Samarqand davlat universiteti turaev b. X., Nizamov a. N

11.1.1-rasm 
Mazkur rasmda rim raqamlari individning turli narsalarga ehtiyojini bildiradi 
– eng keraklisidan - keraksizigacha. Arab raqamlari mazkur narsaga bo`lgan 
ehtiyoj baholanishi pasayishini aks ettiradi. 
Sxema, maksimal foydalilik darajasi belgilanishi ikki omilga bog`liqligi 
haqidagi xulosani keltirib chiqaradi: inson u yoki bu narsaga bo`lgan ehtiyoji 
intensivligi va zahira (kam uchrashlik) hajmi. K.Menger tomonidan ilgari surilib, 
keyinchalik boshqa Avstriyaliklar tomonidan maksimal foydalilikning zahira 
hajmiga bog`liqligi, Gossen birinchi birinchi qonuniyatiga muvofiq maksimal 
foydalalik pasayishi printsipiga teng edi. Ular tomonidan «Gossen ikkinchi 
qonuniyati yana bir bora ochilib, unga muvofiq, mo„ayyan predmetga nisbatan 
maksimal foydalilik darajasi erishilgan narsalar to`plami optimalligi haqidagi 
nazariya yaratildi.
Bundan xulosa kelib chiqadiki, ba`zi predmetlar aniqlanishida tannarxning 
kazuistik holatlari ham yuzaga keladi, Chunki barcha narsalar ham, bevosita 
shaxsiy iste`mol uchun qo`llanilmay maksimal foydalilik darajasi bilan to`g`ridan - 
to`g`ri aloqada bo`laverishmaydi. Masalan, ommaviy ishlab - chiqarilgan tovarlar 
tannarxi XIX asr oxiri uchun tipik ko`rinishga ega edi. Eslatib o`tamizki, Robinzon 

---

99 
ehtiyojlari zanjiri ham, bug`doyning beshinchi qopida uziladi. Agarda fermer 
minglab qop bug`doy etishtirsa, qop maksimal foydalilik darajasini uning shaxsiy 
iste`mol darajasiga belgilash imkoniyati mavjud bo`lmaydi. 
Tannarx belgilanish jarayonida maksimal foydalilikdan voz kechmaslik 
uchun avstriyaliklar mantiqiy zanjirni taklif etishdi, unga muvofiq ommaviy ishlab 
chiqarish tovarlari tannarxi, ishlab chiqaruvchi shaxsan o`zi uchun sotib olgan 
predmetlar iste`mol predmetlari foydalilik darajasi bilan belgilanib, mazkur sotib 
olishga mo`ljallangan mablag`larni u tovarlarni sotibgina egalik qila olar edi. 
Shunga o`xshash sxema, avstriyaliklar tomonidan ishlab chiqarish xarajatlar 
baholanishi uchun ham qo`llanilgan. 
Narx. Almashinayotgan tovarlar ishlab chiqarilish xarajatlari tengligiga 
asoslangan ekvivalentli almashinuvni ko`zda tutuvchi mumtoz siyosiy iqtisoddan 
farqli o`laroq, Menger nazariyasida almashinuv noekvivalentdir, Chunki
almashtirayotgan har - bir shaxs, o`zi uchun foydasiz mahsulot evaziga foydali 
mahsulot oladi. Pul evaziga tovar sotib olinishida bozor narxi talab va taklif 
narxlari mutanosibligi asosida yuzaga keladi. Talab narxi, xaridor nuqtai - 
nazaridan mazkur tovar maksimal foydali darajasi bilan belgilansa, taklif narxi 
sotuvchi nuqtai - nazaridan xuddi Shu tovar maksimal foydaliligi bilan 
belgilanadi. Mazkur ikki narx orasida, odatda mo„ayyan interval mavjudligi bois, 
oxirgi narx masalasini sotuvchi va xaridor savdo qilish ko`nikmasi hal qiladi. 
Qizig`i shundaki, Avstriya maktabi ning savdoga nisbatan e`tibori vaqt o`tishi 
bilan yuksak natijalarni berdi, zero vena universitetining sobiq talabalari bo`lmish 
Dj.Fon Neyman (1903-1957) va O.Morgenshtern (1902-1977) keyinchalik 
AQSHga ko`chib o`tib, XX asr o`rtalarida “o`yin” nazariyasini yaratishdi. 
Avstriya maktabi namoyandalari, asta sekinlik bilan real bozorga yaqinlaShuvchi 
holatlardagi narx shakllanishini ko`rib chiqishgan. Izolyatsiya sharoitiga 
almashinuvda, ya`ni bir tomonlama, va ikki tomonlama raqobatchilik 
sharoitlarida. Ikki tomonlama raqobatchilik sharoitlarida, bozor narxi, bir - biriga 
maksimal darajada yaqin bo`lgan xaridor va sotuvchi narxlariga tayangan holda 
belgilanadi.