Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

yetkazilgan holda, ayniqsa boshqa obyektlarning ko‘proq sonini qutqarish 
maqsadida JK himoya qiladigan imtiyozli obyektlarning kamroq soniga 
zarar yetkazilishi (masalan, bir nechta kishilarga og‘ir tan jarohatlari 
yetkazilishining oldini olish uchun bir kishini o‘ldirish) bunday holda 
oxirgi zarurat zarar yetkaziladigan va bartaraf etiladigan JK himoya 
qiladigan obyektlarning xarakteri o‘rtasida keskin nomuvofiqlik 
bo‘lmagan holda qonuniy deb tan olinishi kerak. Bu holda yetkazilgan 
zarar va oldi olingan zararga nisbatan ahamiyati masalasini hal etish 
ko‘proq ishning muayyan holatlariga bog‘liq bo‘ladi: xavf bo‘lgan va zarar 
yetkazilgan obyektlarning individual xususiyatlari, tahdid solgan va 
yetkazilgan zararning haqiqiy miqdori va boshqalar. Xuddi shunday tarzda 
bir yoki bir necha katta ahamiyatli ne’matlarni kam ahamiyatli ko‘proq 
ne’matlarga zarar yetkazilishi holatida himoya qilish masalasi hal etilishi 
kerak (masalan, o‘z mulkini o‘zganing mulkiga, jamoat tartibiga, 
boshqaruv tartibiga zarar yetkazish orqali himoya qilish va hokazo). 
Oxirgi zarurat qonuniyligining mustaqil sharti sifatida qonun 
shaxsning oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqmasligi shartini 
ko‘rsatadi (JK 38-moddasi 2-qismi). 
«Agar boshqa vositalar orqali xavfning oldini olish mumkin bo‘lsa 
yoki keltirilgan zarar oldi olingan zarardan oshib ketsa, qonun bilan 
qo‘riqlanadigan huquq va manfaatlarga bunday zarar yetkazish oxirgi 
zarurat chegarasidan chetga chiqish deb topiladi» (JK 38-moddasi 3-
qismi). 
Shuni qayd etish lozimki, bu shartlardan hech bo‘lmasa bittasi 
bo‘lmaganda oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqish deb hisoblanadi: 
qilmish majburiyligi yoki yetkazilgan zarar muvofiqligi va ularning 
jamuljamligi bu holda talab etilmaydi. Ayni paytda oxirgi zarurat 
chegarasidan chetga chiqish faqat shunday zarurat bo‘lganda mumkin 
bo‘ladi, shuning uchun qilmishni oxirgi zarurat chegarasidan chetga 
chiqishda sodir etilgan deb tan olish uchun tergov va sud organlari oxirgi 
410 

---

zarurat holati mavjudligini, ya’ni majburiyligi yoki muvofiqligidan 
tashqari barcha avval sharhlangan shartlar mavjudligini aniqlashi lozim. 
Shaxs qilmishini oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqishda sodir 
etilgan deb malakalash uchun tergov va sud organlari subyekt tomonining 
shakliga alohida e’tibor berishi kerak, u qilmishni baholashga hal etuvchi 
ta’sir ko‘rsatadi. Bunda tahdid solgan xavf keltirib chiqargan kuchli ruhiy 
hayajon holatida shaxs har doim ham oxirgi zarurat chegarasini to‘g‘ri 
aniqlab va belgilab ololmaydi. Shu sababli, oxirgi zarurat chegarasidan 
chetga chiqishni aniqlaganda tergov va sud organlari har bir muayyan 
holatga individual yondashishi kerak. 
Qilmish majburiyligi mavjud emasligi alomatiga ko‘ra oxirgi zarurat 
chegarasidan chetga chiqishga qasd yoki ehtiyotsizlik shaklidagi ayb xos 
bo‘ladi, ya’ni shaxs xavfni zarar yetkazish bilan bog‘liq bo‘lmagan usulda 
bartaraf etish imkonini anglab yetgan yoki ish holatlariga ko‘ra anglab 
yetishi lozim bo‘lgan holat bo‘ladi. Bu holda sodir etilgan qilmish JK 55-
moddasining 1-qismi «e» bandiga havola etgan holda tegishli qasddan 
yoki ehtiyotsizlik orqasidan jinoyat deb, ya’ni oxirgi zarurat chegarasidan 
chetga chiqish bilan sodir etilgan jinoyat deb malakalanishi kerak.
Agar oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqish oldi olingan zarardan 
kattaroq zarar yetkazilishida ifodalansa, oxirgi zarurat chegarasidan chetga 
chiqish uchun javobgarlik faqat qilmish jinoiy ehtiyotsizlik shaklida sodir 
etilgan holda yuzaga keladi. Boshqacha aytganda, aybdor shaxs u oldi 
olinayotgan zararga qaraganda kattaroq yoki teng zarar 
yetkazilayotganligini ish holatlariga ko‘ra anglashi lozim bo‘lsa-da, anglab 
yetmaydi. Shu holda kattaroq zararni yetkazish qasdi aniqlansa (masalan, 
jabrlanuvchiga og‘ir tan jarohatini yetkazishga yo‘l qo‘ymaslik uchun uni 
o‘ldirish), sodir etilgan qilmish tegishli qasddan jinoyat deb malakalanishi 
lozim, bunda oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqish bo‘lmaydi. 
Oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqishda subyekt tomonning 
majburiy elementi ijtimoiy foydali maqsadi bo‘ladi: kattaroq zarar 
yetkazishni kamroq zarar yetkazish orqali bartaraf etish. Oxirgi zarurat 
qonuniyligining umumiy sharti bo‘lgan holda ushbu shart oxirgi zarurat 
411 

---

chegarasidan chetga chiqishda sodir etilgan qilmish sifatida baholashda 
alohida ahamiyat kasb etadi.
JK da oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqishda sodir etilgan 
maxsus jinoyat tarkiblari yo‘qligini qayd etish lozim. Shuning uchun 
bunday qilmishlarni tegishli qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasidan jinoyat 
uchun javobgarlikni ko‘zda tutgan moddalar bo‘yicha malakalab, u oxirgi 
zarurat chegarasidan chetga chiqishda sodir etilganligini ko‘rsatish kerak, 
bu esa qonun tomonidan yengillashtiruvchi holat sifatida hisobga olinadi 
(JK 55-moddasi 1-qismi «e» bandi). 
Oxirgi zarurat huquqi har bir insonga uning yoshi, layoqati, ijtimoiy 
maqomi va boshqa omillaridan qat’i nazar tegishli bo‘ladi – qonunda bu 
jihatdan biror-bir cheklash mavjud emas. Har kim ushbu subyekt 
huquqidan ushbu ne’matlarni o‘z kuchi bilan himoya qilish uchun 
foydalanishi mumkin, lekin uni amalga oshirmasligi ham mumkin. Ayni 
paytda ba’zi shaxslar uchun xavfni bartaraf qilish kasbiy va xizmat burchi 
bo‘ladi, masalan, ichki ishlar organlari, davlat xavfsizlik xizmati, yong‘in 
xavfsizligi xizmati xodimlari va hokazo. Bu shaxslarga ularning xizmat 
yoki kasbiy vazifalarini bajarganida oxirgi zarurat qoidalari taalluqli 
bo‘lmaydi, ya’ni ular oxirgi zarurat tufayli, ya’ni bu holda ularning 
huquqlari va manfaatlariga zarar yetkazilishi mumkinligi tufayli xavfni 
bartaraf qilishdan bosh torta olmaydi, lekin xavfni bartaraf qilishda ichki 
ishlar organlari, davlat xavfsizlik xizmati, yong‘in xavfsizligi xizmati 
xodimlari va boshqalar uchinchi shaxslar huquqlari va manfaatlariga zarar 
yetkazish kerak bo‘lgan vaziyatga duch kelishi mumkin (masalan, yong‘in 
ichagini tortib o‘tkazish uchun avtomashina oynasini sindirish), bu holda 
ularning harakatlari qaralayotgan moddaning qoidalariga muvofiq 
baholanishi lozim. 
Ayni paytda oxirgi zarurat chegarasidan chetga chiqish subyektlari 
deb, tegishli jinoyat uchun jinoiy javobgarlik yoshiga yetgan va bunday 
jinoyat subyektining barcha kerakli alomatlariga ega bo‘lgan layoqatli 
jismoniy shaxslar tan olinishi mumkin. 
Sud-tergov amaliyotida, ko‘pincha, u yoki bu qilmishni zaruriy 
mudofaa holatida sodir etilgan deb malakalashda ma’lum qiyinchiliklar 
412 

---

kelib chiqadi. Ayni paytda to‘g‘ri malakalash yetkazilgan zararning 
chegarasini aniqlashda katta ahamiyatga ega bo‘lib, jinoiy javobgarlikka 
tortilayotgan shaxsning huquqiy maqomiga bevosita ta’sir etadi. Bundan 
tashqari, sodir etilgan qilmishning to‘g‘ri malakalanishi JK vazifalariga 
erishish, huquqni muhofaza qilish organlarining obro‘si va mavqei 
ortishiga xizmat qiladi. 
Shu sababli tergov va sud organlari zaruriy mudofaa va oxirgi zarurat 
farqlariga e’tibor berishi lozim: 
– zaruriy mudofaada shaxs qonun bilan qo‘riqlanadigan huquqlari va 
manfaatlarini huquqqa qarshi tajovuzdan himoya qiladi. Oxirgi zaruratda 
esa, shaxsning harakatlari faqat huquqqa qarshi tajovuzgina emas, xavf 
yuzaga kelishining vaziyati, turli manbalari bilan belgilab beriladi 
(masalan, tabiat kuchlari, fiziologik va patologik jarayonlar, mexanizmlar 
nosozligi va hokazo); 
– oxirgi zarurat holatida qonun bilan qo‘riqlanadigan huquqlar va 
manfaatlarga zarar yetkazish tahdid solgan xavfni bartaraf etishning 
yagona, oxirgi vositasi bo‘ladi. Zaruriy mudofaada himoya vositalari 
mudofaalanuvchi tomonidan tanlanadi va tajovuzning xarakteri va xavfi 
darajasiga mos kelishi kerak, bu zarar yetkazishni istisno etmaydi. Zaruriy 
mudofaada himoya qilish tajovuzdan qochish mumkin bo‘lganda ham 
qonuniy bo‘ladi; 
– zarar yetkazilishi mumkin bo‘lgan shaxslar doirasi turlicha. 
Jumladan, zaruriy mudofaada zarar faqat (haqiqiy yoki xayoliy) 
tajovuzchiga yetkaziladi, oxirgi zaruratda esa faqat uchinchi shaxslar 
manfaatlariga, ya’ni xavfni bartaraf etuvchi shaxs tomonidan shu xavfga 
daxlsiz deb idrok etilganlarning manfaatlariga yetkaziladi; 
– zaruriy mudofaa holatida zararning muvofiqligi yetkazilgan zarar 
oldi olingan zarardan kamroq bo‘lishini talab etmaydi – u kamroq, teng 
yoki ko‘proq bo‘lishi mumkin. Oxirgi zaruratda zarar yetkazilgan holda u, 
albatta, oldi olingan zarardan kamroq bo‘lishi kerak; 
– zaruriy mudofaada himoya qilish faqat faol harakatda ifodalanadi, 
oxirgi zaruratda xavfni bartaraf etish ham harakat, ham harakatsizlik orqali 
amalga oshirilishi mumkin. 
413 

---