Эя я ч, fQ andaM,J

1
  f:  x u rm a   və  ü züm   kimi  şey b rin   çan ax d a  və  ya  q azan d a  qay- 
n a m a sın d a n  çıxan səsi  bildirir.
К  
1
 w:  bəxt,  d ö v b t,  iqbal.
ıjj  T o k :  
to k   kişi  =  tox  adam ».
J
j
  T   о  k:  t ü r k b r   kim i  təpəsində  saçı  o lm ayan  a d a m a   « J   J
j
  to k   эг» 
deyilir.
cjj  T  о  k:  b u y n u zsu z h ey v an a  « J &  &   tok  yılkı» deyilir.
J j   T   о  k:  «  J j  to k -to k   etti  =  daşın  d aşa  v u rulm asından  çıxan  səs 
kim i  səs  verdi».
J j   T o k :  
J   ər kissi  b ir b   to k -to k   boldı  =  ə r b   arv ad
a ra s ın a  d av a-d alaş düşdü».
J » Ç   a   k:  b ir  şeyin  ö zü n ü ,  eynisini  bildirən  kəlm ədir. 
^
  Ji  d *  
ç a k   ol  atm   tutğıl  =  lap   о  atın   özü n ü   tut»,  « J p j  
<İ* 
ç a k   am açnı  urğıl  =  la p   [ta]  nişangahı  vur».
j k   J ^ Ç a k - ç u k :   o d u n ,  ceviz,  süm ük  kimi  şey b rin   qırılm ası  zam anı 
çıxan  səsi  bildirir 
у э
 
« 
1
3* 
çak-çuk  etti» deyilir.
Jj*  Ç  a   k:  b u   d a   səs  bildirən  bir  sözdür, 
tjte-  ts*J 
ol  anı
u rd u ,  çak  etm əd i= o   o n u   döydü,  d ö y ü b n   çak  etm ədi,  yəni 
heç cınqırını  d a  çıxarm adı».
J
jc
İ
j
  Z a k - z a k :   qoçları  k ə lb b şm ə y ə  təhrik  edən  sözdür.
3 «   J*-  S a k - s a k :   q aro v u lu n ,  keşikçinin  qalanı,  atı  qo ru y a  bilməsi 
ü çü n   oyaq  qalm asını  bildirən  sözdür.  «&*  ayıq-sayıq  olun!»  dem əkdir.  Q o çaq   və  h u şy ar  ad am a   «J   sak  эг» deyilir.

346
Mahmud Kaşğari
<3«  S  u  к:  « J  
suk  yalnqus  эг  =  köm ək  ed ən  bir  kim səsi  və
d o stu   o lm ay an   yalqız adam ».
tS-j  В э  k:  « 
bək  nənq  =  bərk,  m öhkəm   nəsnə».
B ü   k:  six  ağaclıq yer.
^   B ü k :   künc,  bucaq.  A rğuca.
^   Т э к :   tək,  elə-belə,  sadəeə,  heç  пэ  istəm ədən.  «&& 
tək  kəldim   = 
bir  şey  istəm əyərək  gəldim ,  heç  bir  arzum   yo x d u r,  sadəcə 
gəldim ».
T  э k:  «
j j
 
tək  tu r  =  sus!».  O ğuzca.
I-5^  
Ç ə  к -  ç ü  k:  m alm  эп dəyərsizi,  zir-zibili m ənasm da.
^
 
ö  к -  ç  ö  k:  dəvəni xıxlatm aq  üçün  işlənir.
‘-S* Ç i к -  ç  i  k:  oğlağı  çağırm aq  üçün  işlənir,  sürm ək  üçün  də  belə 
deyilir.
Ç  i  k:  cik.  A şıq  o y u n u n d a  aşıq  yanı  üstə düşüb  çu xu r üzü y u x arıd a 
o ld u q d a  
<-**.  çik  tu rdı»  deyilir.
D ü   k:  «ış i j  
d ü k   u rd ı  = y u m ru ğu   ilə yavaşca vuru d u» .
<-*■>  D  
ü
  k: 
I-SJ  d ü k   m inq  =  m inlər arası»,  « Jjb jj 
u
S
j
  dük  minq
y a rm a q = b u   q ədər min  pul».
‘-S.J  D   i  k:  «ıs 
dik  tu rd ı  =  dik durdu».
S  i  k:  kişinin  tən asü l  aləti.  M ah m u d   deyir  k-i,. tä n rın ın   k itab ın a 
h ö rm ə t  və  eh tiram   əlam əti  o la ra q   savadsız  tü rk   k işib ri  və 
q ad ın ları  y a n ın d a  Q u ran   oxuyan  ad am  
Y ^ J
<Ü  Jaji
j a
  ЫЗ 
L t  J   ф  
4 - A ^
j
 
q a
 <111 La I uis.» 
t>
<>  ayələri  o x uy an d a  səsini  qısm alıdır.  Ç ü n k i  o n la r  bu 
ayələrin  m ənasını  bilm ədikləri  üçü n   [o rad ak ı  bəzi  sö z b rij 
öz  dillərindəki  m ənada  qəbul  edir,  gülür  və  g ü n ah a  batır- 
lar.  Eləcə  də 
Ul 
lazım dır,  çü nk i  türk  dilində 
sözü  q ad ın ın   tənasül  a b -
Divanü lüğat-it-türk
347
tidir.  Eyni  q ay d a  üzrə  savadsız  oğuzların  yanında
ı»1 
<> 
ayəsi  oxunarkoıı  sual  ədatı
o la n   {»1  sözü  yavaş  səslə  oxunm alıdır.  Ç ü n k i  on ların   dilin- 
də  b u   söz  q ad ın ın   ayıb  yerinin  adıdır.  S özün  m ənasını  bi- 
b n   a d a m la r üçün  песэ  oxunm asının  bir fərqi  yoxdur.
Ş  ü  к:  bir  su sd u rm a  ədatıd ır.  «Sus!»  ım n a s ın d a   tü r k b r   « >  
şük  tur!» d e y irb r. 
tS j  M ü k :   «
j ^
 Jf ol  m ü k   tu rd ı  =  o,  rüku  ed ər  kimi  belini  bükərək 
d u rd u »   dem əkdir.
В ü  1 ?:  « ^ ' 
bül  a t  =  ay a q la rın d a   ağlıq  olan,  səkil  at». 
ıSi В  ü 1  :  « Jj 
u ğ a r  bül  =  q aşq a   at».
iSi  В  ü  1:  uzun  il b r   qalm ış  və  dadı  qaçm ış  taxıla  « £ >  
bül  tarığ»  de­
yilir.  Taxıl  yağışdan,  nəm dən  x arab   olm uşsa,  yenə  b e b   de­
yilir.  Vaxt  ö td ü k c ə  tu rşuyan,  qıcq ıran   hər  şeyə  « Jj  bül» 
deyilir.  Bu,  təbfftizcə  və  m ənaca  ərəbcəyə  yaxındır.  Ç ünki 
bu  sö zün  ərəbcəsi 
bul»,  türkcəsi  iso  « Jj bül»dür.
J
j
  T   ı  1:  söz. 
J?  jS J  
ol  a n q a r  tıl  təgürdi  =  о  o n a   dil  toxun-
d u rd u ,  d ilb ,  s ö z b   incitdi, dil uzatdı». 
cP  T  
1
1:  dil.  Bu  m əsəldə də  işb n m işd ir:  «J? 
ərdəm   başı  tıl=dil  ər-
d əm in,  fəzilətin  başıdır».  Bu,  ərəbco 
Цо**1 V
V   j  
u » t   V j b  
sözii  kim idir.  B ununla  gözol  söz  qəsd 
edilir.
J?  T  
1
1:  dil,  lüğət. 
№   oğuz  tılı», 
j ä u  y ab ak u   tılı»  kimi.  Bu  söz 
m ən a  yönü n d ən   ərəbcoyə  uyğundur.  Ə rəb  diliııdə  « ü ^  
lisan»  kəlməsi  söz  və  lüğət  m ənasına  gəlir.  B unun  üçün 
^xuıVj 
VjSb   
V  o M  
d ey ib rə k   «lisan»
kəlm əsi  ib  söz  nəzərdə  tu tulm uşdur.

348
Mahmud Kaşğari
J?  T  
1
  1:  d ü şm ən dən   alınan  əsir,  dil.  «&&  d?  tıl  tu ttım   =  d ü şm ənin  пэ 
etdiyini  öyrənm ək  üçün dil  tutdum ».
Ş ə l - ş ü l :  
J li 
şəl-şül  əliglig  =  şəl-şül  əlli,  əli  işə  yat-
m ayan».
Js К   u  1:  qul,  kölə.  B u  məsəldə də  işlənm işdir:  « j J i  
ü®  k u l  yağı,  ıt 
böri  =  q u l  yağıdır,  it canavar»,  (qul  ağasının  m alm ı  э1э  ke- 
çirən  kim i  yeyir,  fürsət  gözləyir,  düşm ən  kim i  d av ran ır,  it 
də  o ld u ğ u   ev  üçün   b ir  can av ard ır,  пэ  ta p sa,  çəkinm ədən 
yeyir).  B u  söz  q u lu n  ağaya  m əhəbbəti  olm adığını  göstər- 
m ək üçü n  deyilir.
JŞ  К
1
1:  in san ın  və y a heyvam n qılı,  tükü.
J?  К  
1
1  к  u  ş:  ö rd əyə  bənzər b ir q uşd u r,  yazda gəlir.  Bəylər o nu  bir 
-birlərinə  hədiyyə  edirlər.  Bu  quşa  « J jja   Ja  kıl  k u d h ru k  
= qıl q u y ru q »  d a  deyilir. 
cp  К   ü  1:  kül.  Bu  m əsəldə  də  işlənm işdir:  «*-%  Ь-uJ  jji, 
J İ  kül 
ürk ün çə,  köz ürsə  yeg  =  külü  üfləm əkdənsə,  k ö zü   üfləm ək 
yaxşıdır».  Bu  söz  kiçik  işdənsə,  böyük  işə  girişm əsi  məs- 
ləhət o la n  a d am lar h a q d a  deyilir.
(“ Т э т :   cəftə. 
&&  kap u ğ  təm lətti  =  q ap ı cəftəb td i» .
T   u  m:  b u   söz əslində  soyuq  dem əkdir.  L akin  «fci" tum luğ »   kəlməsi 
həm  «soyuq  nəsnə»,  həm  də «soyuq» m ə n a la rıh d a   işb n ir. 
i"  T  ü  m:  at  rənglərindən  saya (düz,  tam ,  tüm )  rəng. 
'jä 
tü m   kara
a t= d ü m   q a r a   at»,  «<
j
İ tü m   to ru ğ   a t= d ü m   d o ru ,  ta-
m am ilə d o ru  a t261».
2ftl  K oroğlunun  atlarınm  biri  qır,  digəri  doru  rəngli  olduğu  üçün  onlara  sadəcə  olaraq 
Qır  a t  və  D oru  at  (eynən  Boz  at,  Ağ  at  kimi)'deyilməli 
1
'кэп  bunlara  b a rm a q d a n   soru- 
lan  mənalar  yüklənmişdir.  Çünki  rəng  mənasında  qır  və  doru  sözləri  ədəbi  dili  mizdə 
yoxdur.  Dürat  «doru  at»  sözünün  təhrifi,  bir  vurğu  ilə  söylənən  variantıdır. .Bu,  adi
Divarıü lüğat-it-türk
349
Ç  i  m:  bir şeyin çiy  və ya  yaş olm asını  v u rğ u lam aq   üçü n   işb n ir.  «  <*?■ 
^  
çim  yik  ət= çim   çiy  ət»,  «  ^   çim   öl  to n = çim  
yaş  p a lta r» 262.
Ç   i  m:  ay rıq   otu.  Y erd ən   y arık ö k lü   şəkildə  biçilib  yığılır,  q u ru - 
d u ld u q d a n   so n ra  od  q alam aq   üçü n   çırpı  yerinə  işb n ir.
&  
çim  bıçtı  =  ay rıq   o tu   biçdi,  yığdı». 
ü m :   şid d ət  ədatı. 
süm   sü çük  nən q   =  çox  dadlı,
d ap d a d lı  şey».  O ğuzca.
fäRı ı m: 
qum .  Çigilcə.  B unu  o ğ u zlar b ilm əzb r.
£  К  ə m:  xəstəlik. 
Cıl a t  kəm ləndi  =  at  xəstələndi».
^ K ö m :   göm .  G ö y   rəngdə  şiddət  y a ra tm a q   üçü n   bu  sözdən  istifadə 
e d ib rə k   «‘-SjS 
köm   k ö k   =  göm göy»  deyilir.  O ğuzca.
К   i  m:  kim .  Sual  ədatıdır.  Ə rəbcə  b u n u n   qarşılığı  «m ən»dir. 
6* 
т э п   həza» deyilir  ki,  « bu  kim dir»  dem əkdir.  Bu  söz  tək  və 
с э т   üçün  işb d ilir.  O ğ u zlar 
J  Ji  boy  kim »  d e y irb r  ki, 
«hansı  tayfa,  boy»  dem əkdir.  Boy  с э т   m ənasına  g ə b n   b ir 
isim dir.
С
у
 
В  э  n:  т э п .   O ğ u zlar  «fAjW 
С
у
 
Ьэп  b ardım »  d e y irb r  ki,  « т э п   vardım , 
т э п   getdim »  dem əkdir.  D igər  tü r k b r  
ö*  т э п   b ar- 
dim »  d ey irb r.
С
у
 
Т  ü  п:  gecə.  «?■& 
tü n b  kəldim   =   gecə ikən  gəldim».
С
у
 
T  
1
  n:  ru h ,  nəfəs. 
an ın q   tını  kəsildi  =  o n u n   nəfəsi  kə-
sildi,  ru h u  çıxdı».
bir  rəngdir,  ona  dürr,  mirvari  və  s.  kimi  başqa  mənalar  vermok  əllamnçilikdən,  hətta 
elmi  avaraçılıqdan  başqa  bir şey deyildir.  Qır at  isə qır rəngli  atdır,  bu  da  türkcə adi  bir 
at  rangidir.  Qır  ata  da  uydurma  rənglər  yaraşdırmaq  cəhdbri  bir  zam anlar  çox  dəbdə 
olm uşdur.  «Divanü  lüğat-it-türk»b  bu  məsələlər nəhayət aydınlığa qovuşacaq.
2ft2  Bu  söz  dilimizdə  «cimcimə=yağışda  çox  islanmaq»  şəklində  işlənir.  Buradan  gö- 
ründüyü  kimi, əsli  ç i b  «çimçimə» olmalıdır.  Zatən  «çimmək» sözü də  bu  kökdəndir.

3 5 0
M ahmud Kaşğari
&   T i n :   « l£ jj о?  tin -  tizgin  =  yüyən və cilov».
бэ*  Ç 
1
  n:  d o ğ ru ,  çin,  səhih.  « j V
c&  çın  sözlər  =  o,  d o ğ ru   deyir», 
«lİüjj!  (jA çm   aydınq  =  düz dedin». 
t>*  S  э  n:  sən.  T ü rk lə r  bu  sözlə  uşaq,  n ö k ər  kimi  ö z b rin d ə n   yaşca  və 
m övqecə  kiçik  olanlara  m üraciət  edirlər.  M ö h tərəm ,  mən- 
səbli  kim sələrə  j  ilə  «j~> siz»  d e y irb r.  O ğu zlar  is  işi  tərsinə 
çevirərək  böyük  üçün  «ü*-  sən»,  kiçik  ü çü n   « j «   siz»  de­
y irb r.  C əm də  də  b e b   deyilir,  q a y d a   d a  b e b d ir,  çünki  « 
siz» cəmi  o lan   bir isim dir. 
о?  K m :   bıçaq və qılınc  kimi şey brin   qım.  « y j^ 5 0 k ıh ç   kını»  deyilir.
К э п :   şərq  ö lk b rin d ə   hər  şəhərə  v e rib n   addır.  Bu  söz  «  ^   kənd» 
kəlm əsinin  qısaldılm ışıdır.
К  ü  n:  gün,  günəş. 
C& kün  toğdı  =  gün  doğdu».  Bu  m əsəldə də 
işb n m işd ir: 
1*Д 
k ü n g ə  baksa,  köz  k a m a r^ g ü -
nəşə  b ax an ın   gözü qam aşar».
K ü n :   gün.  « J p jj 
л  bu  kün  b a rğ ıl= b u   gün  get».  G ü n ə  b e b   de- 
yilm əsinin  səbəbi  işığın  günəşdən  yayılm asıdır. 
j W i ö ^ K ü n   y ı p a r :   m üşk göbəyi.
<>  M   э n  :  т э п .   T ü r k b r in   dilində.
M   ü  n:  şo rb a.  M ah m u d   K aşğari  deyir  ki,  т э п   y ağm a  ölkəsində 
eşitdim ,  «şorba  gətir»  dem ək əvəzinə 
<>  m ün  kəldür» 
d e y irb r  və  əriştə  şorbası  g ə tirirb r.  Bu  sözdən  onu  anla- 
yırlar.  Bu  isim b ri  tiirk  yazısında  yum şaq  h ə r f b   (hərfi-lin 
öfi 
yazm aq  d a  m ü m k ü n d ü r.  L akin  sözün  d ilb   söy- 
b n iş i  yazdığım   kim idir.
S alim dən  iki  hərflilər  bölm əsi  bitdi.
Divanü lüğat-it-türk
351
ÜÇ HƏRLİLƏR BÖLMƏSİ
H Ə R  N Ö V  H Ə R Ə K Ə D Ə  O R T A S I  S Ü K U N L U  
FƏ ’L İN ,  F U ’L İN ,  F İ ’L İN  C&&* 
B A B I
В a  r  t:  şərab  və  o n a bənzər m aye  nəsnələrin  ölçüsü.
В  a  r  t:  su  iç ib n   parç.  O ğuzca.
В  a  r  t:  «J& 
b a rt-b u rt  tu ttı  =  qəfil  o n u   h ər y an d a n   tutdu».
В  u  r  t:  k ab u s,  q arab asm a.  B una  görə  də 
k ö ti  burt»  d e ­
yilir.
B e r t :   ağ an ın   hər  il  öz  köləsindən  aldığı  vergi.  Bu  sözü    i  ib  
«^j*!  birt» şəklində y azm aq  d ah a   yaxşıdır.
T   ı  r  t:  « tjiji 
ühjj 
an ın q   to n ın   tırt-tırt  yırttı  =  onun
p altarım   cırt-cırt  yırtdı,  cırıq-cırıq  elədi».
T  ö  r  t:  d ö rd . 
tö rt  y arm ak   =  d ö rd   pul».  D ö rd   olan  hər
şey  b e b d ir.  Bunu  j   vavla 
şəklində  yazm aq  d ah a  ya- 
xşıdır.
Ç  a  r t- ç   u  r  t:  hər şeyin  ufağı,  qırıntısı,  tö k ü n tü sü .
Ç  a  r  t:  parça,  hissə,  qədər.  « jb  
j a  
>S.
Jjj  bizinq  an d a
bir ç a rt  alğum uz  b ar  =  bizim  on d a  bir az alacağım ız  var».
Ç  i  r  t: 
çirt  sudhtı  =  d işb rin in   ara sın d a n   çirt  deyə
tü p ü rd ü » .

3 5 2
M ahmud Kaşğari
S  a  r  t:  tacir.  «j&  '4*  ^
 
JÜjS  iiiju,  sart  azukı  arığ  bolsa,  yolda 
yer  =  tacirin   mail  təm iz  olsa,  elə  yoldaca  yeyər».  (Bu  т э -  
səlin m ənası  bir-iki  dəfə verilm işdir).
ıiıjLy 
S a r t - s u r t :  
^  
an ın q   a d h a k ı  sart-su rt
k ıld ı= o n u n   ayağı  fart-fu rt  elədi»,  bu,  ay ağın  ay aq q ab ı 
içində çıxardığı səs  kim idir.
S  ı r t:  qıl,  yoğun  qıl.
S  ı  r t:  bayır,  yoxuş  kimi  yerlər və kiçik  dərələr (oğuzca).
К  a  r t:  y ara.  B u ra d a n   alın araq   bədxasiyyət a d a m la ra   « j' 
k art 
ər» deyilir.
К  u r t:  soxulcan  fəsiləsindən  sürüngənlər.  D igər tü rk lərin   dilində.
‘j j ä   К  u r t:  oğ uzlar «böri»yə,  yəni c an a v a ra  « & J  k u rt»   d e y irb r.
c ı j   К   a  r  t-k   u  r  t: 
^
 əlig  k a rt-k u rt  etdi  =  b arm aq lar
şıqqıldad ı».
‘j j b   К   ı r t:  « ‘
j
İ 
k ırt o t  = qısa  ot»,  «g*- ‘
j j
?  kırt  saç  =   qısa  saç».
К  ı  r t:  «cr^Ş 
k ırt  kişi  =  xəsis  və bədxasiyyət adam ».
Cıja Cıjk  К   ü  r t- k   ii r  t:  «lS 
a t arp an ı  k ü rt-k ü rt yedi  =
a t  arp an ı  x ırt-xırt  yedi».  X iyar  və  xiyara  b ənzər  şey b ri  səs 
çıx a raraq   yeyən adam   üçün də  belə deyilir.
К   ü  r  t:  qayın  ağacı.  B undan  yay,  qam çı,  dəyənək  kim i  ş e y b r  dü- 
zəldilir.
Çj* Z.J1  К  a  r ç - k   u  r  ç:  « j + h ç J  
ctO ^h J  
эг
 
tu rm u zn ı  k arç-k u rç ye­
di  =  ad am   xiyarı  x art-x u rt yedi».
£ Ja К   u  r ç:  «
£  jä k u rç  təm ü r  =  polad».
К   u  r  ç:  m ətin  və  igid  ad am la ra  « u J   Ç
j
* k u rç эгэп»  deyilir.  İçi  dolu 
və  külçə  şeylərə də  b e b  deyilir.
£>«  M   u  r ç:  q arab ib ər.
Divanü lüğat-it-türk
3 5 3
-b*  К  ə  n  d:  şohor.  Bıı  sözdən  alın araq   K aşğara 
j j j i   O rd u   Kəııd» 
deyilir,  «xanın  o tu rd u ğ u   şəhər»  dem əkdir.  Ç ünki  xoş  iqli- 
miııə  görə  Əfrasiyab  b u ra d a   yaşayırdı.  B ura  A şağı  Ç indir. 
Bu  şeirdə də  işbnm işdir: 
j j]
jbi&y lj(  ji-iü  
jjü ij üäl
!j(
«K əlnqiz b y ü   aktım ız,
K əndlər üzə çıktım ız,
F urxan əwin  yıktım ız,
B urxan üzə sıçtımız».
S e lb r kimi  biz axdıq,
Ş əh ərb rin   üstə çıxdıq,
B ütxananı  biz yıxdıq,
B ü tb rin   üstünə  p isb d ik .
(U y ğ u rlara  qarşı  ax ın lard an   bəhs  edərək  deyir:  onların  üstüno  sel  kimi 
axdıq,  şəh o rb rin i  tu td u q ,  b ü tx a n a  va  ibadot  y e rb rin i  yıx- 
dıq,  b ü tb rin in   üstünə  o tu rd u q ).  M üsəlm anların  adoti  be­
b d ir   ki,  bir  kafır  ölkəsini  tu ta n d a   onları  x o rlam aq   üçün 
b ü lb rin in   üstüno o tu ru rla r.
■J-& К  э  n  d:  oğuzlara  və  oğuzlara  u y an lara  görə,  «kond»,  tiirklorin  bö- 
yük  bir  qism ino  göro  isə  «şohər»  dem okdir.  B u rad an   alına- 
raq  F o rq an ə  qəsobəsinə  « -^   j j '   Ö zkənd»  adı  verilm işdir. 
«öz  şəhərim iz»,  «özüm üzüıı  şəhəri»  dem okdir.  Y enə  eyni 
şokildə  b aşqa  bir  şəhərə  «л2  j***  Səm izkənd»  deyilir  ki, 
böyiik  old u ğ u n a  görə  belə  ad lan d ırtlm ışd ır.  F arsca  ona 
Səm orqənd» deyilir.

3 5 4
Mahmud Kaşğari
P a r s :   yırtıcı  bir  heyvan,  q ap lan ,  pələng.
P a r s :   tü rk b rin   on  iki  ilindən  biri.  Bunun  b e b   bir  tarixçəsi  var. 
T ü rk lər  on  iki  heyvanin  ad m i  alib on  iki  ilə ad  o laraq  qoy- 
m uşlar.  U şaq ların   yaşlarını,  savaş  tarixlərini  və  d ah a  baş- 
q a  şe y b ri  bu  ilb rin   dönm əsi  ilə  hesablayırlar.  B unun  ta- 
rixçəsi  b eb d ir:
T ü rk   x aq a n la rın d a n   biri  ö zü nd ən   neçə  il  əvvəl  baş  verən  bir  savaşı 
öy rən m ək istəmiş,  о  savaşın  tarixində yanılm ışdır.  Belə  ol- 
d u q d a   x aq an   b u   iş  üçün  ulusu  ib   b ir  kənəş  [m üşavirə] 
toplam ış  və  q u ru lta y d a   «biz  bu  tarix d ə  песэ  yanıldıqsa, 
bizdən  so n ra  g ə b n b r   də  e b   yam lacaqlar.  E b   isə  biz  indi 
göyün  o n   iki  b ü rcü  və  on  iki  ay  m iqd arın ca  hər  ib   birər ad 
qoy aq ,  hesabım ızı  bu   ilb rin   keçməsi  i b   anlayaq.  Bu,  ara- 
m ızda  u n u d u lm az  b ir  x atirə  o laraq   qalsın»  dedi.  U lus  xa- 
q an ın  bu   təkliini  qəbul  etdi.
B u ndan  so n ra   x aq an   ova  çıxdı  və  vəhşi  heyvanları  Ilısuya  d o ğru  qov- 
m ağı  əm r  etdi.  Bu,  böyük  bir  çaydır.  X alq  bu  heyvanları 
c’.xışdıraraq  çaya  tə rə f  sü rd ü   və  ovlam ağa  başladı.  Hey- 
v an lard an   b əzib ri  suya  atıld ılar  və  on  ikisi  çayı  keçdi. 
Suyu  keçən  hər  heyvanın  ad ı  bir  ilə  verildi.  Bu  heyvan- 
lard an   birincisi 
sıçğan= siçan»  iırıiş.  Suvu  ham ıdan
əvvəl  keçən  bu  heyvan  old u ğ u   üçün  ilb rin   birincisi  bu 
ad la  adlan m ış  və  o n a  
sıçğan  yılı»  deyilm işdir.
Suyu  o n d an   so n ra  keçən  heyvanların  adları  sıra  ib   aşağı- 
d akı  illərə  verilmişdir:
U d  yılı:  sığır  [inək]  ili.
P ars yılı:  q a p la n   ili.
Ol* * ^ T a w ışğ a n   yılı:  dovşan  ili.
Divanü lüğat-it-türk
35 5
(jb 
N ək   yılı:  tim sah  ili. 
ifk ifl-i Y ılan yılı:  ilan  ili.
Y u n d   yılı:  a t  ili. 
trb 
K o y  yılı:  q o y u n   ili.
(jb Оы B için yılı:  m eym un  ili.
^ l j p t ö T a k a ğ u   yılı:  to yuq  ili.
It  yılı:  it  ili.
T o n q u z  yılı:  d o n u z ili.
Say 
d o n u z  ilinə ça tan d a  d ö n ərək   уепэ siçan  ilindən  b aşlam r263. 
K aşğ ari  M ah m u d   deyir:  biz  bu  kitabı  yazanda  d ö rd   yüz  altm ış  altıncı 
(466)  ilin  m əhərrəm   ayı  id i264,  ilan  ili  girm işdi.  Bir  il  keçib 
467-ci  il  o lan d a  a t  ili  girəcəkdir.  H esab  sənə  göstərdiyim  
üzrə o lacaqdır.
T ü r k b r   bu  ilb rin   h ər  birində  b ir  h ik m ət olduğunu sa n a ra q   o n larla  fala 
b ax ırlar.  Söz  gəlimi,  in am a  görə,  ud  ili  girəndə  savaşların 
sayı  a rtır,  ö k ü z b r  bir-biri  i b   savaşır,  buynuzlaşırlar.  T o ­
yuq  ilində  ərzaq  bol  olsa  d a,  insanlar  ara sın d a   qarışıqlıq 
artır,  çünki  to y u ğ u n   yemi  dəndir,  dəni  ta p m aq   üçün  o, 
çö r-çö p ü ,  zibili,  q ırın tıları  bir-birinə  qarışdırır.  Tim sah  ili 
girəndə çox  yağış  yağır,  bolluq  olur,  çünki  tim sah  suda  ya- 
şayır.  D o n u z  ili  girəndə  q a r  və  soyuq  çox  olur,  qarışıqlıq 
düşür.  B e b lik b ,  tü r k b r   hər il  bir şey olacağına  inanırlar.
261  Əski  tü r k b r d o   rəsmi  dövlət  təqvimi  öz  başlanğıcını  M ahmud  Kaşğarinin  bu  sotir- 
b r i   yazmasındaıı  təxminən  5  əsr  əvvəl,  ıniiadi  tarixlə  586-cı  ildon  götürür.  Bax.  Ramiz 
Əskər.  Təqvimdon  toqvimə,  iqlimdən  iqlimə.  Bakı,  İşıq,  1987,  s. 17-19.
2M  B uradan  etibarən  abzasın  sonuna  qədər  Scçkin  Ərdi  vo  Sarap  Tuğba  Yurtscvərin 
tərcüməsini  müqayisə  üçün  veririk:  «ilan  ili  davam   cdirdi.  Bu  il  bitib  do  470-ci  il 
[olyazmanın  bu  qismində  sonradan  əlavə  edilmiş  bir  not  vardır:  «düzəltmə:  467-ci  il»; 
bun d an   dolayı  kitabın  bitirilmə  tari-xində  bir qeyri-miiəyyonlik  hasil  olur.  İstər kətəbə 
səhifəsində,  istorsə də  bu  m addə  içində 466-cı  il  dcyilmiş,  ancaq  bir  neçə yerdo 469-cu  il 
ya-zılmışdırj  olunca  yund  ili  başlayacaqdı» (DLT-2005,  s. 173).

3 5 6
Mahmud Kaşğari
T ü rk b ıx b   hoi'tonin  yeddi  g ü n ü n ü n   adı  yoxdur,  çünki  holto  anlayışı  is- 
lam iyyotdən  sonra  m eydana  çıxmışdır.
A yların  ad ların a  gəlincə,  şəhərlərdə  ay  a d la n   ərəbcə  işlənir.  K öçərilər 
və  m üsəlm an  olm ayan  tü rk lər  ili  d ö rd   fəslə  b ö b rə k   ad  ve- 
rirb r.  Н эг  üç  ayın  bir  adı  var,  ilin  keçməsi  b u n u n la  bili- 
nir.  N o v ru zd an   so n ra yaza  «<.s ' 
oğlak  ay»,  sonra  « 
j )   ip i .i  uluğ  oğlak  ay»  d ey irb r.  Ç ü n k i  bu  ikinci  zam an 
p arçasın d a  oğlaq  böyüyür.  B undan  so n ra  « j \  
uluğ  ay» 
gəlir,  çünki  bu  d ö v r  yay  o rtasıd ır,  yer  ü zündə  nem ət  artır, 
h ey v anlar  böyüyür,  süd  çoxalır.  D igər  ay lar  d a  bu  şəkildə 
d av am   edir,  az  işb n d iy i  üçün  b unların  adını  tok-tək  say- 
m ıram .
B a r   s:  bədəndə  birə,  bit  kim i  həşəratın  d işb m əsin d ən ,  yaxud  çi- 
ban  b aşlam asın dan   irəli  g ə b n   şiş,  q ab artı. 
^
am nq  əti  bars  boldı»  deyilir  ki,  «o n u n   əti  qab ard ı»   de- 
m əkdir.
T  ə  r  s:  çətin  olan  hər nəsnə.  Н эг çətin  işə 
tors  ış»  deyilir.
Ç 
r  s—
ç  a  r  s:  « j * J  
upj
*  
l p j
* ^   Jf  ol  anı  çars-çars  vırdu  =  о 
onıı  şap -şap   döydü». 
o -jj tərs-tors  ıırdu»  deyilir
ki,  «hər  tərəfdən,  hər yanına,  tərs-avand  v u rd u »   dem əkdir.
К   a  r s:  dəvə və ya qoyun  y u n u n d an   tox un an   p altar. 
o-jb  o-jä  K a r s - k a r s :  
У  <_к>а  ^ J ı   k ars-k ars  aya  yaptı  =o,
əlini  bir-birinə  v u raraq   S3S  çıxardı».  Bu,  э1  çalm aq d an   çı- 
xan  səsi  bildirir.
К  ü  1  Г:  « j & i  
tam   k ü lf yıkıldı  =  dam   g u ru ltu   ib   b ir  anda  yı- 
xıldı».
сз л   В  a  r  k:  « J j j   J   əw -bark».  «<İJ*  b ark »  sözü  tək  işb n m ir,  «<-«!  əw» 
sözi'ı  ib   b irb ş d irib rə k   işb nir.
Divanü lüğat-it-türk