Orfografiya o’qitish metodikasi. To‘g‘ri yozishni o‘rgatish yo‘nalishlari. Imloviy mashqlar. Ma’ruza rejasi

Imloga oid mashqlar. Imloviy malaka ongli nutq faoliyatining avtomatlashgan 
komponentidir. Faoliyat avtomatlashishi uchun uzoq vaqt davomida maqsadga qaratilgan 
mashqlar bajarib boriladi. Imloga oid mashqlar imloviy ziyraklik ko’nikmasini shakllantirishga, 
tegishli o’rinda qoidani tatbiq qilishga, mashqlarning qismlari o’rtasidagi bog‘lanishni belgilash, 
ularni umumiy va yagona faoliyat tizimiga kiritishga, o’quvchilar uchun qoidaning mohiyatini 
aniqlash va uni shakllantirishga qaratiladi. Qoidani tatbiq qilish davridagina uning mazmuni 
chuqurroq o’zlashtiriladi. Metodikada imloga oid mashqlarga: 1) grammatik-orfografik tahlil; 2) 
ko’chirib yozuv: 3) diktantlar; 4) leksik-grammatik tahlil; 5) bayonlar kiradi. Grammatik-

---

orfografik va leksik-orfografik tahlilda orfografiyaning grammatika va leksika bilan bog‘lanishi, 
ko’chirib yozuv va diktantda o’quvchilar faoliyatini belgilaydigan omillar, xususan, ko’chirib 
yozuvda ko’ruv va qo’l harakati uquvi, diktantda eshituv uquvi hisobga olinadi. 
Ko’chirib yozuv ko’rib idrok qilingan so’z, gap va matnni yozma shaklda ifodalashdir. 
Boshlang‘ich sinflarda husnixat va imlo qoidalariga rioya qilib, tuzatishlarga yo’l qo’ymay va 
tartibli, harflarni tushirib qoldirmay, o’rnini almashtirmay, tinish belgilarini to’g‘ri qo’llab 
ko’chirib yozuv ko’nikmasi shakllantirilishi kerak. O’quvchilarda bu ko’nikmani hosil qilish 
maqsadida o’qituvchi alifbe davridan boshlab ularga ko’chirib yozuvni izchillik bilan o’rgatib 
boradi. 
O’quvchilarda ko’chirib yozuv ko’nikmasini shakllantirishga oid asosiy qoidalarga 
quyidagilar kiradi:
1. Ko’chirib yozishdan oldin ko’chirib yozadiganingni yaxlit o’qib chiq.
2. Har bir gapdagi so’zlarni bo’g‘inlarga ajrat va ichda bo’g‘inlab ayt.
3. Ko’chirib yozganingni asliga solishtir va xatolaringni to’g‘rila. 
Ko’chirib yozuv uchun so’z, alohida gap va kichik matnlardan foydalaniladi. 
O’qituvchining qo’ygan maqsadiga bog‘liq holda ko’chirib yozishdan oldin unga 
tayyorgarlik ko’riladi; bunda imlosi qiyin so’zlarni izohlab o’qish, so’zning nima uchun shunday 
yozilishini asoslash, o’rganilgan qoida asosida yoziladigan so’zlarni aniqlash kabi mashqlardan 
foydalaniladi. Bu ko’nikma qay darajada shakllanganligini aniqlash maqsadida kontrol (tekshiruv) 
ko’chirib yozuv o’tkaziladi. 
Ko’chirib yozuv mashqlari grammatik, leksik yoki so’z yasalishiga oid vazifalarni bajarish 
bilan birga olib boriladi. Bu imlo qoidasini tatbiq etishni yaxshi bilib olish imkonini beradi. Chunki 
vazifaning xarakteri imloviy malakani shakllantirishga nazariy asos bo’ladigan grammatik, fonetik 
bilimlarni faollashtirishni talab etadi. Bulardan tashqari, kompleks mashqlar orfografiya bilan 
birgalikda nutq o’stirish vazifalarini ham bajarish imkonini beradi. Kompleks mashqlarga misol 
qilib quyidagilarni ko’rsatish mumkin:
1. Ko’chirish. Asosdosh so’zlarni aniqlab, asosni ajratish. 
2. Tushirib qoldirilgan qo’shimchalarni qo’yib ko’chirish, qanday qo’shimcha ekanini 
aytish; yozilishini tushuntirish. 
3. Matn mazmuniga mos so’zni qavs ichida berilgan so’zlardan topib qo’yib ko’chirish. Shu 
so’z qaysi so’z turkumiga oid ekanini, uning yozilishini tushuntirish. 
4. Aralash berilgan so’zlardan gap tuzish va yozish. 
5. Tartibsiz berilgan gaplardan bog‘lanishli matn tuzish. 
6. Tanlab ko’chirish (Berilgan gaplardan yoki matndan muayyan bir so’z turkumini; ot va 
fe’ldan yoki ot va otdan, sifat va otdan tuzilgan so’z birikmalarini ko’chirish). 
Diktant eshitib idrok qilingan so’z, gap, matnni yozishdir. O’quvchilarning og‘zaki yozma 
nutqini o’stirishda, savodxonligini oshirishda diktantning ahamiyati katta. O’quvchi diktant yozish 
jarayonida xato qilmaslikka harakat qiladi. Xato qilmaslik ularning fonetik, leksik va grammatik 
bilimlarni qay darajada o’zlashtirganliklariga bog‘liq bo’ladi. Imlo qoidalari grammatik hodisalar 
bilan bog‘liq bo’ladi. Demak, savodli diktant yozish uchun o’z navbatida grammatik qoidalarni 
ham bilish zarur. 
Boshlang‘ich sinflarda diktant uchun matn tanlashda bir qancha tamoyillarga rioya qilish 
zarur: 
1. Matnning monologik nutq shaklida bo’lishi. Unda ko’chirma gaplar, undalmali, 
kirish so’zli, ajratilgan bo’lakli gaplar, qo’shma gap bo’lmasligi lozim. 
2. Matn hajmi 1-4-sinf o’quvchilarining o’qish sur’tiga asoslangan bo’lishi. 
3. Matn mazmuni bolalar hayoti bilan bog‘liq bo’lishi. 
4. Diktant matni o’quvchilarga u yoki bu haqda bilim berishi.
5. Tanlangan matn g‘oyaviy-badiiy jihatdan yuksak bo’lishi, bolalar hissiyotiga ta’sir 
qilishi. 
6. Matn tarbiyalovchi xarakterda bo’lishi. 
7. Matnda o’rganilayotgan hodisa kamida 5-6 marta uchrashi. 

---

Diktantlar maqsadiga ko’ra ikki xil bo’ladi: 
1. Ta’limiy diktantlar – bilim berishga yo’naltirilgan diktantlar. 
2. Tekshiruv diktantlari – o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilishga 
qaratilgan diktantlar.