Tayanch so„zlar: Moliya bozori, valyuta bozorlari, xalqaro kreditlar bozori,
valyuta bozori, qimmatli qog‗ozlar bozori, sug‗urta va pensiya fondlari bozori,
hosilaviy moliyaviy instrumentlar bozori, milliy valyuta tizimi, jahon valyuta tizimi,
Parij valyuta tizimi, Genuya valyuta tizimi, Bretton-Vuds valyuta tizimi, Yamayka
valyuta tizimi.
Nazorat savolllari:
1. Jahon moliyaviy bozorlarning maqsadi va asosiy vazifalari nimadan iborat?
2. Moliyaviy bozorning asosiy ishtirokchilari
3. Xalqaro moliyaviy bozorning globallashuv jarayonlarini yoritib bering
4. Jahon kapital bozori asosiy mohiyati nimadan iborat?
5. Kapital eksporti milliy iqtisodiyotlarga ta‘sirini izohlab bering
6. Jahon valyuta tizimini shakllanish jarayonlari yoritib bering.
7. Jahon valyuta tizimi evolyusiya jarayoni mohiyatini tushuntiring va boshqa jahon
valyuta tizimlariga misolar keltiring.
108
7- bob. JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVI
RIVOJLANISHINING EKOLOGIK VA INNOVATSION OMILLARI
Reja:
7.1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvida texnologik ukladlar
7.2. ―Innovatsion iqtisodiyotning‖ xususiyatlari va rivojlanish jihatlari
7.3.
―Innovatsion iqtisodiyotning‖ shakllanishida axborot-kommunikatsion
texnologiyalarning o‗rni va uning rivojlanish tendensiyalari
7.4. ―Yashil iqtisodiyotning‖ mazmun-mohiyati va rivojlanish mexanizmi: BMTning
atrof-muhitni saqlash va rivojlanishida Rio-de-Janeyro Deklaratsiyasi (1992- yil).
7.1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvida texnologik ukladlar
Texnologik yo‗l ishlab chiqarishni rivojlantirishning ma‘lum bir darajasiga xos
bo‗lgan texnologiyalar to‗plami sifatida tavsiflanadi; ilmiy va texnik-texnologik
taraqqiyot bilan bog‗liq holda, pastki qatlamlardan yuqori progressiv o‗tishga
erishiladi.
Texnologik hayotning hayot aylanishi taxminan bir asrni qamrab oladi,
iqtisodiyotni rivojlantirishda uning hukmronligi davri 40 yildan 60 yilgacha (ilmiy va
texnologik taraqqiyotning tezlashishi, ilmiy va ishlab chiqarish davrlarining
davomiyligini qisqartirish asta-sekin kamayadi) bo‘lgan davni qamrab oladi. Iqtisodiy
hodisalar yuzasida bu davr iqtisodiy kon‘yukturaning uzoq to‗lqinlari shaklida
namoyon bo‗ladi, uning chastotasi birinchi marta N.D. Kondratiev tomonidan
belgilandi va keyinchalik ko‗plab tadqiqotlar natijasi o‘laroq tasdiqlandi.
Bugungi kunga kelib, jahon texnik-iqtisodiy rivojlanishida (Angliyada sanoat
inqilobidan boshlab) ketma-ket o‗zgarib turadigan beshta texnologik qatlamning
hayot aylanish davrlarini ajratib ko‗rsatish mumkin.
Texnologik jihatdan bog‗langan ishlab chiqarishlarning asosiy to‗plamlari
kompleksi texnologik tuzilishning yadrosini hosil qiladi. Uning yaratilishida ishtirok
etadigan texnologik yangiliklar "asosiy omil" deb nomlangan. Yangi texnologik
tartibni tarqatishda yetakchi rol o‗ynaydigan tarmoqlar uning tashuvchisi hisoblanadi.
109
Texnologik hayotning hayot aylanishi rivojlanishning uch bosqichiga ega va
taxminan yuz yil muddatga belgilanadi. Birinchi bosqich uning kelib chiqishiga va
avvalgi texnologik tuzumning iqtisodiyotida paydo bo‗lishiga bog‗liq. Yangi
texnologik yo‗l, avvalgi iqtisodiy tuzilishda hukmronlik qilganda paydo bo‗ladi.
Ushbu bosqichda uning rivojlanishi salbiy texnologik va ijtimoiy-iqtisodiy muhit
bilan cheklanadi. Faqat o‗sish chegaralari dominant texnologik yo‗l erishish va uning
tarkibiy ishlab chiqarish rentabelligini pasayishi bilan yangi texnologik yo‗l
texnologik zanjirlarida resurslarni ommaviy qayta taqsimlash boshlanadi. Ikkinchi
bosqich yangi ishlab chiqarish texnologiyasi asosida iqtisodiyotni tarkibiy qayta
qurish bilan bog‗liq va ellik yil davomida yangi texnologik turar-joy hukmronligiga
mos keladi. Uchinchi bosqich eskirgan texnologik tuzumning yo‗q bo‗lib ketishiga
olib keladi. Shu bilan birga, texnologik tartibga hukmronlik davri uning
rivojlanishidagi eng katta o‗sish bilan tavsiflanadi.
Ushbu jarayon texnologik inqilob deb nomlanishi mumkin, unda beshta
xususiyat mavjud: innovatsion faoliyatning o‗sishi, ishlab chiqarish samaradorligini
tez oshirish; yangi texnologik imkoniyatlarning ijtimoiy va siyosiy tan olinishi; yangi
texnologik tizimning xususiyatlariga muvofiq narx nisbatlarini o‗zgartirish.
Texnologik inqilob eskirgan texnologik tuzilmalarda, ularning qisqarishi, iqtisodiy
ahvolning yomonlashuvi, tashqi savdo qarama-qarshiliklarining chuqurlashishi,
ijtimoiy va siyosiy keskinlikning kuchayishi bilan shug‗ullanadigan kapitalning katta
amortizatsiyasi bilan birga keladi.
Texnologik tartibni almashtirish belgilari:
Energiya va xom-ashyo narxlarining keskin o‗sishi, avvalgi texnologik
tuzumning o‗sib borayotgan texnologik zanjirlarida ortiqcha iste‘mol qilish natijasida
yuzaga keladi.
Dominant texnologik tuzumning texnologik majmualarida ishlab chiqarish
rentabelligining keskin pasayishi.
Dominant texnologik turmush tarzi hayot sikli oxirida yangi texnologiyalar
yuqori noaniqlik kutilgan rentabelligini investorlar tomonidan faol talab fond bozori
va ko‗chmas mulk bozorida moliyaviy qabariq qarishi.
110
Kapitalning katta qismini devalvatsiya qilish va moliyaviy inqiroz orqali
moliyaviy balonni bartaraf etish tufayli uzoq to‗lqinli depressiyani boshlash.
Moliyaviy
inqiroz
investitsion
muhitni
yomonlashtirsa-da,
asosiy
yangiliklarning tarqalishini sekinlashtirishi mumkin bo‗lsa-da, moliyaviy bozordagi
inqiroz real aktivlarga investitsiyalarni qayta yo‗naltirishga yordam beradi. Natijada,
asosan, yangi kamroq energiya va moddiy intensiv texnologiyalarni ommaviy
ravishda joriy etish orqali, birinchi navbatda, yangi texnologik tuzumning yadrosini
kengaytirish orqali depressiyadan chiqish boshlanadi. Shu bilan birga, kapitalning
haddan tashqari texnologik tuzilmalarning o‗sish chegaralariga yetganidan ozod
etilishi. Yangi texnologik tuzumning asosiy innovatsiyalarini rivojlantirishga
sarmoya kiritilganligi sababli, ularning miqdori ortib bormoqda.
Zamonaviy iqtisodiyot tarkibida axborot texnologiyalari tizimi ustunlik qiladi.
Rivojlangan va ko‗plab yangi sanoat mamlakatlarida 80-larning o‗rtasidan boshlab
beshinchi texnologiya ishlab chiqarishining ommaviy tarqalishi va iqtisodiyotning
ko‗plab tarmoqlarida an‘anaviy texnologiyalarni almashtirish boshlandi. Uning
asosiy omili mikroelektronika va dasturiy ta‘minotdir. Uning yadrosini tashkil
etuvchi ishlab chiqarishlar orasida elektron komponentlar va qurilmalar, elektron
hisoblash texnikasi, radio va telekommunikatsiya uskunalari, lazer uskunalari,
hisoblash texnikasiga xizmat ko‗rsatish kiradi.
Bugungi kunda beshinchi texnologik yo‗l uning o‗sishi chegaralariga yaqin:
energiya bahosining ko‗tarilishi va tushishi, moliyaviy pufakchalarning shakllanishi
va qulashi – hayot aylanish jarayonining yakuniy bosqichining ishonchli belgilari,
dominant texnologik tuzum va iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurishning boshlanishi
keyingi – oltinchi texnologik tartibga asoslangan bo‗lib, uning shakllanishi va o‗sishi
kelgusi ikki-uch o‗n yillikda global rivojlanishni aniqlaydi.
Uzoq muddatli texnik-iqtisodiy rivojlanishning mavjud ritmidan kelib chiqqan
holda, XXI asrning ikkinchi o‗n yilligidan bugungi kunda beshinchi texnologik
tartibga ega bo‗lgan barqaror o‗sish chegarasiga erishiladi. Shu vaqtga kelib, hozirgi
vaqtda yuzaga keladigan yangi oltinchi texnologik tuzumning reproduktiv tizimi
shakllantiriladi.
111
Hozirgi vaqtda yangi (oltinchi) texnologik yo‗l rivojlanishning embrional
bosqichidan kelib chiqadi, uning o‗sish chegaralariga yetgan avvalgi texnologik
tuzumni almashtirish jarayoni boshlanadi. Bu jarayon dunyoning yetakchi
mamlakatlari iqtisodiyotining moliyaviy va tizimli inqirozi sifatida namoyon bo‗ladi,
bu esa energiya va boshqa xom ashyo narxlarining pasayishi bilan birga sodir bo‘ladi.
Uni bartaraf etish uchun bank tizimini saqlab qolish yoki moliyaviy bozorni qayta
tiklash uchun chora-tadbirlar ishlab chiqishni talab etadi. Ular iqtisodiy o‗sishning
yangi uzoq to‗lqinini yaratishi mumkin bo‗lgan yangi texnologik tartibni
rivojlantirishni rag‗batlantirish dasturlari bilan to‗ldirilishi kerak.
Hozirgi vaqtda uning rivojlanishining asosiy yo‗nalishlari: molekulyar
biologiya va genetik muhandislik, nanotexnologiya, sun‘iy aql tizimlari, global
axborot tarmoqlari va yuqori tezlikda integratsiyalashgan transport tizimlarining
yutuqlariga asoslangan biotexnologiya. Keyinchalik rivojlanish moslashuvchan ishlab
chiqarishni avtomatlashtirish, kosmik texnologiyalar, oldindan belgilangan
xususiyatlarga ega qurilish materiallarini ishlab chiqarish, atom sanoati, havo
transporti bo‗ladi. Atom energetikasi va tabiiy gaz iste‘molining o‗sishi vodorodni
ekologik toza energiya tashuvchisi sifatida kengaytirish bilan to‗ldiriladi, qayta
tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish sezilarli darajada kengayadi.
Oltinchi texnologik yo‗l nanotexnologiyalardan foydalanishga asoslangan, bir
milliard metr darajasida faoliyat ko‘rsatadi va u tubdan yangi xususiyatlarini berib,
moddaning molekulyar tuzilishini o‗zgartirish orqali tirik organizmlarning hujayra
tuzilishiga kirib boradi.
Yuqori sifatli hisoblash texnikasi bilan bir qatorda, nanotexnologiya ham jonli
va jonsiz moddalarning yangi tuzilmalarini yaratishga imkon beradi, ularni o‗z-o‗zini
takrorlash algoritmlari asosida o‗sadi.
Yangi texnologik tartibni shakllantirish davrida innovatorlar birinchi navbatda
asosiy yangiliklarni o‗zlashtirib, bunda yetakchi rol o‗ynaydi. Ularning faoliyati
tufayli energiya bahosidagi sakrashdan keyin amalga oshiriladigan va yangi
texnologik tuzilmaning texnologik to‗plamlari foydasiga ishlab chiqarish
112
rentabelligining nisbati o‗zgarganidan keyin amalga oshiriladigan eski omborni
almashtirish uchun old shartlar yaratiladi.
Davlat investitsiyalari, ta‘lim markazlari mablag‗lari va moliyalashtirish
institutlari texnologik turmush tarzini shakllantirishda katta rol o‗ynaydi. Xavfning
katta qismini olib tashlash orqali davlat innovatorlarga o‗zlarining ilmiy-texnik
loyihalarini yuqori raqobat sharoitida, ularning natijalariga bo‗lgan talabning
yetishmasligi bilan muqobil texnik yechimlarni amalga oshirish imkonini beradi.
Yuqorida keltirib o‘tilgan omillar, jahon iqtisodiyotining rivojlanish
yo‗nalishini belgilovchi ilg‗or mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishini aks ettiradi.
"Ilg‗or" ilmiy va texnologik taraqqiyotda bo‗lish va yangi texnologik qatlamlarning
takrorlanuvchi turlarini shakllantirish global iqtisodiy rivojlanishning "lokomotivlari"
rolini o‗ynaydi, ayni paytda ular bilan bog‗liq afzalliklardan foydalanadi.
Har safar dominant texnologik uslublarning o‗zgarishi xalqaro mehnat
taqsimotida jiddiy o‗zgarishlar, eng muvaffaqiyatli kompaniyalar va yetakchi
mamlakatlar tarkibini yangilash bilan birga keladi.
Shunday qilib, beshinchi texnologik rejaning kengayishi har yili Financial
Times tomonidan chop etilgan 500 yirik korporatsiyalarining ro‗yxatini sezilarli
darajada yangilashga olib keldi. Ularning uchdan biri beshinchi tur sanoatida
ishlaydigan kampaniyalardir. Chorak asr oldin, ularning aksariyati bozor
qatnashchilaridan emas edi, ammo bugungi kunda dunyodagi
yetakchi
kompaniyalarning jami 2\3 qismi ularning hissasiga to‗g‗ri keladi.
Yangi – oltinchi-texnologik tartibni shakllantirish jarayonida uzoq muddatda
iqtisodiy o‗sishning asosiy yo‗nalishlari shakllantiriladi. Ularning o‗z vaqtida
rivojlanishi XXI asrning o‗rtalariga qadar geosiyosiy raqobatni aniqlaydigan qiyosiy
afzalliklarni keltirib chiqaradi. Zotan, oltinchi texnologik tartibni shakllantirishning
istiqbolli yo‗nalishlarida olib borilayotgan ARGE yuqori natijalarga erishmoqda.
Hatto qishloq xo‗jaligi kabi an‘anaviy foydasiz sanoati, ularning rentabellik 50%
oshadi.
Zamonaviy iqtisodiy o‗sishni ta‘minlashda NTPNI davlat tomonidan
rag‗batlantirishning ulkan ahamiyati innovatsion jarayonlarning ob‘ektiv
113
xususiyatlari bilan belgilanadi: yuqori xavf, umumiy ilmiy muhit va axborot
infratuzilmasini rivojlantirish darajasiga, ilmiy tadqiqotlarning katta kapital
intensivligiga,
ularning
natijalarini
tijorat
maqsadlarida
amalga
oshirish
imkoniyatlarining noaniqligiga, kadrlar ilmiy va muhandislik malakasiga bo‗lgan
talablarga, intellektual mulkni huquqiy himoya qilishga bo‗lgan ehtiyojga bog‗liq.
Jahon bozorida faoliyat yuritadigan 500 ta eng yirik va eng muvaffaqiyatli
firmalarning 90 foizi global iqtisodiy tizimning asosiy mamlakatlariga tegishli. Ular
jahon savdo va moliya aylanmasining yarmidan ko‗pini nazorat qiladilar, turli
mamlakatlar iqtisodiyotining eng daromadli tarmoqlari, jumladan, qazib olish va ilm-
fanga asoslangan sanoat, telekommunikatsiya, ishlab chiqarish infratuzilmasi, 4/5
yangi texnologiyalar savdosi. Muayyan firmalarning global raqobatidagi
muvaffaqiyat to‗g‗ridan-to‗g‗ri ularning davlat ilmiy-texnik siyosati bilan bog‗liq.
Milliy resurslarni beshinchi texnologik tizimning asosiy texnologiyalarini o‗z
vaqtida o‗zlashtirishda konsentratsiyaning ustuvor yo‗nalishlarini to‗g‗ri belgilash
Osiyo mamlakatlari – Yaponiya, Janubiy Koreya, Tayvanga periferik qaramlikdan
qochishga imkon berdi. Shu sababli, bugungi kunda Xitoy, Hindiston va Braziliya
beshinchi va oltinchi texnologik qatlamlarning asosiy o‗sish yo‗nalishlarini
o‗zlashtirmoqda. Bu ularga nafaqat yangi ishlab chiqarishni jadal rivojlantirish, balki
yangi texnologik asosda an‘anaviy ishlab chiqarishni ko‗paytirish, ko‗p millatli
kapitalni yanada iqtisodiy samaradorlik bilan jalb qilish imkonini beradi. Faol ilmiy-
texnik va sanoat siyosatining kombinatsiyasi, tashqi iqtisodiy aloqalarni maqsadli
tartibga solish orqali muvaffaqiyatli mamlakatlarning atrof-muhitdan jahon iqtisodiy
tizimining yadrosiga tushishiga imkon beruvchi jadal rivojlanish samarasiga
erishiladi.
Dostları ilə paylaş: |