Laboratoriya ishi №2

A va katod – K joylashtirilgan bo„lib, ular orasida V – voltmetr bilan o„lchanadigan 
potensiallar farqi qo„yilgan. Elektr zanjirida hosil bo„ladigan elektr toki G – 
galvanometr bilan o„lchanadi. Idish devoriga kvars “darcha” qo„yilgan. Darchadan 
tushgan yorug„lik nurlari bilan katod yoritilganda elektr zanjirida tok paydo bo„ladi. 
Bu tokni yorug„lik ta‟sirida katod sirtidan ajralib anodga tomon harakatlanayotgan 
manfiy zaryadli elektronlar hosil qiladi. Bunday hosil qilingan tok fototok deyiladi. 
Agar katod yoritilmasa elektr zanjirida fototok hosil bo„lmaydi. 
Yorug„lik intensivligi va chastota doimiy bo„lganda yorug„lik intensivligi S
1
va S
2
bo„lgan hollar uchun fototokning katod va anod orasiga qo„yilgan potensiallar farqiga 
bog„liqligini ifodalovchi egri chiziqlar 2-rasmda keltirilgan. 
1-rasm 

---

4 
Katod va anod orasidagi maydon tezlatuvchi maydon bo„lganda (katodda manfiy 
va anodda musbat) fototokning qiymati potensiallar farqi U ga proporsional ravishda 
rasmda keltirilgandek ortib boradi. 
Potensiallar farqining biror qiymatidan boshlab fototok o„zgarmay qoladi. 
Rasmda egri chiziq gorizontal to„g„ri chiziqqa o„tadi. Bu chiziq maksimal tok 
kuchiga to„g„ri keladi. Tok kuchining bunday maksimal qiymati to„yinish toki 
deyiladi. Yorug„lik ta‟sirida katod sirtidan ajralgan fotoelektronlarning hammasi 
anodga kelib tushganda to„yinish toki hosil bo„ladi. Potensiallar farqining bundan 
keyingi ortishi to„yinish fototok kuchini o„zgartirmaydi. To„yinish fototok kuchi 
yorug„lik ta‟sirida katoddan har sekundda chiqadigan elektronlar soni bilan 
aniqlanadi.
Lekin katodga tushayotgan yorug„lik intensivligi o„zgarganda, to„yinish tokining 
qiymati ham o„zgaradi. Buni 2-rasmdagi grafiklardan ko„rish mumkin. Grafiklarda 
I
t1
<I
t2
, chunki S
1
<S
2
, rasmdan ko„rinishicha, katod va anod orasidagi potensiallar farqi 
nolga teng (U=0) yoki U<0 bo„lgan hollarda ham fototok yo„qolmaydi, ya‟ni U=0 
bo„lganda ham katoddan anodga tomon harakatlanayotgan elektronlar soni 
mavjudligi kuzatiladi. Bunday hol katod sirtidan qandaydir boshlang„ich tezlik bilan 
ajralib chiqayotgan elektronlar soni mavjudligini va 
ular anodga yetib bora olishini ko„rsatadi. Bu 
elektronlarni to„xtatish va fototokni yo„qotish 
uchun katod va anod orasiga tormozlovchi 
potensiallar 
farqi 
(U=–U
T
) 
qo„yish 
zarur. 
Tormozlovchi 
potensiallar 
farqi 
yorug„lik 
intensivligiga bog„liq bo„lmaydi. Tormozlovchi 
potensiallar katod sirtidan chiqayotgan elektronlar 
kinetik energiyasining ko„rsatgichidir. Katoddan 
chiqayotgan elektronlardan tezligi, ya‟ni kinetik 
energiyasi eng katta bo„lgan elektronlargina anodga yetib boradi. Tormozlovchi 
potensial U
T
qo„yilganda katod sirtidan maksimal tezlik 

max
bilan ajralgan 
elektronlar bu tezligini to„liq ravishda yo„qotadi, bunda fototok ham yo„qoladi. U 
vaqtda energiyaning saqlanish qonuniga asosan quyidagi munosabatni yozish 
mumkin: 
2
max
2
1

e
T
m
еU

, 
(1) 
Bu formulada m
e
– elektron massasi, e – uning tezligi, 

max
–elektronning maksimal 
tezligi, U
T
– tormozlovchi potensial. 
Tormozlovchi 
potensiallar 
farqining 
qiymatlarini 
tajribada 
o„lchab, 
elektronlarning bu qiymatlarga to„g„ri keladigan kinetik energiyalarini (1) formula 
yordamida hisoblash mumkin. 
2-rasmdagi grafiklarda ko„rsatilgan to„yinish fototokining mavjudligi va to„yinish 
fototoki kuchining I
t
yorug„lik intensivligiga to„g„ri proporsionalligi, katod sirtidan 
vaqt birligida urib chiqarilgan elektronlar soni yorug„lik intensivligiga 
proporsionalligini ko„rsatadi. Bunday bog„lanish Stoletov tomonidan tajribada 
aniqlangan. 
2-rasm 

---

5 
3-rasmda yorug„lik chastotasi va tormozlovchi potensiallar farqi orasidagi 
bog„lanishni ifodalovchi grafik tasvirlangan. Bu grafik tajriba natijalari asosida 
chizilgan. Rasmdan ko„rinishicha, tormolovchi potensiallar farqi U
T
ning qiymati 
(ya‟ni fotoelektronlarning maksimal tezligi) va 
yorug„lik chastotasi orasida chiziqli bog„lanish 
mavjud. 
Chastotaning 
biror 

q
qiymatida 
fotoelektronlarning tezligi nolga teng bo„ladi. 
Chastotaning bu qiymati chegara hisoblanadi. Bu 
shunday chegaraviy chastotaki, bu chastotadan 
past chastotalarda fotoeffekt kuzatilmaydi. 

q
– 
fotoeffekt sodir bo„lishining chegaraviy chastotasi 
yoki fotoeffektning “qizil” chegarasi deyiladi, 
ya‟ni 

ch
=

q
bo„ladi. 

<

q
chastotali yorug„lik 
fotoeffekt hodisasini yuzaga keltirmaydi. Fotoeffekt 

>

q
chastotali yorug„lik 
ta‟sirida kuzatiladi. Chegaraviy chastota (

ch
)ga mos bo„lgan to„lqin uzunligi 

q
ham 
fotoeffektning qizil chegarasi deb aytiladi, ya‟ni 
q
q
c



. 
(2)