Fizika ixtisosligidan boshqa ixtisosliklar uchun ma’ruza matnlari to’plami So’z boshi

7-§. YORUG’LIK DISPERSIYASI 
 
YOrug’lik dispersiyasi deb, moddaning sindirish ko’rsatkichini yorug’lik 
to’lqin uzunligiga bog’liqligidan yuz beradigan hodisalarga aytiladi. YOrug’lik 
dispersiyasini matematik ravishda shunday yozish mumkin: 
n
f


( )
( )

 
(7.1) 
Bu formulada 



2
yorug’lik to’lqining chastotasi. 
Agar chastota ortishi bilan absolyut sindirish ko’rsatkichi ortib borsa, bunday 
dispersiya normal dispersiya deyiladi, aksincha chastota ortib borishi bilan chastota 
kamaysa, bunday dispersiya anomal dispersiya deyiladi. 
YOrug’lik dispersiyasini birinchi marta 1672 yilda ingliz olimi I.Nyuton 
kuzatgan. U shisha prizmadan oq yorug’lik o’tganda rangli spektr hosil 
bo’lishini aniqlagan. YOrug’lik dispersiyasini sindirish ko’rsatkichni 
aniqlaydigan har qanday usul bilan kuzatish mumkin. Masalan, prizmalardan 
yorug’lik o’tganda, to’la ichki qaytish hodisasi ro’y berganda va interferension 
asboblar yordamida. Umumiy holda, yorug’lik dispersiyasi ro’y berganda 
to’lqin uzunligini kamayishi bilan sindirish ko’rsatkichi orta boradi. Bunga 
normal dispersiya deyiladi. Lekin shunday hollar ham kuzatiladiki, bunda 
to’lqin uzunligini kamayishi bilan sindirish kursatkichi ham kamayadi. Bunday 
dispersiyaga anomal dispersiya deyiladi. Odatda anomal dispersiya yorug’likni 
yutilish sohasida kuzatiladi. 
Dispersiya sababli oq yorug’lik sindiruvchi muhitdan o’tganda turli 
to’lqin uzunlikli monoxromatik nurlarga ajraladi. Agarda bu hodisani ekranda 
kuzatsak, turli rangdagi yo’llar - ya’ni dispersiya spektrini yoki optik spektrni 
ko’ramiz. Odatda, optik spektrlar maxsus asboblar - spektrometr va 
spektrograflarda hosil kilinadi. Spektrlarning tashqi ko’rinishi yorug’lik 
manbaining xossalariga bog’liq bo’ladi. 
Optik spektrlar 3 turga bo’linadilar: 
1. Tutash spektrlar. 
2. CHiziqli spektrlar. 
3. Yo’l-yo’l spektrlar. 
YOrug’lik manbai cho’g’langan qattiq va suyuq jismlar, siqilgan gazlardan 
iborat bo’lsa, kuzatiladigan spektr tutash spektrdan iborat bo’ladi. CHiziqli 
spektrlarni uyg’ongan alohida atomlar, yo’l-yo’l spektrlarni uyg’ongan alohida 

---

molekulalar chiqaradi. Optik spektrlar yordamida moddalarni analiz qilish, 
atom va molekulalarni tuzilishini o’rganish va boshqa ko’p ilmiy ishlar qilish 
mumkin. Bu sohaga spektral analiz deyiladi. Hozirgi vaqtda yorug’lik 
dispersiyasini kvant mexanikasi asosida tushuntiriladi.