Orfografiya o’qitish metodikasi. To‘g‘ri yozishni o‘rgatish yo‘nalishlari. Imloviy mashqlar. Ma’ruza rejasi

O’z diktant yoki yoddan yozuvda o’rganilgan imloviy qoida asosida yoziladigan so’zlar 
bo’lgan matnni o’quvchilar o’zlari o’qib yodlaydilar(ko’rib idrok qiladilar) yoki o’qituvchi 
rahbarligida eshitib yodlaydilar (idrok qiladilar), keyin o’zlari mustaqil yozadilar. 
Izohli diktant o’quvchilarning qobiliyatiga qarab ikki xil o’tkaziladi. O’quvchi, odatda, 
o’qituvchining ko’rsatmasi bilan ma’lum so’zning yozilishini diktant yozishdan oldin yoki keyin 
izohlaydi. So’zning yozilishini bo’g‘in-tovush, tovush-harf tomondan tahlil qiladi, unga qoidani 
tatbiq etadi. Masalan, ““Kitob – bilim manbai” – Kitob: Ki-tob. Ikki bo’g‘in. Birinchi bo’g‘inida 
k, i; ikkinchi bo’g‘inida t, o, b tovushlari bor. Oxirgi b tovushi p tovushi tarzida talaffuz qilinadi. 
Unda b yoki p tovushini ifodalovchi harfning yozilishini tekshirib aniqlaymiz. Buning uchun so’z 
oxiriga i tovushini qo’shamiz va aytamiz: kitobi.B tovushi yozilar ekan” kabi izohlanadi. 
Bu diktantda o’quvchilar qoidalarga oid so’zlarning tagiga chizadilar. 
Saylanma diktantda o’quvchilar diktovka qilingan gaplar yoki matnning hammasini 
yozmaydilar. Uning o’qituvchining topshirig‘iga mos qisminigina (o’rganilgan qoida asosida 
yoziladigan so’zlarni, so’z birikmalarini) yozadilar. Masalan, bosh harf bilan yoziladigan 
so’zlarnigina yozish (1-sinf), qaratqich kelishigidagi so’zni u bog‘langan ot bilan yoki tushum 
kelishigidagi so’zni u bog‘langan fe’l bilan birga yozish (4-sinf) kabi. Saylanma diktant 
o’quvchilarda imloviy ziyraklikni o’stiradi. 
Erkin diktantda o’quvchilarga mazmunni buzmay, gap tuzilishini o’zgartirish, bir so’zni 
unga yaqin ma’noli so’z bilan almashtirish erkinligi beriladi. Diktant uchun 3-5 qismli matn 

---

tanlanadi. O’qituvchi avval matnni bir marta ifodali o’qib beradi, so’ngra matn mazmuni 
yuzasidan suhbat o’tkazadi. Ayrim qoidalarni eslatadi. Keyin matnning bir qismi qayta o’qib 
beriladi, o’quvchilar uning mazmunini yozadilar.
Erkin diktant imlo qoidalarini mustahkamlashga xizmat qilishi bilan birga, o’quvchilar 
nutqini o’stiradi, fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. 
Rasm diktant predmet rasmini yoki o’zini ko’rsatib o’tkaziladi: predmet rasmi ko’rsatiladi, 
o’quvchilar uning nomini aytadilar va yozib vergul qo’yadilar, ish shunday davom etadi (Birinchi 
so’z bosh harf bilan, qolganlari qoidaga ko’ra yozilishi eslatiladi). Rasm diktantda o’rganilgan 
qoidani, ayniqsa, o’quv yili davomida o’rganiladigan imlosi qiyin so’zlarni to’g‘ri yozishni 
puxtalash, shuningdek, ularni o’quvchilar qanday o’zlashtirganliklarini sinash maqsadi ko’zda 
tutiladi. 
O’qituvchi darsning maqsadi va malakani shakllantirish ustida ishlash bosqichini hisobga 
olgan holda, diktantning barcha turlaridan izchillik bilan foydalanadi. 
Bayon o’quvchilarning lug‘atini boyitish, bog‘lanishli nutqini o’stirishga qaratilgan 
orfografik mashq turlaridan biri hisoblanadi. Bayon orfografik mavzularni o’rganishning 
yakunlovchi bosqichida, o’quvchilar qoidalarni bilib olib, uni tatbiq qilishga o’rganganlaridan 
so’ngo’tkaziladi. Bayonyozganda o’rganilgan imlo qoidalarini to’g‘ri tatbiqetish ularning 
onglio’zlashtirilganligini ko’rsatadi. 
Savol va topshiriqlar: 
1. Imlo qoidalarining ahamiyatini izohlang. 
2. Imlo qoidasi ustida ishlash jarayonining asosiy komponentlarini aniq misollar bilan 
tushuntiring. 
3. Imlo qoidasini o’rgatish jarayonida o’quvchilarning aqliy faoliyatini ta’minlash uchun 
qanday usullardan foydalanasiz?