2-bosqich 1-semestr 9-mavzu: To‘ldiruvchi va uning ifodalanishi

munavvar gapida sen bilan bo‘lagi ko‘makchili to‘ldiruvchi. Senga 
(kimga?) aytar gapim bor gapidagi senga bo‘lagi kelishikli
to‘ldiruvchi sanaladi.
Тushum kelishigi bilan shakllangan to‘ldiruvchilarda to‘ldiruvchi
bilan u bog‘langan hokim bo‘lak yonma-yon turganda tushum kelishigi
ifodalanmasligi mumkin, lekin uning borligi so‘rog‘idan va kesimning
o‘timli fe’l ekanligidan bilinib turadi. Masalan, shoirlari g‘azal bitadi.

---

TO‘LDIRUVCHI
VOSITALI
KELISHIKLI
VOSITAZSIZ
KO‘MAKCHILI
MUSTAQIL
NOMUSTAQIL

---

VOSITASIZ
TO‘LDIRUVCHI
VOSITALI 
TO‘LDIRUVCHI
TO‘LDIRUVCHI
Ot va olmosh bilan:
Otlashgan so‘z
bilan:
Ibora bilan:
TO‘LDIRUVCHINING IFODALANISHI
Ot va olmosh
Otlashgan so‘z
Ibora 
Kimni? Nimani? Qaerni? 
so‘roqlariga javob bo‘ladi va
tushum kelishigi shaklida keladi.
Kimga? Nimaga? Kimda? Nimada? 
Kimdan? Nimadan? Kim bilan? Nima
bilan?
Gapdagi biror bo‘lakni to‘ldirib, 
unga boshqaruv yo‘li bilan tobe
holatda bog’lanagi. U fe’l
kesimga bog’lanadi:
Xat
uydan
keldi.
IFODALANISHI:
IFODALANISHI:
-
Bu yigitlar tog‘ni
talqon qiladi !
-Bo‘linganni bo‘ri
yer
.
-Otam birovni
yerga urmoqni
istamasdilar
Ravshan sen bilan
boradi.
Yaxshiga yonoshtir.
Yomondan adashtir.
Yoz yopinchi -g’ingni
qo’yma, qishda o’zing
bilasan.
!
Olmalar 
zavq bilan
terildi 
(qanday?-hol).
Bug‘doy 
kombayn bilan
o‘rildi 
(nima bilan?-to‘ld).
U 
ataylab
ishga bormadi 
(qanday?-hol
). Zokir 
buvisidan 
gap eshitdi 
(kimdan?-to‘ld). 

---

Juda muhim.To‘ldiruvchi hokim bo‘lakdan anglashilgan hara-
katiga, munosabatiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: 
1) vositasiz to‘ldiruvchi; 
2) vositali to‘ldiruvchi. 
Tushum kelishigi orqali ifodalangan to‘ldiruvchi vositasiz, 
qolgan shakllardagi to‘ldiruvchilar vositali sanaladi. 

---

Savol va topshiriqlar.
1.To‘ldiruvchi qanday gap bo‘lagi hisoblanadi?
2.Qaysi so‘z turkumlari bilan ifodalanadi?
3.Vositali to‘ldiruvchi qanday ifodalanadi?
4.Vositasiz to‘ldiruvchi qanday ifodalanadi?
5.Kelishikli to‘ldiruvchiga misol keltiring.
6.Ko’makchili to‘ldiruvchiga misol keltiring.
7.Mustaqil to‘ldiruvchi qanday ifodalanadi?
8.Nomustaqil to‘ldiruvchi qanday ifodalanadi?

---

Mavzuga oid test topshiriqlari.
1.Harakat nomi bilan ifodalangan vositasiz to‘ldiruvchi qo‘llangan gapni toping.
A. Uning kulib boqishlarini bir zum ham unutmayman. 
B. o‘quvchilar dam olishga dala shiyponiga kelishdi
C. Mening borishimdan sizga nima foyda?
D. So‘rashdan uyalma, bilmaslikdan uyal
2.o‘rin-payt kelishigi kelishigi shaklidagi so‘zning to‘ldiruvchi vazifasida kelishi qaysi qatorda berilgan?
A. Yozda qilingan mehnat o‘z natijasini berdi 
B. Birlashma idorasi uch qavatli binoda edi 
C. Katta chinni kosada suv olib chiqdi 
D. Nemis do‘stlarimizni Buxoroda uchratdik 
E. Ohangni chuqur sukutda tingladilar 
3.Chiqish kelishigi shaklidaga so‘zning to‘ldiruvchi vazifasida kelishi qaysi qatorda berilgan?
A. Anvar bolalikdan otlarni sevardi 
B. G`ulomjon uyidan erta chiqib ketgan ekan
C. Sultonovning gapini chin yurakdan qarshiladi D. Men Farg`onaning bir chekka qishlog`idanman 
E. U ham muhabbat zavqidan bahramand bo‘ldi 
4.Otlashgan so‘z bilan ifodalangan to‘ldiruvchini toping.
A.Sen o‘zingni maqtama, seni birov maqtasin 
B. Chiniqqanga dard yuqmas
C. Kulgu yuzni go‘zal qiladi 
D. Dardsiz odamdan ijodkor chiqmaydi 
E. Ko‘rmaganlar ko‘rishni orzu qildilar

---