Эя я ч, fQ andaM,J

İKİNCİ HƏRFİ İLƏ Ü Ç Ü N C Ü  HƏRFİ ARASINA 
UZATM A HƏRF ARTIRILAN SÖZLƏR BÖLMƏSİ
JUi,J jü , 
FƏ’İL, FƏ’UL, FƏ’AL 
b a b i n d a k i
 
s ö z l ə r
B u k a ç   A r t :   sıldırım  b ir yerin ad ıd ır.
В u  к  a ç:  q azan ,  qədəh.  «  £ Ф  &A a şıç -b u k a ç »  d a  deyilir.
J Z   T a t a r :   tü rk lərin   b ir  boyu.
T   a  ğ  a  r:  içinə  b u ğ d a  və  başqa  şeylər  q o y u la n   nəsnə,  dağarcıq, 
kisə,  çuval,  xaral. 
j t ö   T  a w a  r:  m al,  əşya.
Ç a w  a  r:  od  y an d ırm aq   ü çü n   işlənən  qov.  Bitişik o laraq   « J İ *  
çaw ar -  çuw ar»  d a deyilir. 
jliuı  S  о  к  a  r:  buynuzsuz  hər  heyvan;  başı  y an aq   kim i  tüksüz  olan  hər 
adam .  Bu  sözdən  alın araq   b u y n uzsuz  q o y u n a  «lsj* 
so k a r koy»  deyilir.
J  j*   X  о z a  r:  tü rk   d ü n y asın d a   b ir yerin  adı.
К   ü  f  э z:  ö zü n ü   d a tra n ,  tə k əbbürlü  ad am .
J 'j*   M  а r a z:  q aran lıq   gecə.
M   а r a  z:  m uzdla  işləyən  ad am ,  rəncbər.  A rğu  və yağm a  dillərində 
x ıy ar m araz»  deyilir.
T  a ş u  ğ:  d aşın a  bilən  əm lak  və  bu n a  b ənzər şe y b r,  m ənqul  mal.
T  u ş  a ğ:  cid ar və ya  atın  iki  ön  ayağına  v u ru lan   buxov.

410
Mahmud Kaşğari
j
I
aj
  В  a  ç  a  к:  x ristian ların   orucu.
T  a 1  a  к:  d alaq ,  qaraciyər.
T
1
1 a  к:  q ad ın ın  ayıb yeri.  Çigilcə.
S  u  1  a  к:  dalaq .  Q ıpçaqca.  Bu  o*  s  hərfi  ^   t-dən   çevrilm işdir. 
ЭгэЬсэ 
və 
deyilir  ki,  əsli 
və 
-dir.  Bu 
dəyişm əyə  ö rn ək   o la ra q   nəhvçilər  aşağ ıd ak ı  beyti  göstə- 
r ir l ə r :^ ^ 'J
L K i^ J  
.ŞbbdJI  ^  
ÄI3I 
.  B u rad ak ı  ^
sözü 
dem əkdir.
В ü  d i k:  h o p p a n m a ,  o y n am a,  atılıb-düşm ə.
В  э z э k:  bəzək,  zinət.. Bu  söz  ‘-S'j?  T  i  г э k:  dirək;  qovaq.
T  i  1 э k:  d ib k .
T  ü  1  э k:  tü b k . 
t ü b k  yılkı  =  qış  tü k ü n ü  tö k ə n  heyvan».
T   ü  к  э  1:  ham ısı,  tam am ilə,  b ü tü n .  T am   o la n   bir  şey  üçün  « J ^  
tükəl»  deyilir. 
tü k əl alğıl  =  ta m   al,  ham ısını al».
JIjş  К   ı  w  а  l:  « ü ’Ji 
kıw al  b u ru n   =  düzgün  b u ru n » .  B e b   b u ru n d a n  
h am ın ın  xoşu gəlir.  Bu şeirdə də işb n m işd ir:
J jfiy ---
JUS uSui  ^  J J J  
ı r i - j j  
J a
«A rdı səni  k'ız,
Bodı  a n ın q   tal,
Y aylır a n ın q   artuçı 
B urnı  ta k ı  kıwal».
Y o rd u   səni  qız,
Boyu  o n u n   sərv kirni,
İki  уап а ard ıc  kim i  sallam r,
Divanü lüğat-it-türk
411
B u rn u   da  düzdür.
(Y u m şaq   tənli  cariyə  səni  ald atd ı,  o n u n   bədəni  ərər  kimi  əyilir,  ardıc 
bu d ağ ı  kirni  sallanır,  b u rn u  d a düzdür).
Ç  u   г а m:  yün g ü l  bir  oxu n   atılışı.  Bu  cür  atılan   ox  d a h a   uzağa  ge- 
dir.  A tılm a   ü su lu   b e b d ir:  ad am   arxası  üstə  u za n a ra q   oxu 
atır.  Bu  şəkildə atılan   o x a 
çuram  okı»  deyilir.
f'jÄ 
К  u  г 
а  m: fljs  k u ra m   k iş ib r   =  sanki  xaq am n  h ü zu ru n d a
o tu ru rm u ş  kim i  sıra  ib   o tu ra n   adam lar».  B u rad an   alına- 
raq   «jV  ^JjUf 
k iş ib r   k u ra m   o lturdılar»  deyilir  ki,
« a d a m la r öz m övqeyinə g ö rə o tu rd u la r» 293 dem əkdir.
В  u   1  а   n:  q ıp ç aq   d iy a rın d a   o v la n an   böyük  b ir vəhşi  heyvandır.  İçi 
k ü p   kim i  oy u q ,  y u x arıy a  yönəlm iş  buynuzları  var,  огауа 
q a r  və  y a  su  yığılır,  dişisi  diz  çö k ü r,  erkəyi  o ra d a n   su  içir, 
erkəyi  diz çö k ü r,  dişisi  su içir.
ü £ 4   T   i  g  i  n:  əslində  « k ö b »   dem əkdir.  B u rad a n   alın araq   rəngi  güm üş 
kim i  s a f o lan   kölələrə 
k ü m ü ş  tigin»,  igid  köləyə
«<^Su 
alp   tigin»,  u ğ u rlu   köləyə  « ä ^  
k u tlu ğ   tigin» 
deyilir.
B u  söz s o n ra la r  xaqan iy y ə  a ib sin in   ö v la d ların a  ad  kimi  verilm işdir.
Bu  söz  yırtıcı  q u şlard ın   birinin  adı  ib   də  q o şa  işb n ir: 
tsj**  çağrı  tigin» kim i,  «şahin  təkin» dem əkdir.  « 
k üç  tigin  =  qüvvətli  təkin».
Bu  adın  k ö b lə rd ə n   Ə frasiy ab   o ğ u lların a  keçm əsinə  gəlincə,  o n la r  ata - 
larını  çox  sayır,  böyük  tu tu rla r.  A taların a  bir  söz  dem ək 
və  ya  y azm aq   istədikləri  zam an   ataların ı  böyük,  ö z b rin i
293  T ürk  törəsinə  görə,  xaqanın  çadırında  və  ya  başqa  məkanda  bəylərin  və  digər 
ərənlərin  o tu rm a  yeri  ciddi  şəkildə  müəyyən  idi.  Deməli,  rəsmi  dövlət  protokolu 
m övcud  idi.  «Kitabi-Dədə Q orq u d » d a  da  buna  şahid  oluruq.  Uruzun  adlı-sanlı  bəyləri 
basaraq  yuxarı  başa keçməsi  Qazan xanı  əsəbiləşdirnıişdi.

4 1 2
Mahmud Kaşğari
kiçik  göstərm ək  ü çü n   «qul  b e b   etdi,  qul  elə  etdi»  deyiıiər. 
G et-gedə  bu  söz  [tək  h a ld a   işləndikdə]  o n larm   adı  oldu. 
K ö b b r in   adını  b u n la rd a n   ayırm aq  ü çü n   bu  sözə  bir  şey 
əlavə olunur.
ü j j j   T   ü  z  ü  n:  yum şaq  xasiyyətli,  həlim   adam .  Bu  kəlam d a  d a  iş- 
bn m işd ir:  « b uijj  Yjj  ö jjjI  u tu n   b ir b   tirəşm ə  =  xoşxasiyyət  ad a m la   lap  vuruş,  an caq  
alçaq  ad am la  heç  bəhsləşm ə  də,  çü n k i  xoşxasiyyət  ad am  
b e b  şey b ri həzm  edər,  a n c a q  bədxasiyyət ad am  səni əzər). 
ö j f c   T  ö  g ü  n:  dağ,  düyün,  d ağ lam a.
^bu  T  u  m  a n:  d u m an ,  sis.
Ç a  r u  n:  çinar ağacı.  Y ağ m a  ləhcəsində.
Ç i  к i  n:  üzüm   b ağ larm d a  b itən  b aşaq lı  bir o t,  h ey v an lara verilir.
Ç i  к  i  n:  güləbətin. 
^
  çikin  yıpı= güləbətin teli».
Ç  i  к  i  n:  ipək  qum aşı  g ü b b ə tin lə ,  zərb afta  i b   tikm ək.  « 
çikin çik n əd i= q u m aşı  о  q ay d a i b  tikdi».
S a m   a  n:  sam an.
К   u  1  a  n:  çöl eşşəyi,  qulan.
К  а p  a n:  kişi  adı.
К   u  t  a  n:  kişi adı.
К  ö  g ə  n:  sağın zam am   h ey v an ların   ayağına v u ru lan   ilgəkli çatı.
U   k ö g ə   n:294 göyqurşağı,  qövsi-qüzeh.
-w  Bu söz ( « ü ^  cW ») yazma  niisxədə təshih  edildiyindən dəqiq oxunuşu şübholidir.  Karl 
Brokkelmann  onıı  «yil  kökən»  kimi  oxusa  da,  Bəsim  Atalay  bunu  inandırıcı  say- 
mamışdır  (DLT,  I,  s.  415).  Salih  Mütollibov  iso «ıl  kökən»  kimi  oxumuş,  «ox-yay»  kimi 
tərcümə  etmiş,  mətn  altında  «yağmurlu  havada  günəşin  əlahiddə  vəziyyəti  nəticəsində 
pcyda  olan  göy, sarı,  qızıl  rəngli cizgilərin  görünüşü» deyə izahat  vermişdir (TSD,  I  tom, 
bet  393).  Hüseyn  Düzgün  bu  sözü  «tel  kögən»  kimi  oxuyaraq  «qövsi-qüzeh.  rəngin 
kam an»  kimi  mənalandırmış 
J   ^  s.251),  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  Tuğba  Yurtsevər  isə 
«yel  kögən  =  göyqurşagı»  (DLT-2005,  s.681  və  s.318)  şəklində  oxumuşIar.Çinlilər mad- 
dəni  «kögən»  kimi vermiş.  sonra  «yal  kögən» yazmıhlar (DLT-Çin,  I  cild.  s.438).
Divanü lüğat-it-türk
4 1 3
SON H Ə R FD Ə N  SONRA ÜZƏRİNƏ BİR 
ŞEY A R TIR ILA N  SÖZLƏR BÖLMƏSİ
O R T A S IH Ə R Ə K Ə S İZ  
F Ə ’L İ,  F Ə ’L U ,  F Ə ’L A  BABI
u  r   b ı:  k ö m əkçi,  yavər.
Wjb  К   ö  r   p  ə:  «Ajl 
k ö rp ə  o t= təzə  b itm iş  ot»,  «k ö rp ə yemiş 
=təzə  m eyvə».  Əsil  m ö v sü m ü   keçdikdən  so n ra  çıxan  nəs- 
nəyə  deyilir.  Y a y d a   a n a d a n   o lan   u şağ a  da  «Jc-f 
k ö rp ə 
oğul»  deyilir.  V axtı  k eçdikdən  so n ra   doğulan  quzu,  köşək, 
d a n a   kim i  h ey v an lara d a  «bjfc kö rp ə»   deyilir.
К  i  r  p i:  kirpi.  B ö yüyünə 
o k lu ğ   kirpi»  deyilir.
W2*   Ç  a  t  p  a:  k ə n d x u d a n ın   çay  və  çeşm ə  su ların ın   yatağını  q azm ağ a 
g e tm ə y ə n b rd ə n  aldığı  vergi.  Çigilcə.
К э п р э :   bir o t  adı.  K ənçək  dilində. 
jfcJi  P a r t u :   üstə geyilən  xirqə,  xalat;  fa rtu k .
В  u  r t  a:  qızıl  q ırın tıları,  qızıl  o v u n tu ları.
T  a x  t  u:  əyrilm əm iş  xam   ipək. 
с
S ö  k  t i:  кэр эк.  B arsğan  dilində.
jja
*-  S  о  к  t  u:  ko lb asa.  Q araciy ər,  ət,  ədviyyat  q arışd ırılaraq   bağırsağa 
basılır,  bişirildikdən  so n ra  yeyilir.
К   ı  f  t  u:  qayçı,  m aq q ac. 
jjjŞ   К   i  r t  ü:  and,  yəm in,  qəsəm.

414
Mahmud Kaşğari
ü:  gerçoklik,  həqiqət.  Ö lm üş  adam   üçü n  «Jf  ol
kirtü   yerdə  ol»  deyilir  ki,  «o,  gerçək  /h a q q / yerdədir,  o n u n  
h a q q m d a   yalan  sö y b m ə k   olm az»  d em əkd ir.  B u rad an   alı- 
n ara q   « ts& jş 
J  ol  tənqrigə  kirtin d i»   deyilir ki,  «tan- 
rıya in an d ı,  peyğəm bərə im an  gətirdi»  dem ək d ir. 
a:  «ham ısı»  m ən asın d a  bir  sözdür.  «jV 
Ia jj  b arça  kəl- 
dilər  =  ham ısı  gəldilər».  Bu  beytdə də işb n m işd ir:
Jbü 
bb I-AJJ
«K o ld açık a m inq  yağak,
B arça  b ib  ayrık  tayak».
D ib n çiy ə m in ceviz,
H am ısı i b  ay rıca b ir əsa.
(D ilənçiyə  m in  ceviz  verm ək  m ən im   b o rcu m d u r,  b u n u n   ham ısı  ib   bir- 
likdə  o n a   üstəlik  b ir  də  əsa  verərəm   ki,  о  q əd ər  ağırlığın 
altın d a yıxılm asın).
1
T  э  r ç  i:  m u zd la işbyən. 
ja-u  T  u  n ç u:  loxm a,  tikə.
Ь-»к  Ç  ö m  ç ə:  çöm çə,  kəfkir.  O ğuzca.
С  i n ç ü:  inci,  m irvari.  j   у  hərfi jr  ç hərfinə d ö n m ü şd ü r. 
j a j ä   Ç  a  n ç u:  əriştə xəm iri  açılan  oxlov.
S  i  n  ç  ü:  lavaşla  köm bə a ra sın d a   b ir növ çörək.
и. Ş  a  n  ç  u:  Y u x arı  Ç in  yolıı ü zərində  bir  şəhərdir. 
şəklində də
yazıla  b ib r.
К   a m  ç  ı:  qam çı. 
kılıç kam çı= içində qılınc o lan   qam çı».
^ R
a   m  ç  ı:  ayğırm ,  b u ğ ranm ,  b u ğ an m   tənasül  a b ti.  Ən  çox  a t  ba- 
rəsində  işlənərək 
■
..п-удД 
a t  kam çısı»  deyilir.
[yj*  К   i  r  t
В  a  r  ç
Divarıü lüğat-it-türk
415
К   э  w  ç  i:  K a ş ğ a rıs ta n d a   uyğur  diy arın a  q əd ər  işlənən  h ü b u b at 
[dənəvər  c isim b r,  taxıl]  ölçüsüdür.  O n  ritl
295
  həcm indədir. 
( 1
  ritl  isə 
1 2
  o k k ad ır).
К   ö  ш   ç  ü:  xəzinə,  dəfinə,  yatır. 
Taw ğaç  köm çüsi»
deyilir ki,  « ad   q ö v m ü n d ən   q alm a xəzinə» dem əkdir.
M   a  n  ç  u:  sə n ə tk a ra   v e rib n   m uzd,  əm ək  h aq q ı.  B aşqa  m uzda de- 
yilməz.
B ü g d   ə:  xəncər.
В  a 1  d  u:  balta.
T  a m  d  u:  g u r alo v lu   atəş,  ş ö b .  «<İİ«
j
  ta m d u k »  d a  deyilir.
Ç  ü  к  d   i:  «UuäJİ 
к   çü k d i  oluxsa»  deyilir  ki,  qulağın  a ltın d a 
« q afa  b altası,  ənsə süm üyü»  d e y ib n  yerdir.
\
лаш
  S a m  d  a:  ay ağ a g e y ib n  səndəl.  Çigilcə.
S ı  n d  u:  dərzi qayçısı,  qayçı.  O ğuzca.
К   a  m   d  u:  d ö rd   a rşın   u zu n lu ğ u n d a,  b ir  arşın   enində  bir  bez  par- 
çası.  B u n u n   ü zərin ə  u y ğ u r x an ın ın   m ö h ü rü   basılır,  alverdə 
p u l  y erinə  iş b n ir.  B u  bez  köhnəlsə,  h ə r  yeddi  ildə  bir  ya- 
m an ır,  y u y lu r,  yen id ən  üzərinə m ö h ü r vurulur.
'Jjä  К   a  n  d  a:  q a n d a ,  h a r a d a   m ə n asın d a  b ir  sö zdür. 
k an d a
ərd in q   =   h a r a d a   idin».  ü   n  hərfı  «İJy*  kay d a»   sözündəki  j  
у hərfini  əvəz etm işdir.  Əsli 
kay u d a» d ır.
К   a  r  d  u:  zəm h ərir  [q araq ış]  zam anı  su  ü stü n d ə   üzən  fındıq  boy- 
d a   buz p a rç a la rı.  Bu  şeirdə də  işlənm işdir:
iS 
;ua*- ja Jj 
jä
ıS—
j kı » 
j j
l
S—
İL»2
lui
 
uSÜÜ 
jjj
L
a
İ
j
J j ----------
* » ^ 1
2951  okka  1,283  kq-dır.  Bu  hesabla  1  ritl  15,396 kq,  10 ritl  153,96  kq  olur.

416
Mahmud Kaşğari
« K ard u n ı  yinçü  sakm m an q ,
T uzğunı  m an çu   sezinm ənq,
B ulm aduk  n ənqgə səw inm ənq,
Bilgələr am  уегэг».
K a rd u n u   inci  sanm ayın,
H ədiyyəni  m uzd  sanm ayın,
T apılm am ış  şeyə  sevinm əyin,
Bilgələr  b u n u  bəyənm əzlər.
(F m dıq   b o y d a  buz  p arçalarm ı  inci  h esab   etmə,  hədiyyə  edilmiş  yem əyi 
əl  m u zdu  san m a,  ta p m ad ığ ın   şeyə  sevinm ə,  çünki  h ü k əm a 
b u n u  bəyənm ir).
К  э n  d ü:  özü;  zat;  nəfs.  « c s^  
Jf ol  kəndü aydı  =   о  özü  dedi».
К   ü   n   d  i:  pis,  m ənfur.  O ğuzca. «Jf 
ol  k ü n d i  kişi  ol  =   o,
alçaq  ad am dır».  Bəzən  b u   kəlmə  sö zün q alaııı  y ad a  düş-
т э у э п  zam an  köm əkçi  söz o laraq  işlənir. 
lit»  M   u  n  d  a:  b u rad a,  b u rd a .  «ı$ 
ol  m u n d a   ol  =  о  b u rad ad ır» . 
Bu  beytdə də işb n m işd ir:
jju
 tJi!» 
jj jj
 
j
C
j j
ji 
Ь-ş. 
u i« jS  uSLSjjSİİ
«Ə m gəksizin  tu rğ u  yok  m u n d a tam u ,
E d h g ülüg ü g  k ö rm əd h ip  ajun çıkar».
Əməksiz d u rm a q   olm az b u rad a,
Y axşılıq  g ö rm əd ən  dü n y a yıxılar.
(İn san ın   b u ra d a ,  bu  d ü n y a d a   zəhm ətsiz  qalm ası  m ü m k ü n   deyil,  insan 
bir xeyir görm əm iş v axt  keçir,  ölüm   ö zü n ü  yetirir).
M  э  n  d  ə:  m əndə,  m ənim   y an ım d a.
Divanü lüğat-it-türk
417
M   a  n  d  u:  bir  tü rk   sirkəsi  növü.  R esepti:  üzüm   şirəsi  bir  kü p d ə 
qıcqırdılır,  so n ra   ü stü n ə  təmiz  şərab   tö k ü lü r,  bir  gecə  qal- 
d ıq d a n  so n ra  h azır olur.  Bu,  sirkələrin  эп  gözəlidir.
В  о ğ г а:  егкэк dəvə.  « c № j*j B oğra xan»  adı  bu  sözdəndir.
В  ü g r i:  əyri,  əyri  -  büyrü.
j j j j
  T  э t r ü:  h ə r şeyin tərsin ə d ö n m ü şü ,  çevrilmişi.
T   u   ğ  r  u:  qılm c,  bıçaq,  хэпсэг  kim i  ş e y b rin   qəbzəsinin  içinə  keçi- 
r ib n   incə dəm ir.
T   э  g  г  э:  dairə,  çevrə,  sfera. 
k u d h u ğ   təgrəsi  =  quyu
çevrəsi,  quyu dairəsi».
I
jj
*   Ç  u  p  r a:  k ö h n ə p altar.
ıs j**  Ç   a ğ r ı:  şahin,  laçın.  Bu şeirdə də işb n m işd ir:
Ч4*» lA J  vh® 
is
j
U
j
 
 
I j   t _ ı j j   ^ j ä u j   ı _ S L ı £ j Ä İ
«Ç ağrı  alıp,  a rk u n  m ü n ü p ,  a rk a r yetər,
A w lar keyik,  ta y ğ a n  ıdhıp,  tilk ü   tu tar» .
Şahin  alıb,  a ta  m in ib  dağ  keçisinə çatar,
G eyik o v lar,  tazı  salıb tü lk ü  tu ta r.
(Bir  igid  ərəni  öyərək  yazır:  q o lu n a   şahinini  a la ra q   a tın a   m inər,  q o v u b  
d ağ  keçisinə ç a ta r,  geyik  ovlayar,  köpəklərlə  tülkü  tu ta r).
^  
l
SJ**  Ç a ğ r ı  b ə g:  kişi  adı.
Ç   ı  ğ  r  ı:  çərx,  çərxi-fələk. 
k ö k   çığrısı  =  asim an,  göy
sferası».
j j f a   Ç  ı  ğ  r  ı:  dəyirm an,  çarx ,  d o la b   kimi  şeylərin  təkəri,  valı  və  hər 
növ vərdənə.
S  a  ğ  r  ı:  dəri,  hər  şeyin  dərisi. B u rad an   alın a raq   «
<
j ü
 
yer
sağrısı»  deyilir  ki,  «yer  üzü, yer  qabığı»  dem əkdir.  «

4 1 8
Mahmud Kaşğari
jjd  
kişi  sağrısı  yü z= in san ın   dərisi  iızüdür».  Ç ünki
üz istiyə-soyuğa d ü şd ü y ü  üçü n   d a h a  sərt  olur.
•j*"  S  ı  ğ r a:  iki dağ arasın d ak ı  geniş vadi.  O ğuzca.
S  ü  w  r  i:  sivri.  Q ılm c,  nizə,  m izraq,  şiş  kimi  əşy alardan  ucu  sivri 
o lan   hər  hansı  nəsnə.
j
S  о  к  r  u: 
jjL u  l£İİ əwgə  sok ru  k ird im   =  evə  icazəsiz,  gizlincə
girdim ».
с
К
  ü s  r i:  q u rb ağ a süm ükləri.
К  ü  w  r  ə:  heyvan ö lü b   içindəki  nəsnələr ç ü rü d ü k d ən ,  əti  süm üklər 
üzərində q u ru d u q d a n  so n rak ı  skeleti.
I 
К  э  к г э:  dəvələrin yediyi acı  b ir ot.
jj * i  В  a  n  z  ı:  bağ  so v u ld u q d an   so n ra  asm alarm   üstü n d əki  ü zü m ü n
qalıq ları,  nəfərm əm ə.  K ənçək dilində.
S  u  n  z  ı:  bit  cinsindən  bir  həşəratd ır.  B unun  b it  olduğu  zənnin- 
dəyəm .
jjä *   Ç   a  w j  u:  qolu,  budağı,  gövdəsi  qırm ızı  bir  ağacdır,  d ağ d a  bitir, 
m eyvəsi acıdır,  q ad ın ların   b arm ağ ı  qırm ızılıqda  b u n a  bən- 
zədilir.
j  
К   э n z i:  qırm ızı,  sarı,  yaşıl  rəngləri  o lan   bir Çin  qum aşı.
В  u x s  ı:  b ir уеш эк ad ıdır.  R esepti:  b u ğ d a  bişirilərək  içinə  b ad am  
dənələri  atılır,  ü stü n ə  təlbinə  [кэрэк,  bal  və  s ü d b   bişmiş 
bulam ac]  tö k ü lü r,  tu rş u d u q d a n   so n ra  buğdası  yeyilir,  su- 
yu  içilir.
T   о  x  s  ı:  K uyasda  yaşayan  bir  tü rk   boyu.  «JŞ-* 
toxsı  çigil» 
də deyilir.
ц Л й   т  э  w s  i:  təpsi, sini,  m əcməyi,  süfrə.
Divanü lüğat-it-türk
4 1 9
'-‘" ‘j 
T  ü  m 
s  ə-96:  m inbər.  A rğuca.  Əsil  türkcə  deyil.
X a  f 
s  ı:  m ü rək k əb   qab ı,  d av at,  penal.
j 
T  u  t 
ş  ı:  yaxın,  q o n şu .  «Ji  <
j j ü
  ^
  anınq  yeri  mə-
n in q   yergə  tu tşı  o l= o n u n   yeri  m ənim   yerim ə yaxındır».
B u rad a  o -  ş  i b   £   ç  bir-birinə  yaxm laşm ışdır. 
tutçı»
d a  deyilir.
T   u  t  a  ş  ı:  y u x arıd ak ı  söz  kimi  «yaxın  qon şu »   və  «hər  zam an» 
m ən asın d ad ır. 
<> m ən  sa n q a   tutaşı  b arır
m ən  = m ən  sizə  həmişə,  hər zam an   gəlirəm».
Ç  a x  ş  u:  «filiz h ərç
» 297
  adlı  bir o tu n   su y u d u r,  göz  ağrısına  qarşı 
istifada o lu n u r.  Söz əsil  türkcə deyildir.
К  a r ş  ı:  x aq an   sarayı.
К   a  r  ş  ı:  qarşı,  zidd.  « J  
^ j *  ö j j   tü n   k ü n ü n q   karşısı  ol  =
gecə g ü n d ü zü n   qarşısı,  ziddidir». 
u&Jı  К   a  r  ş  ı:  iki  boy  a ra sm d a   anlaşm azlıq.  «Vjj <-SJI 
Jİ  ol 
bəg  an ın q   b ir b   karşı  ol  =  о  bəy  digərinə  qarşıdır,  o n u n la 
an la şa  bilm ir».
К  a w ş ı:  « < j - k a w ş ı   kaş  =  incə,  ç a tm a   qaş».
В  a  t ğ a:  p a p a q   tikm ək  üçün  ü stü n d ə  keçə  və yun  kosilən  taxta. 
j& jj  T   u  z  ğ  u:  y o ld an   keçən  q o h u m lara   və  ta n ışla ra   hədiyyə  o laraq  
tə q d im   o lu n a n   yemək.
T a m ğ a :   x aq an ın   və ya  b aşqasının  dam ğası,  m ö h ü rü .
T  a  m ğ  a:  dənizə,  g ö b ,  vadiyə  tökülən  çayın  qolu;  delta;  körfəz. 
l i "  T   a  m  ğ  a:  gəm ilərin  lö v b ər  saldıqları  lim ana  və  ya  körpüyə  do 
tam ğ a»  deyilir.  Bu  beytdə do işlonm işdir:
296  Çağdaş  türkcədəki  «tümsək=yüksək  yer»  sözündən  çıxış  cdən  Bəsim  Atalay  bu 
kəlrmni  əsil  türk  sözü  saymışdır (D L T ,  I,  s. 423).
297  Seçkin  Ərdi  vo  Sərap  T uğba  Yurtsevər  bu  sözü  türkcə  «şimşir  çalısı»,  yəni  «şümşad 
ağacı,  şümşad  kolu»  adlandırmışlar (DLT-2005,  s.226)

420
Mahmud Kaşğari
jlji 
ı—
ıJtib I 
Ü
laj
'
j
5^  t5 j i  g j J  
«T am ğ a suwı  taşra  çıkıp  tağığ  ötər,
A rtu çla rı  təgrə  önüp  tizgin  yetər».
D a m ğ a  suyu dışarı çıxıb dağı  ötər,
D ö v rəsin də sıra-sıra  ardıc  bitər.
Ç u f ğ   a:  sürətli  getm ək  istəyən  bir  p o çtaly o n u n   yoldan  alıb  baş- 
qasını ta p a n a  q əd ər m indiyi  at.
Ç u  f  ğ  a:  bələdçi,  başçı.  Q ıpçaq  və  oğuz  dillərində.  Bu  deyim də də 
işb n m işd ir: 
kalın  kolan  çufğasız  bol-
m a s= q u la n   sü rü sü   başçısız  olm az».  Bu  söz  b aşq asın a  uy- 
m ağm   xeyirli  olacağı  bir  işdə  ö zü n ü n   də  uym ası  m əsləhət 
o lun an  a d a m a  deyilir. 
j® 
S о  r ğ u:  qan  a la n  şüşə,  q a n   alan larm  a b ti,  lanset. 
l*k*  S а 1 ğ  a:  «£»f  l* ^ s a lğ a  at= g əm   alm ayan  at,  sərt  at».
К   a p ğ a:  böyük  qap ı,  qala  qapısı. 
jfl  К   a d  h  ğ u:  qayğı. 
ja  К  u d ğ u:  ağ caq an ad ,  q a ra   milçək.
К   a  r  ğ  a:  qarğa.  Bu  a ta la r  sözündə də  işb n m işd ir:  «  £  cMiJ*
^ 
k arğ a  karısın  kim   bilir,  kişi  alasın  kım 
ta p a r^ q a rğ a n ın   qocasım   kim   ta n ıy a  b ib r ,  insanın  içində- 
kini  kim  ta p a   bilər».  Bu  beytdə də işlənm işdir: 
jlA o ıjj J( 
LoL jjiä
jLüj \£SS
a
 Lu ( jj—
j uuu ^*
3
"^
« K a rğ a  kalı  bilsə,  m unqın  ol  buz sukar,
Awçı  yaşıp  tu zak ,  ta b a  m ənqgə  bakar».
Q a rğ a   b aşın a g əb n i  bilsə,  d im d iy ib   buzu  dələr, 
O vçu  g iz b n ər,  qarğa  tələdəki  yem ə  baxar.
Divanü lüğat-it-türk
421
(Q a rğ a   başına  gəbcək  bəlaları  bilsə,  buzu  dim diyi  i b   dələr,  di  gəl  ki, 
ovçu  to ru   q u ru b   g iz b n ən   kimi  tələdəki  yerni  g ö rü b   tələyə 
düşür).
К   u  r ğ  u:  «Jj& jä  k u rğ u   эг  =  əsəbi  və zəvzək adam ». 
j c j a   К   a  r  ğ  u:  dağ  təpələrində  m inarə  şəkilli  tikilidir,  düşm ən  gələn 
zam an   h am ın ın   hazır  olm ası  üçün  ü stü n d ə  to n q al  qalam r.
К   a  ş  ğ  a:  qaşqa,  «!
й
kaş ğa  koy  =  başı  ağ,  q alan   y e rb ri  q ara 
qoyun».
К   a  ş  ğ  a:  «^l  l**iä  k aşğ a  a t  =   üzü  ağ,  g ö z b rin in   çevrəsi  q a ra   at». 
B unun  digər  adı  isə  «peçəli  at»dır,  rü b ən d li  at  dem əkdir. 
Başının  o rtası  ağ o la n   dəvəyə də  belə deyilir.
IjijlirfiS  К   a ş ğ a  b о ğ r a:  iki  yerin  adıdır298.
К   a  m  ğ  ı:  əy ri-b ü y rü   və  çirk in   olan  h ər  şey.  B u rad an   alın araq  
«t-SÜjjj 
kam ğı yüzlüg  = çirkin  üzlü»  deyilir. 
tfE  T  э 1  w э:  dəli.
K a l   w a:  m əşq  oxu.  Ü zərin d ə  ucluq  yerinə y u m ru   bir tax ta  parçası 
o lan   ox.
JfrJi  В  u  г к  ı:  « ‘-S-i'-i tAw b u rk ı  nən q   =  qarışıq  nəsnə»  (turşsifət  adam la- 
rın  üzü kimi).
T  а  г к a:  q o ru q .  «Ii2  ta lk a»  d a   deyilir.
T u r k u :   ipək.  Bu  deyim də  d ə  işlənmişdir:  « 
C
1**-1
o»Uaj  ı-a£l£-S  T aw ğ aç  xannınq  tu rk u sı  təlim ,  tənqləm ə- 
d h ip   b ıçm as= tav ğ aç  xanının  ipəyi  ço x d u r,  ancaq  yüz  ölç- 
məsə,  bir  biçm əz».  Bu  söz  hər  işdə  israfd an   qaçm ağı,  qə- 
naətcil  olm ağı  tövsiyə m əq səd ib  sö y b n ir.
298  Ehtimal  ki,  burada  bir  yanlışlıq  var.  Çünki  qaşqa  qoyun  və  qaşqa  atdan  sonra  tam 
qaşqa  dəvə  barədə  maddə  galməli  ikən  coğrafı  bir  ad  verilir.  Bəlka  də  « i j U ü a   Kaşğa 
boğra»  maddəsi  iki  dafə -  biıi q aşq a dəvə, digari  yer adı  olaraq  vcrilməli  imiş.