Ijtimoiy-gumanitar va mutaxassislik fanlari

Mavzuning 
dolzarbligi: 
O’zbekiston 
Respublikasining 
iqtisodiy 
salohiyatidan to’g’ri foydalanish uchun ishlab chiqilgan me’yoriy hujjatlar haqida 
shuningdek, uning samarali tomonlari.
Kurs ishi mavzusining maqsadlari: Iqtisodiy inqirozni kelib chiqishini 
oldini olish bunda, davlat hisobidan sarflanayotgan mablag’larini foydali maqsad 
uchun yo’naltirish. 
Kurs ishi mavzusining vazifalari: O’zbekiston Respublikasida faoliyat 
yuritayotgan korxona-tashkilotlarga yengillik yaratish va ularni tartibga solish. 
Kurs ishining hajmi: Ma'ruza matni ko'rsatilgan maqsad va vazifalarga 
muvofiq tuzilgan: 5 bob, kirish, xulosava takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlar 
ro'yxatidan iborat. 

---

6 
II. ASOSIY QISM 
1. O’ZBEKISTON IQTISODIY SALOHIYATINI RIVOJLANTIRISHNING 
INNOVATSION YO’LI 
O'zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning zamonaviy bosqichi uning 
barqarorligi bilan ajralib turadi. So'nggi o'n yil ichida Respublikada yalpi ichki 
mahsulotning o'sish sur'ati o'rtacha 8 foizni tashkil etdi. Faqat 2017-yilda YAIM 
darajasi 5,3 foizga pasaydi. 
O'zbekiston iqtisodiyoti turli yo'nalishdagi yuzdan ortiq tarmoqlarni 
ifodalaydi. Bundan tashqari, O'zbekiston iqtisodiyoti ushbu kursni saqlab qoladi. 
Mamlakat Prezidenti Sh. Mirziyoev tomonidan taklif etilgan "2017-2021 
yillarda davlat va iqtisodiy rivojlanishning beshta muhim yo'nalishi bo'yicha 
harakatlar strategiyasi" dasturi Respublika iqtisodiyotini innovatsion rivojlanish 
yo'liga o'tish strategiyasini belgilab berdi. 
Umumiy ta'rifga ko'ra, innovatsiya-amaliy faoliyatda qo'llaniladigan yangi 
yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon bozorida sotiladigan yangi yoki 
takomillashtirilgan 
mahsulot 
shaklida 
amalga 
oshiriladigan 
innovatsion 
faoliyatning yakuniy natijasidir. 
Innovatsiyalar bozorda yoki ishlab chiqarishda joriy qilingan taqdirda amalga 
oshiriladi. Shunga ko'ra, texnologik innovatsiyalarning ikki bosqichi – mahsulot va 
jarayonlar mavjud. 
Oziq-ovqat yangiliklari yangi yoki takomillashtirilgan mahsulotlarga 
kiritilgan. Jarayon yangiliklari yangi yoki muhim mahsulotlarni ishlab chiqarish, 
ishlab chiqarishni tashkil etish. Mavjud asbob-uskunalar yoki ishlab chiqarish 
usullarini qo'llashda bunday mahsulotlarni ishlab chiqarish mumkin emas. AQSh 
va Yaponiya innovatsion tizimlari farqlar eslatma: misol uchun, AQShda 1 / 3 

---

7 
barcha yangiliklar jarayoni bilan bog'liq, va 2 / 3 samarali, Yaponiyada esa bu 
teskari nisbatdadir. 
Innovatsiya ilmiy va texnologik taraqqiyot bilan chambarchas bog'liq bo'lib, 
uning natijasi hisoblanadi.
Iqtisodiy adabiyotda innovatsiyalar tushunchasi bilan bog'liq asosiy toifalar 
mavjud. Bu ilmiy-texnik taraqqiyot, innovatsion jarayon, innovatsion faoliyat, 
innovatsion samaradorlik va boshqalar. 
Innovatsiyalar raqobatbardosh iqtisodiyotni qayta tiklash uchun zarur bo'lgan 
moddiy, moliyaviy, intellektual, ilmiy va texnik va boshqa resurslardan 
foydalanish samaradorligiga bog'liq bo'lgan iqtisodiy manfaatlarning birligi bilan 
bog'liq va o'zaro bog'liqdir. 
Ilmiy-texnik taraqqiyot - bu fan, texnika, texnologiyalarni uzluksiz 
rivojlantirish, mehnat predmetlarining shakllarini, ishlab chiqarish va mehnatni 
tashkil etish shakllari va usullarini takomillashtirish jarayonidir. U mehnat 
sharoitlarini yaxshilash, atrof-muhitni muhofaza qilish kabi ijtimoiy muammolarni 
hal qilishning eng muhim vositasidir, natijada aholi farovonligini oshiradi. 
Innovatsion 
jarayon-ilmiy 
bilimlarni 
innovatsiyaga 
aylantirishning 
rivojlanishi bo'lib, u innovatsion g'oyadan ma'lum bir mahsulotga, texnologiyaga 
yoki xizmatga qadar bo'lgan va amaliy foydalanishda tarqatilgan voqealarning 
izchil maqsadi sifatida taqdim etilishi mumkin. Boshqalardan farqli o'laroq, 
innovatsion jarayon amalga oshirish bilan yakunlanmaydi, ya'ni bozorda yangi 
mahsulot, xizmat paydo bo'lishi yoki yangi texnologiyaning dizayn quvvatiga olib 
kelishi. 
Innovatsion jarayonning asosi yangi texnika va texnologiyalarni yaratish va 
rivojlantirish jarayonidir. Texnika-ishlab chiqarishning moddiy omillari to'plami, 
ya'ni yangi bilim va ko'nikmalar amalga oshiriladigan mehnat vositalari va 
ob'ektlari. Innovatsion faoliyat-mahsulot nomenklaturasini yangilash va sifatini 
yaxshilash, ularni ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish, keyinchalik 
ichki va xorijiy bozorlarda joriy etish va samarali amalga oshirish uchun ilmiy 

---

8 
tadqiqotlar va ishlanmalar natijalaridan foydalanish va tijoratlashtirishga qaratilgan 
faoliyat. Innovatsiyalarga kapital qo'yilmalar bilan bog'liq innovatsion faoliyat 
innovatsion-investitsiya faoliyati deb ataladi. 
Innovatsion faoliyat ilmiy, texnologik, tashkiliy, moliyaviy va tijorat 
faoliyatining butun majmuasini taklif etadi, ular birgalikda innovatsiyalarga olib 
keladi. 
Innovatsion samaradorlik-birlik yoki foiz nisbatlarida o'lchanadigan nisbiy 
qiymat va ishlab chiqarilgan xarajatlarni qaytarish natijasini tavsiflaydi. 
Innovatsion samaradorlikning asosiy mezoni ma'lum xarajatlarda ta'sirni (foydani) 
maksimal darajada oshirish yoki belgilangan innovatsion samaraga erishish uchun 
xarajatlarni (ishlab chiqarish xarajatlarini) minimallashtirishdir. Shunday qilib, 
innovatsion rivojlanish ularning investitsiya faoliyati bilan chambarchas bog'liq. 
Tadqiqot natijalarini sanoat tayyorgarligiga etkazish uchun ham, tayyor sanoat 
texnologiyasini sotib olish uchun ham muhim investitsiyalar talab qilinadi. 
Innovatsion samaradorlikning asosiy turlari quyidagilardir: 
Iqtisodiy ta'sir-mehnat unumdorligini oshirish va mehnat zichligi, moddiy 
talab va ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, foyda va rentabellikni oshirish; 
Texnik ta'sir-yangi texnika va texnologiyaning paydo bo'lishi, kashfiyotlar, 
nou-xau ixtirolari va boshqalar; 
Resurs 
ta'siri-korxonada 
resurslardan 
oqilona 
foydalanish 
(moddiy, 
moliyaviy, mehnat); 
Ijtimoiy ta'sir-aholining moddiy va madaniy turmush darajasini oshirish, 
insonning ehtiyojlarini to'liq qondirish mehnat sharoitlari va xavfsizligini 
yaxshilash. Innovatsion rivojlanishning mukammal qarashlari, birinchi navbatda, 
davlatning iqtisodiy o'sishi bilan bog'liq, chunki innovatsiyalar ishlab 
chiqarishning jadal o'sishini ta'minlaydi, ya'ni mehnat unumdorligini oshiradi. Va 
bu jarayon R.Solov modeliga bog'liq bo'lib, texnik taraqqiyotning umumiy omil 
samaradorligini va iqtisodiy o'sishning muvozanat sur'atlarini oshiradi. Aytish 

---

9 
kerakki, bugungi kunda innovatsion rivojlanish yo'lida nafaqat ayrim davlatlar, 
balki butun jahon iqtisodiyoti ham mavjud. 
Zamonaviy 
jahon 
iqtisodiyotida 
ajratilayotgan 
mablag'lar 
bo'yicha 
innovatsion mahsulotlarning ulushi quyidagicha taqsimlanadi: AQSh – 39,2 foiz, 
Xitoy-21,2, Yaponiya – 10,2, Buyuk Britaniya-7,8, Germaniya – 6,2, Fransiya – 6, 
Kanada – 4, Rossiya – 2,9 va boshqalar 2,5 foizni tashkil etadi. Misol uchun, 
qo'shma Shtatlarda umumiy innovatsion mahsulotlar hajmi 346 milliard dollarni 
tashkil etadi., Xitoyda - 290 milliard dollar. Yevropa Ittifoqi – 269 milliard. va 
Rossiyada-24 milliard dollar. Ar-Ge xarajatlari AQShda-2,7 foiz, Xitoyda-1,4, 
Yaponiyada-3,3 va Janubiy Koreyada-taxminan 6,5 foiz (patent) kichik biznes va 
innovatsion texnologiyalarni o'z ichiga oladi. 
Rivojlanishga o'tishning o'ziga xos xususiyati ularning tizimli daromadlari va 
iqtisodiyot va xo'jalik tuzilmalarini boshqarish usuli asosida amalga oshiriladigan 
ishlab chiqarishning mavjud o'zaro aloqalariga omil ta'siridir. 
O'tish uchun asos - innovatsion rivojlanish yo'li omil ta'sirlarining barcha 
elementlarini kompleks ko'rib chiqish, ularning o'zaro munosabatlari va o'zaro 
bog'liqligini aniqlash, shuningdek, tartibga solish va boshqarish mexanizmlarini 
topishdan iborat. 
Tarkibiy o'zgarish omillaridan foydalanib, nafaqat global miqyosda, balki 
hududlar, korxonalarning milliy xo'jaliklari darajasida innovatsion rivojlanish 
yo'llari tamoyillari va qonunlarining amallarini ko'rib chiqish mumkin. Bu 
innovatsion faoliyatni ishlab chiqarish darajasida tashkil etish tamoyillarini 
kuzatish, ishlab chiqarish imkoniyatlarini, shu jumladan mehnat motivatsiyasi 
salohiyatini aniqlash imkonini beradi. Bu bozor sharoitida o'zgarish va stokastik, 
ehtimoliy jarayonlarning mavjudligi sharoitida ayniqsa muhimdir. Bozor 
iqtisodiyoti o'zining qattiq qonunlari bilan barcha texnik-iqtisodiy rivojlanishning 
noaniqligini, NTP ning o'zgarishlarini va hatto kechikishlarini, iqtisodiyotning 
barcha tarmoqlarida harakat va innovatsiyalarning beqarorligi kasalliklarini keltirib 

---

10 
chiqarishi mumkin. Shu munosabat bilan innovatsion jarayonlarni boshqarish keng 
qamrovli yondashuvga asoslangan va quyidagi printsiplarni hisobga olishi kerak: 
* innovatsion strategiya, kompleks ilmiy-texnik dasturlarni ishlab chiqish va 
ularni zarur resurslar bilan ta'minlash; 
* innovatsion texnologiyalarni rivojlantirishga qiziqqan ishlab chiqaruvchilar 
uchun qulay iqtisodiy va siyosiy muhitni yaratish; 
* fundamental va amaliy ilm-fan, konstruktorlik byurolari va ilmiy-tadqiqot 
tashkilotlarini har tomonlama qo'llab-quvvatlash; 
* eksport salohiyatini oshirish maqsadida innovatsion mahsulotlar 
raqobatbardoshligini oshirish. 
Jahon iqtisodiyotining innovatsion rivojlanishga o'tishining mohiyatini 
aniqlash orqali ko'plab tadqiqotchilar innovatsion jarayonlar va faoliyatni 
ta'minlaydigan milliy tizimlarni shakllantirishning zamonaviy turining asosiy 
xususiyati ekanligini e'tirof etadi. NIS yangi texnologiyalar va mahsulotlar 
mujassam bilim ishlab chiqarish va uzatish, o'zaro bog'liq institutlari to'plamidir. 
Bugungi kunda O'zbekiston yaratilgan ilmiy-texnik salohiyatdan keng va 
samarali foydalanishga, fundamental va amaliy ilm-fan, ilmiy-intensiv 
texnologiyalar yutuqlarini amaliyotga keng joriy etishga, yuqori malakali iqtidorli 
ilmiy kadrlar sonini ko'paytirishga asoslangan innovatsion rivojlanish turining 
zamonaviy modelini yaratish uchun zarur bo'lgan barcha narsaga ega. 
Mustaqillik yillarida O'zbekistonda NISNI rivojlantirish uchun mustahkam 
baza yaratildi, kimyo, energetika, biologiya, ta'lim, tibbiyot, elektronika, qishloq 
xo'jaligi fanlari va boshqa sohalarda keng ko'lamli ilmiy tadqiqotlar olib 
borilmoqda. 
O'zbekistonda "innovatsion faoliyat to'g'risida" va "fan to'g'risida"gi qonunlar 
qabul qilindi. Ayni paytda ushbu qonunlar yangi tahrirda qabul qilishga 
tayyorlanmoqda, NIS boshqaruv tizimi takomillashtirilmoqda, innovatsiya vazirligi 

---

11 
va uning bo'linmalari viloyat markazlarida tashkil etildi. Shu bilan birga, 
O'zbekiston iqtisodiyotining innovatsion rivojlanish yo'liga o'tishi ayrim 
muammolar bilan bog'liq. 
Birinchidan, 
jadal 
iqtisodiy 
o'sishni 
ta'minlaydigan 
innovatsion 
texnologiyalarning universal modeli yaratilmagan. 
Ikkinchidan, nanotexnologiya sohasida nazariy tadqiqotlar yetarli emas, 
garchi pul resurslari mavjud bo'lsa ham. 
Uchinchidan, yangi innovatsion g'oyalardan foydalanish asosida xomashyo 
resurslaridan innovatsion iqtisodiyotga o'tishni to'liq amalga oshirish kerak. 
To'rtinchidan, innovatsion yangiliklarni ekspertiza qilish tizimini xorijiy 
olimlar va mutaxassislarni ushbu ishga taklif qilish bilan qayta ko'rib chiqish zarur. 
Innovatsion rivojlanish yo'lini nazarda tutgan holda, bu faqat sanoat va 
qishloq xo'jaligi bilan bog'liq deb o'ylash mumkin emas, bu savol umuman jamiyat 
boshqaruvi va uning tarkibiy bo'linmalariga taalluqlidir. 
Shu bois, O'zbekistonning iqtisodiy imkoniyatlarini hisobga olgan holda, 
ta'lim, fan, sog'liqni saqlash kabi sohalarga, ayniqsa, xorijiy investitsiyalarni jalb 
qilishni kengaytirish, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, raqobatbardoshlik, ishlab 
chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish hamda O'zbekiston iqtisodiy 
siyosatining boshqa ustuvor yo'nalishlarini belgilash zarur. Iqtisodiyotni jadal 
rivojlantirish yo'liga o'tish bugungi kunda ob'ektiv zaruratga aylanib bormoqda. 
Shu maqsadda iqtisodiyotning samarali innovatsion rivojlanishi quyidagi 
tadbirlarni amalga oshirish bilan bog'liq: 
iqtisodiy o'sishni rivojlantirishning innovatsion yo'liga o'tish uchun yangi 
kreditlash mexanizmini yaratish va investitsiya qilish talab etiladi; 
ilm-fan va innovatsion yangiliklarni xorijiy standartlar darajasiga yetkazish 
maqsadga muvofiqdir; 

---

12 
innovatsion rivojlanish yo'liga o'tishga to'sqinlik qilayotgan to'siqlarni olib 
tashlash, masalan, butun soliq tizimini takomillashtirish va yuqori qo'shimcha 
qiymatlarni boshqarish, shuningdek, asosiy vositalarni yangi pasportlashtirishni 
amalga oshirish zarur. 
O'zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan 2017-2021 
yillarda iqtisodiyotning beshta yo'nalishi bo'yicha harakatlar strategiyasi dasturi 
ishlab chiqildi. Iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirish dasturiga kiritilgan chora-
tadbirlar ushbu strategiyaning ustuvor yo'nalishlaridan biridir. Ushbu muhim 
masala bo'yicha tashkiliy masalalarni hal qilish katta ahamiyatga ega. Samarali 
davlat va nodavlat tashkilotlar va tuzilmalarni yaratish va rivojlantirish, ya'ni 
mamlakatni innovatsion rivojlantirishda davlatning rolini oshirish. Innovatsion 
loyihalarni moliyalashtirish va ekspertizada davlatning o'rni ayniqsa muhimdir. 
Haqiqatan ham, barcha innovatsion loyihalar samarali bo'lishi mumkin emas, bu 
katta xarajatlarni talab qiladi. 
Innovatsion rivojlanish yo'liga o'tish uchun yuqoridagilarga asoslanib, biz 
quyidagi takliflarni taklif qilamiz: 
Milliy innovatsion tizimni rivojlantirishning institutsional asoslarini 
takomillashtirish zarur, bunda:
a) xususiy yirik biznes ishtirokidagi tarmoqlarda kichik va tez qoplanadigan 
innovatsion loyihalarni amalga oshirish, davlat ko'magida tadbirkorlar va xususiy 
investorlarni moliyalashtirish uchun mavjud imkoniyatlar;
b) xususiy sektor tomonidan innovatsion mahsulotlarga bo'lgan talabni 
qo'llab-quvvatlash, ilm-fanga asoslangan mahsulotlar eksportini qo'llab-quvvatlash 
mexanizmini takomillashtirish orqali "texnologik koridorlar" yaratish. 
c) Texnoparklar, innovatsion-texnologik markazlar va inkubatorlar biznesini 
tashkil etish orqali milliy innovatsion tizim (NIS) infratuzilmasini rivojlantirish. 
d) Innovatsion faoliyatni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni 
ta'minlaydigan normativ-huquqiy bazani shakllantirish. 

---

13 
Mamlakatda raqobat rivojlanishini ta'minlashga qodir bo'lgan ishbilarmonlik 
muhitini shakllantirish jarayonlarini chuqurlashtirish, bu esa innovatsion faoliyatni 
rag'batlantirish va faollashtirishga olib keladi. 
Ta'lim sifatini oshirish, texnik va innovatsion mutaxassisliklar bo'yicha yuqori 
malakali kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashni ta'minlash, shu jumladan 
innovatsion menejment bo'yicha mutaxassislar jalb etilishi kerak. 
Shunday qilib, ushbu vazifalarni hal etish iqtisodiyotni rivojlantirishning 
innovatsion yo'lidan jadal o'tish, mamlakat raqobatbardoshligini oshirish va 
aholining munosib hayotini ta'minlash ustuvor vazifadir.