Эя я ч, fQ andaM,J

ü ------ «
j
Oİİ
j
4J 
( j 4
ı*ı
(j± jLuı (jkS IÜ3 çdä
«Təlim  başlar yuw aldım at,
Yağı  a n d tn   yaw aldım at,
Küçi  an ın q   kəwəldimət,
ron  şoxstarə  «Inanç  təkin»,  «Çavlı  tokin»  kimi  ünvanlar  verilirdi.  Ancaq  Əfrasiyab 
soyundan  olmayan  şahzadətar  dışında,  əsli.  mənşnyi  no  oiursa-olsun.  heç  kim  padşah, 
xaqan  oia  bilımzdi.  Çünki  türk  törəsi  buna  yol  vermirdi.

3%
Mahmud Kaşğari
Kılıç  kınka  küçin  sığdı».
Ç oxlu  başlar yuvarlandı,
Y ağı  oııdan yavaşlandı,
O n u n  gücü  çox azaldı,
Q ılınc qm a  güclə sığdı.
(Bir  savaşı  təsvir  edərək  deyir:  bu  sav aşd a  çox  igidlərin  başı  yerdə 
yuvarlandı.  Buna  görə  də  düşm ənin  əzm i  qırıldı,  qıvvəsi 
azaldı,  üstündə  çox  q an   q u ru d u ğ u   üçü n   qılınc  qına  güclə 
sığdı).
$   T  i  1  i  m:  dilim.  « ^ l  <4* 
jü
  bir  tilim   ət  =  bir  dilim   ət».  U zu n u n a  kə- 
silən  və ya yarılan  hər nəsnəyə  belə deyilir.
№   D  i d  i  m:  gərdək gecəsi gəlinin  b aşm a  qoyu lan   tac.
S  a  r  ı  m:  ibrik,  cürdək  kimi  şeylərdən  içiləcək  o lan   nəsnənin  sü- 
zülməsi  üçün   q ab ların   ağzına gərilən ipək  q um aş.
^
  S  a ğ  ı  m: 
jj j bir sağım  sü t= b ir  sağım   süd».
S  о  к  ı  m:  bir  ağac  parçası  şam   qozası  kimi  kəsilərək  içi  oyulur,  üç
tərəfdən dəlinərək  oxun  i'ıstünə qoyulur.
В  а  к 
1
  r s о  к u   m:  M ərrix  u ld u z u n u n   adı.
К  u ç a  m: 
jjj
 bir k uçam   nənq  =   bir q u caq   nəsnə».
К  o  r  u  m:  qaya. Yığılmış  m ala  da  belə  deyilir.  «&■$  <0*  Jf  ol ko-
ru m   buldı  =  o,  bir yığın  m al  tapdı».
(*j^  К  ə  г  э  m:  daxm a.  Ycr  altın d a  qazılm ış  olan  d axm a.  Y uxarı  və 
A şağı  Çin  dilində.
К  э  r  i  m:  divara  ö r tü b n   naxışlı  p arça  və  xalı  kim i  nəsnə.  « ? £   ^  
tam   kərim i  =  divara  gərilən  örtü ».
В  ü  t  ü  n:  «(у-? 
c
A
j
 
çın  b ü tü n   kişi  =  d o ğ ru -d ü rü st,  sözü  bütöv, 
əm in  adam ».  «
büt ün  y arm ak  =  b ü tiin   pul,  sağlam 
pul».
Divanü lüğat-it-türk
397
6Л1  В  u  d  h  u  n:  b u d u n ,  əhali,  xalq.  q a ıa   cam a at.  Çigilco.
а л   В  u  r  u  n:  b u run.
а л   В  u  r  u  n: 
Uığ  b u rn u   =  dağın irəliyo  d o ğ ru   çıxıntısı.  bur-
nu».  Hor  hansı  bir  şeyin  öniınə də  belə  deyilir.
a ’Ji  В  u  r u  n:  önco.  «cs-L* ü jj 
J'  ol  m ondin  b u ru n   bardı  =  о  məııdon 
ö ncə  goldi».  Bu  söz  ancaq  m ən a  e tib a r ib   ərobcoyo  uy- 
ğ u n d u r.
ö ji В  u j  ı  n:  «çöpləm ə»  ad la n a n   zəhərli  b ir  ot,  (iki  moxroc  arasıııdakı  j  
j  ib).
ı
В  a  s  a  n:  ölü  dəfn  edildikdən  so n ra  yeyilən  y eım k .  B uradan  alı- 
n a ra q  
yuğ  basan»  deyilir.
В  о  ğ  u  n~x2:  buğum ,  qam ış  buğum u,  b arm aq   buğum u,  foqorə.  Bu 
sözdə  p  m  hərfinin  yerinə  bir  xüsusiyyətdir.  Ə rəbcə  bu  beytdo do  işb n m işd ir-* 1:
öuA »5 (ЧА-3*— *
Ja^uılUjJa ı_ı
İn k a r odatı  o laraq   orobco 
vo  ^   deyilir. 
ü*j  В  a  к  a  n:  halqa.  Qızıl  və  qızıla  bonzor  şey b rd o n   q ay n lan   halqa, 
to q q a .  «C&CP1 altu n   b ak an   = qızıl 
halqa».
c
Jİ
j
 В  l  к  l 
n:  böyiir,  boş  böyür.
С£ч  В  ü  к i  n:  q ey ri-m ü q təd ir ad am ,  zoif ad am ;  im potcnit.
В  ü  к 
ü  n:  k o r  bağırsaq,  appeııdiks.
В  ü  к 
о  n:  qarpız,  lıind  qovunu.
j l j  В  u  I  u  n:  d u staq .  osir.  Bu  şeirdo  do  işlonmişdir:
' s:  S e ç k i n   Ə r d i   i lə  S ə r a p   T u ğ b a   Y ı ı r t s c v n r   ( D L T - 2 0 0 5 .   s.  192)  bıı  s ö z ü   « b o ğ m »   jsəkli ndn 
o x u m u ş l a r .
Ə r o b c o   h o m i n   b e y t i n   t ə r c i i ı n ə s i   b e b d i r :   « O ı ı l a r   ki.  b o y - b o s l u .   c üs s nl i   i di.   S a v a ş d a  
ç o x   cıl ı z.   q ü s s o l i   i d i » .   yoııi  o n l a r ı n   i ç i n d ə k i   b o y - b u x ı ı n l u .   p o l ı b v a n   k i mi   d ö v i i ş ç ü b r  
s a v a ş d a   cıl ı z  bit  ş o k i k b   i n l i b y i r d i b r .

398
M ahmud Kaşğari
<_
j
jL jjf 
<-£Ju(
ı—
ıjU 
j»Jj( Jja
t-ı
j
L
j
 
ı. -lljä jjlj
ISLLa I
a jj
  jij
« A b an q   kolsam ,  u dhı  barıp,
T u ta r ərdim  süsin  tarıp ,
B ulun  kılıp,  başı  yarıp,
B uluğ284 b arça m a n q a  yığdı».
Ə gər istəsəydim  d alm ca varıb,
T u tard ım ,  q o ş u n u n u  dağıdıb,
Ö zü n ü  əsir edib,  başını  y arard ım ,
N əyi  varsa,  ö n ü m ə yığdı.
(Savaşda  m əğlub  olan  b ir  ad a m d a n   bəhs  edərək  deyir:  əgər  m ən  is- 
təsəydim   o n u   təqib  ed ər  və  tu ta rd ım ,  q o şu n u tıu   ta r-m ar 
edib  özün ü   əsir alar,  başını  y a rard ım ,  an caq   canını  q u rtar- 
m a q   üçün  varını-yoxunu  fidyə  o la ra q   ö n ü m ə  yığdı,  mən 
də o n u   b u rax m aq la  ü stü n ə  m inn ət  qoydum ).
T  a  b a  n:  dəvə daban ı. 
ü f 1  T  ü  b  ü  n:  b ir p a rça у е т э к ,  b u ğ d a  sam anı.  Uç dilində.
T   a  d  h  u  n:  tosun,  iki  yaşında  o lan   cöngə.  D işisinə 
tişi
ta d h u n »   deyilir.
T   u  d  h  u  n:  k əndin  böyüyü,  tan ın m ış  ağsaqqalı,  içməli  suyu  pay- 
lay an   adam .
384  Bəsim  Atalayın  yazdığma  görə,  basma  nüsxədə  « j ^  buluğ»  şəklində  olan  söz  yazma 
nüsxədə  « j i  yoluğ»dur  və  doğrusu  da  b udur  (D L T ,  I,  s.  399).  Hüseyn  Düzgün 
J  
s.244)  və  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  Tuğba  Yurtsevər  (DLT-2005,  s.206)  bu  sözü  «yuluğ» 
şəklində  oxumuşlar.  Çinlilər həm  ərəb,  həm  də  latın  qrafikası  i h   bu  sözü  «bulun»  kimi 
vermişlər (DLT-Çiıı,  I  cild,  s.421).
Divanii lüğat-it-türk
3 9 9
T   ü  t  ü  n:  tü stü.  Bu  m əsəldə  də  işlənmişdir:  «
j j U   o t  tü tü n sü z  bolm as,  yigit  yazuksuz  bolm as  = 
o d   tü stü sü z,  igid  günahsız olm az».
cM   T  ü g ü   n:  dü y ü n ,  düyüm .
T  i  к ə n:  tikan.
[Q ayda]:
B u tələffüz ix tisar yolu ilədir.
H a lb u k i  q ay d ay a görə  ^  ke  hərfınin  şəddəsi  ilə  «t&5 tikkən»  dem ək  la- 
zım dır.  Bu  söz  bir  şeyi  dəlm ək,  d ü rtm ə k ,  tikm ək  m ənasım  
verən « ıj& i tikdi»  sö zündən  alınm ışdır.  Birinci'-S  ke  sözün 
əslindəki  «-S  ke-dir,  ikinci  ^   ke  isə  sifət  olduğu  ü çü n   əlavə 
edilm işdir.  Bu  m ü n v alla 
təw di  ətni= 3tini  şişə çək-
di»  sö zü n d ən   sifət  d ü zəltm ək  istəsək, 
ətni  təw-
gən» deyərik.
Sifətlərə  sözün  əslində  o lm ay an   b ir  ^ k / g   hərfi  ziyadə  edərsən.  «
tJİLı  эг  çöm di  suw da»  sözündən  sifət  d ü zəltm ək  istəsək, 
« J   jls u k   U&wı  suw ka  çöm gən  эг»  deyərik  ki,  « suda  çimən, 
suya  cum an,  d alan   ad am »   d em əkdir.  Beləliklə,  sifətlərdə 
sö zün əslində  o lm ay an   bir t-Ske/ge ziyadə qılm ış  olduq.
Əgər  sözün  əslində  ^  ke  varsa,  о  zam an  sifət  əlam əti  olm aq  üzrə  bir  <-* 
ke/ge  d a h a   a rtırm a q   lazım dır.  ‘-S  ke  h ə rfb rin in   bir-birinə 
yapışm ası  ü çü n   o n ları  şəddələm ək  gərəkdir.  Ə gər  «  J  
ш 
эг  u rağ u tn ı  sikti»  sö zü n d ən   sifət  düzəltm ək
istəsək,  « jl 
sikkən  эг»  dem əliyik.  « d fe   tik k ə n »   sözü 
də  b e b d ir,  qısalıq  olsun  deyə,  <-*  ke  səsinin  biri  atılm ışdır.

4 0 0
Mahmud Kaşğari
d&  T  u  1  u  n:  qu laq la  ağız  ara sm d a k i  yer.  T ü rk   və  oğuz  d ilb rin d ə n   bi- 
rində.
Ü ^ T u l u   n:  gəm in,  q a n ta rğ a n ın   iki  y an ında  olan  p arçalar.
T  о  1  u  n:  «ıs'  6 ^   tolun  ay  =  aynı  o n   dördü».
( Я Т а ш а   n:  K aşğarın  o rta sın d a n   ax an   bir çay.
Тэ  m   э  n:  «LISLI
j
 j-ü  təm ən  yiııqnə  =  çuvaldız».
T   ü  m  ə  n:  çox. 
tüm ən  tü rlü g   sö z b d i  =  çoxlu,
m üxtəlif,  bir yığın  söz  söyb di» .
d A   T   ü  m  э  n  m   i  n  q:  n ıin   dəfə  m in,  bir  rnilyon.  « 
6 "
tüm ən  m inq  y a rm a k   =  b ir m ilyon  pul». 
о*" T  ö  s  э  n 285:  h ə b  m inilm əm iş  dayça. 
üh- Ç u  p  a  n:  kənd  böyüyünüıı,  kətıdx u d an m   köm əkçisi. 
u ^ Ç   ı  к  a  n:  q ard aş  oğlu,  bacı  oğlu,  xala  oğlu,  bibi  oğlu. 
cfe- Ç э  к  ü  n:  adad o v şan ı  balası.
6 ^   Ç  ö  g ə  n:  çovkan.
a  b   a  n 286:  k o ta n ,  cüt,  b ü tü n   a lə tb ri  ib  birlikdə  cü tçü lü k   dəsti.
S  a  b  a  n:  cütcülük.  Bu  a ta la r  sözü n d ə də  işb ıım işd ir:  «
o " j!  
d ^ J   ^
 sa b a n d a   saııdırış  bolsa,  ö rtk ü n d ə   ir-
təş  bolm as  =  cü t  zaıııanı  hay-küy  olsa,  vəl  zam an ı  dava- 
dalaş  olm az».  Bu  söz  ax ırd a  qovğa  olm am ası  üçün  işini 
əvvəlcədən  m öh k əm   tu tm ası  m əsləhət  g ö r ü b n   ad am a  d e­
yilir.
2Kİ  Bu  söz  yaz.ma  niisxədo  «ö*"  tusun».  basma  nüsxodo « ö ^   tıısan»  iınlasındadır.  Karl 
Brokkclmann  onu  «losun»  şoklində  oxıımuş,  Bəsim  Atalay  bıı  oxunuşu  qəbııl  etmişdir 
(D L T .  I.  s.  402).  Salih  Mütəllibov  isə  «töson»  kinıi  oxumıış  vo  Nəvaidə  bu  sözıın 
«təvsən».  ynni  şux.  oynaq  at  mənasında  işbndiyini  bildıt mişdir  (TSD,  I  tom.  bet  382). 
Hiiseyn  Diizgün 
J j  s.254)  və  Seçkin  Ərdi  i b   Sonıp  Tuğba  Yurtsevor  (DLT-2005, 
s.582)  bu  sözü  «tosun»  şəklindo oxumuşlar.
-Nf’  Ç inlibr  bunu  və  bundan  sonıakı  söziı  «sapan»  şəklində  oxum uşlar  (DLT-Çin,  I 
cild,  s.424).
Divanü lüğat-it-türk
401
ö*-«S  a  ğ  u  n:  karluq  b o y u n u n   b öyüklərinə  v e rib n   b ir  ünvandır.  T ü rk  
həkim lərinə  «ü«-< I
j
I  atasa ğ u n »  deyilir.
Cfr*  S ı  ğ a  n:  ^  
sığatı  saç= sığallanm ış saç,  qıvrım   olm ayan  saç. 
ü '*** S ü  к  э n:  eşşək y ü k ü n ü n   bir  tərəfm də o la n   səbət,  sələ kimi  şeybr.
К   a  ç  а  n:  пэ  vaxt. 
k açan  k əldinq  =  h açan   gəldin».  Bu
söz bəzən « vaxt və z a m a n d a  şərt» m ən asm a gəlir.  « 
6 Й  
6 й1  kaçan  b a rs a   sən»  deyilir  ki,  «getm iş  olsaydın,  get- 
səydin»  d em əkdir.  B əzən  isə  b u   söz  v əd əb şm ək   ədatı  kimi 
iş b n ir, a n caq  əsas  m ə n a  ilk m ən ad ır.
К   a  d  h ı  n:  qayın,  d ü n g ü r,  q u d a ,  q o h u m lar.  Q ıp çaq lar b u n u   j  z ib  
sö y b y irlər.  B u  k əlam d a   d a işlənm işdir:
( j
7
l j  
U * i
j -  
A U
  ( J  J Ä
« K ad aş  tem iş  k a y m ad u k ,
K a d h ın   tem iş  kaym ış».
Q a rd aş  dem iş  -  saya salm am ış,  baxm am ış,
Q ayın dem iş -  baxm ış».
Bu  söz  q o h u m la r  ara sın d a   q ay ın a  xüsusi  sevgi  göstərilm əsini  vurğu- 
la m a q  üçün  s ö y b n ir. 
lu
*  К   a  r  ı  n:  q arın .  «jL ül 
k a rın   a tm a k   =   heyvan  kəsidikdən  so n ra 
işgəm bəsi  n işan   a lın a ra q   ox  atılır.  V u ran   ad am   ətd ən   bir 
p a rç a   alaraq   ap a rır.
К  u  r u  n:  q u ru m .  D iv ara,  o cağ a  h o p m u ş,  yığılmış  his.
К   u  к  u  n:  qığılcım.
К  а  1
1
  n:  q alm ,  six,  çox.  Ç o x  əsgərə « 
Ü& kalın  sü»  deyilir.
К   u  1  u  n:  q u lu n ,  day. 
j i ä K o l   a  n:  qayış,  к э т э г .
Ü&  К   о  1 а  n  э t i:  atm   qayış  keçən yeri.

402
Mahmud Kaşğari
ə  t  ə  n:  zəhm ət,  sıxıntı.  Əziyyət  çəkən  a d a m   b arəd ə  «
kətən  kö rd i,  kərəg ü   y ü d h ti= sıx ın tı  gördü,  çad ırı 
çiyninə aldı» deyilir.
ü ^ K ü d a n :   to y  yeməyi,  toy.
d £   К   ü  b   э  n:  dəvə  x a m u tu n u n   a ltm a   qoy u lan   çul,  yük  heyvanm a  la- 
zım  o lan  çul və çula bənzər şeylər.  O ğuzca.
üJ*  К  ü   r  i n:  içində qovun,  q arp ız,  x iy ar kim i  şeylər d aşın an   küfə,  sələ 
və y a zənbil.
£ $   К   ü  z  ü  n 287:  sərçə,  ta rla   siçanı,  köstəb ək   o v la m aq d a  istifadə  olu- 
n a n   b ir siçan növü.
К  
ü  
s  э  n :  b i  
K öçə  a d la n a n   şəhərin  b aşq a  b ir  adı.  U y ğ u r  sərhə- 
dindədir.
К  э  1 i n:  gəlin.
[Qayda]:
T ü rk   yazısın da  belə  isim lərə  o rta   hərfi  fəthə  isə  f'əthə  olan  h ərfd ən  
so n ra   türk cə  hecasın da  b ir  əlif  artırılır.  «üf*  ta b an = d əv ə 
d ab an ı»   sözü  '-****  [T -’-B -’-N ]288  şəklində  yazıla  bilər. 
Ə rəb  hərfləri  i b   yazılışında  əsil  sözdə  olm ay an   iki 
əlif 
əlavə olu nu r.  B u n lar fəthə hərəkəsini  göstərir.
287  Bəsim  Atalaym  yazdığma  görə,  bu 
söz
  yazma  nüsxədə  «üjs  küzən»  şəklindədir 
(DLT,  I,  s.404).  Hüseyn  Düzgün 
J 
s.245)  və  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  Tvığba  Yurt- 
sevər (DLT-2005,  s.338)  bu sözü «küzən»  şəklində oxumuşlar.
288  Uyğur  əlifbasını  bilməyənlər  üçün  kiçik  bir  izahat.  Mahmud  Kaşğarinin  uyğur  əlif-
bası  ilə verdiyi  sözləri  biz düz mötərizə  içində  latın  hərfbri  ilə  transkribə etdik.  Burada 
[T-’-B-’-N]  = 
« ö £
 
=taban»  sözündəki 
işarəsi  əlifi,  [T-V-B-V-N]  =
tübün»  sözündəki  -V-  işarəsi  vavı,  [К -’-L-Y-N]  =  «0& 
=kəlin»
sözündəki  Y  işarəsi  ye hərfıni, yəni 
i-ni  bildirir.  «Taban» və «tübün»  sözbri «tapan» 
və  «tüpün»  şəklində də oxuna  bilər.
Divanü lüğat-it-türk
403
Y enə  eyni  şəkildə  o rtası  zəm m əli  sözlərdə  bir  j  vav  artırılır.  B uğda  bə- 
limi  m ə n asın d ak ı  «  tübün»  sözü 
[T-V-B-V-N]
kim i  yazılır.  «ü& kəlin=gəlin»  sözü  isə  tü rk   hərflərilə 
[K -’-L -Y -N ]  şəklində  yazılır.  Q ay d a  b e b d ir.  М эп  ham ısı- 
nı  söyləm ədim .  Bir  u za tm a   hərfm i  və  ya  yum şaq  hərfi  zi- 
y ad ə  qılm aq  m ü m k ü n   olsa  d a,  b u n u n   d o ğ ru   və  düzgün 
o lan ı  bu  k ita b d a   göstərilən  v arian tıd ır.  B e b   olm asının  sə- 
bəbi  b udur: 
sözü 
, 
l
M sözü  sözü  isə 
-m
qısaldılm ış  şəklidir.  Sözün  uzadılm ası  kəlm ənin  m əna-sına 
zərər  verm əz,  an caq   qısalığa  riay ə t  etm ək   [türk  d ilb ri 
ü çün] d a h a  d o ğ ru d u r.
M ü cərrəd   sözlər bölm əsi  bitdi.

404
Mahmud Kaşğari
BİRİNCİ HƏRFİ İLƏ İKİNCİ HƏRFİ A RASINA 
UZATMA HƏRF ARTIRILAN SÖZLƏR BÖLMƏSİ
Ü Ç  N Ö V  H Ə R Ə K Ə S İ İL Ə  
F A ’İL  B A B I
К   a   ğ  u  t:  qovud,  d a rıd a n   düzəldilən  bir*yem əkdir.  Resepti:  d arı 
q ay n ad ıh r,  q u ru d u lu r,  so n ra  d ö y ü lərək   u n   haiına  salm ır. 
Y ağ la  və  şəkərlə  qarışdırılıb  h alv a  kim i  bişirilir  və  yeni 
d o ğm uş q a d m la ra  verilən  bir yem ək  olur.
Ç  a  1
1
  r:  çadır.
Ç   a  1
1
 r:  nişadır.  K öçə d ilin d ə289. 
j* b .  Ç a ç ı  r:  çad ır.  O ğuzlar  b u n a  
çaşır»  d e y irb r.
S  a  1
1
  r:  söyüş,  «bic,  h a ra m z a d a »  m ənasına gəlir. 
jp b - S  a ğ ı  r:  içinə şərab q o y u la n  həvəngə bənzər qab.
S  i  b  i z:  «(jÄŞ 
sibiz  k işi= laü b ali,  dalğm   adam ». 
u - jjj  T   ü  d  э  ş: 
o - jj j tüd əş  nənq  =  b ir-birinə  bənzəyən,  eyni  cins-
dən  o lan   nəsnələr».  Əsli  «J>  tü»dən  gəlir,  « tük»  m ənasın- 
d ad ır.  H eyvan  üçü n  
ıiıl  j j   bu   a t  пэ tü lü g   =  bu  at  nə
rəngdədir»  deyilir.  «ц&  dəş/daş»  yaşıdlıq  və  yaxınlıq  bil-
289  Saüh  Mütəllibov  bu  sözü  üstdəki söz kimi  «çadır» şəklində çevirmişdir (TSD,  I  tom, 
bet  385).  Burada  nişadırın  пэ  demək  olduğu  anlaşılmır.  Əgər  bu  bizim  bildiyimiz 
naşatır,  yəni  am m onium   xloriddirsə,  həmin  dövrdə  köçə  elində  və  dilində  bu  sözün  və 
maddənin  mövcud  olınası  kimyanın  inkişafından  xəbər  verir.  Hüseyn  Düzgün  (Ci  J  
j
 
s.247)  və  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  T uğba  Yurtsevər  (DLT-2005,  s.224)  bu  sözü  «nişadır» 
şəklində oxumuşlar.
Divanü lüğat-it-türk
405
dirən  bir  ə d a td ır.  Bir  an ad an   doğulm uş  iki  uşağa 
k arın d aş»   deyilir,  çü n k i  «karın»  sözünə  «daş»  əd atı  əlavə 
ediləndə  « b ir  q a rın d a   b ərabər  b ulunm uş»  dem ək  olur. 
М эгпэуэ  ««-M  əm ik»  deyilir.  Eyni  m əm ədən  əmən  iki  uşa- 
ğa 
əm ikdəş»  deyilir,  «əm m ədə  ark ad aş»   dem ək-
dir.  İkisi  eyni  y erd ən   olan  ad a m a  «сА лй  yerdəş»  deyilir, 
«həm yerli»  m ən a sm d ad ır.  Q o h u m -q a rd a şa   «u*3®  kadaş» 
deyilir,  əsli 
k a» d ır,  zərf  və  q a b   m ə n asındadır.  B una 
«u&  daş»  a rtırıla ra q   «<_£* k ad aş»   sözü  y aradılm ışdır,  mə- 
nası  «ikisi  b ir  q a b d a ,  b ir  zərfdə  y atm ışlar»  dem əkdir,  bu 
isə  «ana  b ətn i» d ir. 
könqüldəş»  sözü  də  b e b d ir,
«k ö n ü l  d o stu »   d em ək d ir,  çünki  qəlb  k ö n ü ld ü r.  «afajH  tü- 
dəş»  sözü  də  b u n u n   kim idir,  «rəngdə  eyni,  həm rəng»  mə- 
n asın d ad ır. 
о-Ау  T  ı  d  ı ş:  m aneə,  əngəl  olm a.
К  э к ü ş:  şiş yerlərə sü rtü lə n   b ir d ərm an d ır,  asq ırğ an   o tu d u r.
В  а 1
1
 ğ:  yaralı.  Bu  şeird ə də işb n m işd ir:
C&J
jJ b y jl  « U rm u ş  aju n   pusuğın,
K ılm ış  an ı  balığ,
Ə m -səm   a n q a r  tib n ip ,
Sizdə  b u lu r yakığ».
Q urm uş  d ü n y a   p u squnu,
Etm iş  o n u   yaralı,
O n a çarə  a x ta rıb

406
Mahmud Kaşğari
Sizdə ta p a r  m əlhəm i.
(Ş air  öz  h alın d an   bəhs  ed ərək   deyir:  fələk  o n u   pusqııya  salıb  y aralad ı, 
d ərm a n  ax ta rd ı, y a ra n ı sağ ald acaq  m əlhəm i  sizdə tap d ı).
İ ^ T a t ı   ğ:  d ad ,  ləzzət.  B irlikdə  söylənm ək  üzrə  «£Jl2 
tatığ -ta- 
lığ»290 deyilir.
В  e ş i k:  u şaq  beşiyi,  nənni.
<-Afc>  D   i  d  э  k:  gəlin  g ed ərk ən   y ad   a d a m la ra   görü n m əm ək   üçün  ö rtü - 
b n   örtü.
<-Цу  B a l e  к 291:  ərm əğan,  hədiyyə.
T  ü  n э k:  həbsxana,  zin d an .  B arsğanca.
S ü ç i  k:  şirin o lan  h ə r şey.
S  ü   ç  i  к:  şərab.  B u  söz  bir-birin ə  zidd  iki  m ən a  bildirir.  bU  Ila 
vadisində  y aşa y a n   yağm a,  toxsı,  çigil  b o y ları  şərab a  «qır- 
m ızı  şərab» dem ək   o lan  
Jja  kızıl süçik»  adı verirlər.
S e z i k:  sezmə,  seziş.
К  Ü p  İ k:  xirqə.  İki q a t  bez a ra sın a  p am b ıq   q o y a ra q   tikm ək.
^
>   К  ö ş i k:  ö rtü ,  pərdə.
К  ö I i  k:  kölgə.
Jplä  К   a  ğ 
1
1:  ü zü m   asm aları  b ağ lan an   yaş  sö yüd  budağı.  Bu  k əlam d a 
d a   işlənm işdir:  « o-l-Jjj <^Ь Jpli 
Ja  kal  saw ı  kal-
m as,  kağıl bağı  yazılm as= yaşlı  ad arn ın   sözü  yerdə qalm az, 
ta lv a r bağı pozulm az».
f j a   В  e  r  i  m:  borc,  verim .  Bu  deyim də  də  işlənm işdir:  «
alım çı  -  arslan ,  berim çi  -  sıçğan  =  alıcı  aslan,
290 Bu,  uşaqlıqdan  bəri Amasiyada və A ğ b a b a d a  eşitdiyim «dadlı-tallı»  ifadəsidir.
291  Bəsim  Atalay  əslində  bu  sözün  «bələk»  olduğunu  və  bu  gün  də  Anadoluda  toy
hədiyyəsi  və  ya  yeni  doğulan  uşağa  gətirilən  hədiyyə  mənasını  ifadə  etdiyini  yazmışdır 
(DLT,  I,  s.  408).  Hüseyn  Düzgün  bu  sözü  «belək» 
J  ->  s.248),  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap 
T uğba Yurtsevər isə «beləg» (DLT-2005,  s. 181) şəklində oxumuşlar.
Divanü lüğat-it-türk
407
b o rclu   isə  siçandır»,  (alacağı  olan  [b o re  sahibi]  hücu m d a 
aslan  kim i,  borclu  isə q o rx u b  q açan  siçan  kim idir).
оЭ^У В i ç i  n:  m eym un.  T ü rk lə rin   on iki ilindən biri.
T   e  m   i  n:  dəm in,  b u n d a n   əvvəl  m ən asın d a  bir  sözdür.  «fjB
tem in  kəldim   =  dəm in gəldim,  e b  indəcə,  bayaq gəldim».
Ç  о   d   h   ı  n:  tu n c   və  süzülm üş  mis. 
çodhın  aşıç  =  tu n c
qazan».
S  о  ğ u  n:  soğan,  «soğan» d a  deyilir.
C&i CPy*  S o ğ a n   y ı l a n :   tu lu q   kim i iri  b ir ilan,  an ak o n d a.
CP*-*  S  ı ğ u  n:  vəhşi  sığır;  dağ keçisi,  təkə.
yjf  *
mm
  S  ı  ğ u  n  о  1
1
:  k ö k ü   in san a  bənzəyən  bir  bitki, jenşen  (?).  B u n ­
d a n   cü tləşm ək   iq tid a rı  o lm ay an la r  istifadə  e d irb r.  O n u n  
farsca  ad ı 
sətrəng»dir.  B u  b itkinin  erkəyi  də,  dişi-
si  də o lu r,  erkəyi  kişiyə,  dişisi  q a d ın a  verilir.
J
ju
* 
S ı ğ u n S a m u r :   B o ğ ra xam n zəhərləndiyi yerin  adı.
Ç a d h a   n:  ç a y a n ,ə q rə b .
L  a  ç  i  n:  şahin.  Y ırtıcı  q u şlard an d ır.  İgid  a d a m a   da 
laçin» 
deyilir.
J jtii FA ’UL BABI
К   a  t  u   n:  Ə frasiyabın  b ü tü n   qız  nəvələrinə  v e rib n   ad.  Bu  məsəl- 
də  də  iş b n ir:  « j ^  y t y  
xan  ışı  bolsa,  ka-
tu n   ışı  k a h r= x a n m   işi  o lan d a,  x a tu n u n   işi  təxirə  salınır». 
Bu,  ərəblərin 
)j)  sözü292  kim idir.
292 Ərəbcə  bu  aforizm 
1  izə cae  nəhrullah  bəsələ  nəhrü  İsa  =  Al-
lahın  nəhri  a x an d a  İsanın  nəhri  onun  yanında  dəyərsizdir» deməkdir.  Bu  ifadə  Səalibi- 
nin  «Simar  ül-qülub»  («Qəlblərin  meyvəsi»)  adlı  kitabından  alınmışdır.  Burada  «nəh- 
rullah»  Allahın  nəhri,  yaxud  yağmur,  yağış  və  ya  sel  deməkdir,  «nəhrü  İsa»  isə

408
Mahmud Kaşğari
й з* й   К   а ğ u  n:  qovun.  Bu  deyim də də işb n m işd ir:  « 
UJj U ji üjplä 
jjSLj 
J
l
\  kağ u n   k a rm a   bolsa,  idhisi  ikki  əligin  təgir  = 
q o v u n   yağm a  edilsə,  sahibi  iki  əlli  tu tar» .  Bu  söz  m al  sa- 
hib in in  m alın a d ü şk ü n lü y ü n ü  g östərm ək  ü çü n   söylənir. 
üjcV L  a  ğ  u  n:  p a rç   kim i  oyulm uş  bir  şeydir,  b u n u n la   ayran,  süd  və 
b u n a   bənzər şeylər içilir.
Bağdaddakı  kiçik  bir  kanalın  adıdır.  Bu  məlumatı  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  Tubğa  Yur- 
tsevərin  kitabından  iqtibas  etdik  (DLT-2005,  414).  Bu  dəyərli  bilgiyə  göıə  onlara  tə- 
şəkkür  edirik.  Buradan  türkcə  atalar  sözünün  («xanın  işi,  əmri  olanda,  xatunun  işi 
təxirə  salınır»)  mənası  d a h a   da  dəqiq  aydınlaşır.  Yəni  xanın  işi  Allahın  nəhridirsə,  xa­
tun u n   işi  olsa-olsa  İsanın  kanalı kimi  bir şeydir.
Divanü lüğat-it-türk
409