Sellyuziya 
hodisasi ayniqsa geometrik figuralarni idrok qilishda ko'p uchraydi: Idrok qilib 
turgaya shaxs psixikasida ro'y beradigan o'zgarishlar ham illyuziya hodisasini 
paydo qilishi mumkin. Masalan: o'rmondagi to'nkani biror yirtqich hayvon deb 
idrok qilish. Sellyuziyalar hosil bo'lishining sabablari bor. Chunonchi Aristotel 
illyuziyasida hajmi katta narsaga ko'proq o'rganib qolgan. Geometrik 
figuralarda qo'shimcha chiziqlar tatsir etadi. Ko'ruv illyuziyalari amaliy 
ishlarda katta ahamiyatga ega. Chunonchi harbiy ishlarda texnika joyni 
niqoblash shunga asoslanadi. Sellyuziyadan gallyusinasiyani farqlash lozim.