Gamma nurlarning moddadan o‟tishi.
Gamma nurlanish yadroning uyg‟ongan holatidan asosiy holatiga o‟tganida
vujudga keladi. Gamma-nurlar to‟lqin uzunligi qisqa bo‟lgan elektromagnit
to‟lqinlardir. Gamma-nurlar energiyalari ortishi bilan to‟lqin
uzunliklari kamayib
boradi.
𝜆
Gamma-nurlar to‟lqin uzunliklari
smdan oshmaydi.
Gamma nurlar gamma kvantlar deb ataluvchi zarralar oqimidan iborat.
Gamma-kvantlar energiyasi bir necha o‟n KeV dan yuqori bo‟lib, hozirgi zamon
tezlatkichlarida 20 MeV energiyaga qadar gamma-kvantlar hosil qilinishi mumkin.
gamma-kvantlar modda atomlari va elektronlari bilan elektromagnit maydon
vositasida ta‟sirlashadi. Gamma-kvantlarning atom elektronlari va yadrolari bilan
to‟qnashishi kam, shunday bo‟lsada to‟qnashishi natijasida o‟z yo‟nalishini keskin
o‟zgartirib sochiladi. Gamma kvantlar moddadan o‟tganda energiyasi o‟zgarsa ham
tezligi o‟zgarmaydi, ular yorug‟lik tezligida harakatlanadi.
Gamma-kvantlar
moddadan o‟tganda moddada yutilish yoki sochilish jarayonlari yuz beradi.
Gamma-nurlarning moddada sochilishi natijasida uning intensivligi eksponensial
qonun asosida o‟zgaradi, ya‟ni:
(1)
Bu formulada
-gamma-kvantlarining boshlang‟ich intensivligi,
-x
qalinlikdagi moddadan o‟tgandan
keying intensivligi,
-x qalinlikdagi moddada
yutilish koeffitsienti,
sm
-1
birlikda o‟lchanadi. Ko‟p xollarda massaviy yutilish
koeffitsienti
deyiladigan
kattalikdan foydalaniladi,
-modda zichligi. Massaviy
yutilish koeffitsienti
sm
2
/g larda o‟lchanadi, u vaqtda modda qalinligi g/sm
2
larda o‟lchanadi. Yutilish koeffitsienti gamma-nurlarning modda bilan o‟zaro
ta‟sirini to‟liq
tushuntiradi, chunki yutilish koeffitsienti yutilish, sochilish
jarayonlarining to‟la effektiv kesimi bilan bog‟liq. Gamma-nurlar moddadan
o‟tganda asosan uch xil jarayon yuzaga keladi:
fotoeffekt, kompton effekt va
elektron-pozitron juftining hosil bo‟lishi.
Fotoeffekt va kompton effektlarida gamma-kvantlarning atom elektronlari
bilan to‟qnashishida yuz beradi. Elektron-pozitron jufti hosil bo‟lishi gamma-
kvantlarning atom yadrosi bilan ta‟sirida sodir bo‟ladi va yuqori energiyalarda bu
jarayonning effektiv kesimi (sodir bo‟lish ehtimoliyati) ortadi.