Toshkent moliya instituti rasulova d. V., Xotamov I., Asatullaev X. S. Biznesni tadqiq etish usullari

S= F+V = F+AV * Q = F+
R
*
R
V
F
PQ
*
Q
*
P
Q
*
AV
k
k
k
k


 (1) 
kabi bo’ladi. Bu erda V
k 
va R
k 
– mos ravishda o’zgaruvchan xarajatlar va 
daromadning kuzatilgan qiymatlari. (1) - ni va C=R ni hisobga olib, 
R=C 
)
(
1
*
*
k
k
k
k
R
V
F
R
R
R
V
F
R






 (2) 
R* korxona zararsiz darajaga erishish uchun qancha so’mlik maxsulot ishlab 
chiqarishi zarurligini bildiradi. 
Tarmoqlar bo’yicha KBXT sub’ektlarining zararsizlik darajalarini aniqlash 
uchun iqtisodiyoti tarmoqlaridan savdo sohasidan 127 ta, ishlab chiqarishdan 64 ta, 
qurilish sohasidan 43 ta, maishiy xizmatdan 18 ta kichik korxonalar tanlab olinib, 
ularning zararsizlik nuqtalari aniqlandi. Mazkur korxonalarda daromad va 
xarajatlar miqdori bir-biridan keskin farq qilgani uchun zararsizlik nuqtalari ham 
bir-biridan keskin farq qiladi. Shu bois guruhlash oson bo’lishi uchun zarar-sizlik 
darajasini ifodalash uchun zararsizlikka erishish muddatiga mos keluvchi miqdor 
R*/R
k 
hisoblanib, shu ko’rsatkich bo’yicha korxonalar guruh-landi. 
 
Navbatdagi masala kutilmaganda talab kamayishi tufayli baho pasayi-shi, 
xarajatlar bahosining birdan ko’tarilishi, solik stavkalarining o’zgarishi tufayli 
zararsizlik darajasining o’zgarishi va bu o’zgarishlarga nisbatan tarmoqning 
«chidamliligi»ni ko’rib chiqishdan iborat. 
Xo’sh, boshqa shartlar o’zgarmagan sharoitda faqat birdaniga xarajatlar oshdi 
deylik. U holda zararsizlik darajasi va marjinal foyda qanday o’zgaradi? Savolga 
javob berishdan oldin marjinal foyda so’ziga izoh berib o’tsak. Marjinal foyda – 
foyda funktsiyasining yotiqligini ifodalab, mahsulot ishlab chiqarish hajmini 

---

51 
qo’shimcha bir birlikka oshirish qancha so’mlik qo’shimcha foyda keltirishini 
ifodalaydi va qiymat jihatdan 





k
k
R
V
1
ga teng bo’ladi.
Dastlab xarajat funktsiyasi 


1
1
1
1
1
R
R
V
F
C
k
k



(3) va unga mos zararsizlik 
nuqtasi 


k
k
R
V
F
R
1
1
1
*
1
1


ga, foyda funktsiyasi 




1
1
1
1
1
1
*
1
R
R
V
F
C
R
P
k
k






va 
unga mos marjinal foyda 




k
k
R
V
1
1
1

ga teng bo’lsin. Agar o’zgaruvchan 
xarajatlar narxi γ %ga oshsa, xarajatlar funktsiyasi quyidagicha o’zgaradi: 




1
1
1
1
2
1
R
R
V
F
C
k
k






. 
Unga 
mos 
zararsizlik 
nuqtasi 






k
k
k
k
R
V
F
R
V
F
R
1
1
1
1
2
1
*
2
1
1
1







kabi 
bo’ladi. 
Foyda 
funktsiyasi 






1
1
1
1
2
1
*
/
1
1
R
R
V
F
C
R
P
k
k









ga 
mos 
marjinal 
foyda 
esa 






k
k
R
V
1
1
/
1
1




ga o’zgaradi.