Эя я ч, fQ andaM,J
Yüklə 114,06 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1 : axsatdı, « ^ Jf ol anı ax sa ttı = о o n u axsatdı», ( j i - i l -(jteiuÄl ax satu r - axsatm ak). A ş s a 1 1 1 : aşa, у е т э у э ta m ah lan d ırd ı, « ^ i - i aşsatu r - aşsatm ak). t r ^ Ə w s э 11 i: ev üçün darıxdırdı, evi istətdi, « ( J ^ ^ oğluırı məni əwsətti = oğlum məni ev ü çü n d arıx d ırd ı, evi istət- di», əw sətür - əw sətm ək). О x ş a 1 1 1 : oxşatdı, bənzətdi, «y2*ü( b»Uii (JX a Jf ol m əni atan ıa ox- şatd ı= o məni a tam a oxşatdı, bənzətdi», . jU İS al ox- şatu r - oxşatm ak). Divanü lüğat-it-türk 293 f U w ş a t t ı: u falatd ı, « J ^ \ <-SUil J( ol ətm ək uw şattı = o. çörək u falatd ı» . Başqası da belədir, j u ü a i uw şatur-uw - şatm ak ). D o ğ ru su b u d u ı\ uşattı» d a deyilir. Ö 1 ş э t t i245: m ö h k ə m acdırdı, az q a la acm d an ö ld ü rd ü , « J ol anı ölşətti = о onu о q ədər acd ırd ı ki, gözü qaral- dı, gözü d ö n d ü » , (jiül-ı-SUäiJI ö lşətür - ölşətm ək). J & j. I r ğ a t t ı: y ırğalatdı, yırğatdı, silkələtdi, « J & J J ol yığaç ırğ a ttı= o , ağac yırğalatdı, silkələtdi», ( J & j - Jb u fc j ırğa- tu r - ırğ atm ak ). Bu bənddə də işlənm işdir: jİL—uıl Lİjl tjJLj Jh-G-J j tW lj J ş — j «Y igitlərig iş b tü , Y ığaç, yemiş ırğatu, K u lan , keyik aw latu, B ədhrəm kılıp aw nalım ». İg id b ri işbdək, A ğac, meyvə silkədək, Q u lan , geyik ovladaq, B ayram edib ovunaq. (Bir gəziııtidən bohs edərək deyir: g ə n c b rd ə n ağac silkəbm okdo, mcyvo y ığ m aq d a, geyik-qulan o v u n d a islifadə cdək, g ü n b rc ə se- vinc içində b ay ram edək). :45 Y azm a vo basrna niisxələrdə « tP ^ ^ ö lş ə tti» söziiniin ilk hərfinin hər.ıkosi yoxdur. Bosim Atalay onu oxum aqdan imtina etmişdir. Hiiscyn Düzgün həmiıı sözü «olşotti» s. 188), Seçkin Əıdi ilə Sərap Tuğba Yurtsevər isə (DLT-2005, s.374) «ölşətti» ş.ıklində oxumuşhır. Bu, doğru oxunuşdur, çiinki həmin sözün kökii «ölmək» sözün- dəndir. 2 9 4 Mahmud Kaşğari U 1 ğ a t t ı: böyüdü, oğlan ulğattı - uşaq böyüdü», ( jjü (-JU j İJ( ulğatur-ulğatmak). Əsli «ulğadhtı»dır. J b J Ü г к ü t t i: ürkütdü, «J&J J ol koy ürkütti - o, qoyun ür- kütdi'ı». Başqası da bebdir, ürkütür - ür- kütmək). 0 m g ə 11 i: əziyyət verdi, yordu, «J&-A Jf ol əmgətti = о yordu, əziyyət verdi», (J&-* 1 əmgətür-əmgətmək). Ə 1 g э 11 i: əİ 3 t(dir)di, « 3 bt(dir)di», -uSU&Ji slgstür - əlgətmək). J ^4 Ü p 1 3 t t i: talatdırdı, yağma etdirdi, äJ& Jf on anınq tawarm üpbtti = о onun malını yağma etdirdi», (>M- l^usLİ üpbtür - üpbtmək). y 3 M Ə 1 1 ə 11 i: 3 t 3 çevirdi, «<^&f ls’J* J' ol koy ətbtti = o, qoyunu kssib ət halına saldı», (>&' - <-SU 2 j 1 ətlətür-ətbtmək). Ö к 1 ü t t i: çoxaltdı, «LJ ^ ^ ol nsnqni öklütti = o, malını çoxaltdı», (jjlsi-uSUilsf öklütür - öklütmək). Jj&'ı E d h 1 ə t t i: yaxşılaşdırdı, üSfi J( ol tavarm edhbtti = o, malını yaxşılaşdırdı, keyfıyyətini artırdı», (j^j' -Lİhulıl edhbtür - edhbtmsk). j( U d h 1 a 1 1 1 : göndərdi, saldı, J ol oğlın manqa udh- lattı = o, oğlunu msnim dalıma saldı, dalımca göndsrdi», -LİUUjf udhlatur - udhlatmak). İ ş 1 э t t i: işbtdi, сиу' j&ji işbtdi, iş gördürdü», ( J ^ l - uSbuli! işbtür - işbtmək)246. A ş I a t 1 1 : təmir etdirdi, Jbi Jİ ol ayak aşlattı = o, qabı tə- mir etdirdi», ( - J U IL İİ aşlatur - aşlatmak). 246 Bu gün «iş» kimi istifadə ediiəıı söz keçmişdə əsasən «ış» şəklindo ləbffüz olunıu- muş. Bu maddədən «iş» variantının da paralel olaraq işləndiyini görürük. Divanü lüğat-it-türk 29 5 J& \ A ğ 1 a 1 1 1 : qovdu, uzaqlaşdırdı, J' ol kişini ağlattı - о hamını qovdu, istədiyini edə bilmək üçün hamını yanın- dan uzaqlaşdırdı», (J & f- 2 c( ağlatur-ağlatmak). Jüb\ О ğ 1 1 t 1 1 : artırdı, «J&A Jf ol tavarın oğlıttı = o, malını ar- tırdı, çoxaltdı», ( j ^ - oğlıtur - oğlıtmak). A w 1 a 11 ı: «ıj№ l 0 ! Jf ol manqa ıwık awlattı = о тэпэ geyik ovlatdırdı», (j^l -jUifil awlatur - awlatmak). İ к 1 э 11 i: tapdatdı, Jf ol anqar yer ikbtti =o ona yer tapdatdı». Başqa sözds də bebdir, (j^ ) -ı-suasi ikbtür - ikbtmək). İ g 1 3 11 i: xsstələndirdi, «tP&! jü 'л bu yer anı igbtti = bu yer onu xəstsbndirdi», (jj^) -uSUSlS) igbtür- iglətmsk). ^ Ə m 1 3 t t i m: dava-dərman ebtdim, dərmanlatdım, т э п am əmbttim = т эп onu dsrmanlatdım, ona dava- dərman ebtdim, (j^»i əmbtür - əmbtmək). İ m 1 3 t t i m: him-cim etdirdim, «?&*} 6 * т эп anı imbttim = т э п ona əlb V 3 ya göz-qaşla him-cim ebtdim, <_SLül»! imbtürmən - imbtmək). yjjjl E d h n 3 11 i: dəyişdi, « < ^1 J эг edhnətti = adam dəyişdi, bir hal- dan başqa hala düşdü». Bir haldan başqa hala düşsn nəs- пэ iiçün beb deyilir, edhnətür-edhnatınak). О r n a t 1 1 m: уеппэ qoydum, « ^ J 6 * т эп nsııq ornattım = т эп о şeyi yerins qoydum», ornaturmən - ornatmak). J&A 0 s n 3 t t i: ssdirdi, < j j SJi lənqri əsin əsnətti=tanrı yel ssdirdi». tPlujl Ə s n э t t i: yek anı ssnətti = şeytan oııu ssnstdi», ( j İI uj I -ı_SbuI«i əsnətür - ssnətmsk). 2 9 6 Mahmud Kaşğari i»£*J U s n a t 1 1 m: zənn etdim , bənzətdim , « ^ 4 i <> ш эп anqar u sn attim = man ona oxşatdım », (jji« f - J U & J u sn atu r - usn atm ak ). t p c i A ğ n a 1 1 1 : ağ n atd ı, «J4& и? Jf ol atm to p ra k k a ağ n attı = о, atını to rp a q d a ağnatdı». срЫ A ğ n a 1 1 1 : b u ru şd u rd u , « J4& № ^ 4 Jf ol yağ ak an ın q tilin a g n a tti= o ceviz o n u n dilini b u ru şd u rd u , o n u kikildətdi», (j2 c U jbuScI a ğ n atu r - ağ n atm ak ). cr^f U 1 n a t t ı: sah m an latd ı, «J±4 $ Jf ol okin u ln a tti = о adam o x un u sa h m an a saldırdı, ox u n ağacm ı dü zəltd ird i» , (Julf - (jUSHf u ln a tu r - ulnatm ak). M Ə N Q U S U N B A Ş Q A B İR N Ö Y Ü t i J> jf Ö t ü r d i: xatırlatd ı, «cjJ> jf jj** Jf ol m a n q a söz ö tü rd i = о т э п э söz xatırlatdı». Başqası d a b e b d ir, (jlAjf - ö tü rü r - ötürm ək). i S E 11 ü r d i: b ü k d ü rd ü , <-*-Ь Jf ol a n q a r belük ettü rd i = о o n a fıtil b ü k dü rd ü ». B ü k ü b n hər şeyə b e b deyilir, ( j j %! - i -SU jj j I e ttü rü r - ettürm ək). A ç u r d ı: acdırdı, I Jf ol an ı açurdı = о onu acdırdı», açu ru r - açurm ak). l S^ f О у u ş d ı: oy du lar, « t s ^ f jVf o la r ikki k ağ u n oyuşdı = о iki ad am qovun oym aq d a yarışdılar». K öm əkləşm ək də b e b d ir, (^uuUjUuuf oyuşur - oyuşm ak). j b Q О у u ş d ı: «is±*jf Oj' Jf ol a n q a r k a p k a un oyuşdı =o o n a q a b a [çuvala, dağarcığa] u n b a sm a q d a köm ək etdi». B aşqası d a b e b d ir, o y uşur - oyuşm ak). Divanü lüğat-it-türk 2 9 7 J& 4 Ü у ü к t i: göm üldü, IaaS ^ ı i l ı_£Jİ a n ın q a d h ak ı kum da üyükti = onu n ayağı q um a göırıüldü». Başqası d a b ebdir. J& 4 Ü у ü к t i: incidi, Jk |jl ^ Jİ anınq a d h a k ı ü y ü k ti = onun ayağı d a şa dəyərək incidi, y aralandı», üyükür - üyükm ək). А у ı 1 d ı: deyildi, sö y b n d i, a n q a r söz ayıldı = o na söz deyildi», (jM -Jb»y ayılur - ayılm ak). ts-ıljf О у u 1 d ı: oy u ld u , «<* j a yer oyuldı = yer oyuldu, çuxurlaşdı», k ö tü oyuldı = yağış üzündən d am oyuldu», (jji*f - j US j I o y u lu r - oyulm ak). О у u 1 d ı: ts ^ f oyuldı n ən q = b ir şey sıxışdırıldı», (unun da- ğarcığa sıxışdırılm ası kimi), ( j j $ - Jb»Jjf o y u lu r - oyulm ak). ıj4>f U у а 1 d ı: u ta n d ı, çəkindi, « Jf ol m əndin uyaldı = о m ən d ən b ir işdə u ta n d ı və о iş g ö rm əkdən çəkindi», (jty - jU Lf u y alu r - uyalm ak). iS^i\ I у ı n d ı: gücəndi, « c J эг ıy ındı= adam gücəndi, ayaq yolunda ö zü n ə güc verdi», (jjj! - J 1^ ! ıyınur - ıyınm ak). B U B A B IN D Ö R D H Ə R F L İL Ə R İ j jjjjİ А у t u r d ı: ded irtd i, sö y b td i, Jf ol m a n q a söz ay- tu rd ı= o т э п э söz sö y b td i» , ( j J 4 - a y tu ru r - aytur- m ak). Jjijf О у t u r d ı: o y d u rd u , Jf ol m a n q a kağ u n oytur- dı = о т э п э qovun oydurdu». Başqası d a b e b d ir, ( J j 4 - jU jijf o y tu ru r - oyturm ak). j j j j j f О у 1 u r d ı: basdırdı, «ısJ>yf ü j' Jf ol un o y tu rd ı= o , un basdır- dı». B aşqası da b e b d ir, { j J 4 o y tu ru r-o y tu rm ak ). 2 9 8 M ahmud Kaşğari cs U y ğ u r d u: oy atdı, «lJ-GM ^ J ol məni u y ğ u rd u = о m əni хэ- b əıd ar etdi». Bu sözün dh ilə söylənən « u d h u rd ı» variantı da var, u yğ urur - uyğurm ak). А у r ı ş d ı: ayrıldılar, Js.\ jVİ olar ikki ayrıştı = onlar ikisi bir-birindən ayrıldılar», -JL u İ j j İ ay rışu r - ay- rışm ak). А у t ı 1 d ı: soruşuldu, söz aytıldı = söz soruşuldu», (-fef- aytılur - aytılm ak). А у t ı n d ı: «tsJjjJ j j - söz aytındı = söz so ruşm ağı öz üzərinə g ö tü rd ü » , (jjjjI -Jbübl ay tın u r - aytınm ak). ^iLuf E у m э n d i: eym əndi, çəkindi, q o rx d u , I ü j ) Jf ol m əndin b u ışta eym əndi = о m əndən bu işdə eym əndi, çə- kindi», ( jjaj İ -t-SUİd eym ənür - eym ənm ək). E r i 1 d i: yarıldı, « j ^ j i 1 ^Ij tam erildi = divar y arıldı, başı zədə- ləndi». B aşqası da belədir, (Ay! -‘-SUİjj) erilür-erilm ək). сs^j i) E r i 1 d i: bu sözdən alın araq ayın so n u n a d oğru ay nazilm əyə üz tu td u ğ u zam an ay erildi» deyilir. Ə s i 1 d i: əskildi, azaldı, « ^ i j əsildi nənq = nəsnə əskildi, azaldı», ( j W əsilür - əsilmək). ts-jŞj) E w i 1 d i: tez, təcili olaraq , Iİ*İ j I ışka ewildi = işə tez başla- nıldı», (JU . ew ilür - ewilmək). B U B A B IN M Ü Z A Ə F O L A N I О у n a t 1 1 : oyn atdı, «<^М <^1 Divanü lüğat-it-türk 2 9 9 B U N U N B A ŞQ A B İR N Ö V Ü ^ j U А у a d ı: q o ru d u , J ol to n ın ayadı = o, d o n u n u , p a ltarın ı qoru d u » . Başqası d a belədir. j&Jı А у a d ı: b q ə b verdi, jS J D Ö R D H Ə R F L İL Ə R İN Ü Ç H Ə R F L İL Ə R İ ^ jb j! İ r p э d i: biçdi, u zu n u n a kəsdi, Л ol yığaç irpodi = o, ağac biçdi». j j b J İ r p э d i: korladı, ol ışığ irpədi = o, işi düzəltm ək istərkən, korladı», ( j b J -uSUbj irpər-irpəm ək). j a r t a d ı: x a ra b oldu, «<-*^ ^ j I j J artadı nənq = nəsnə x a rab o l du», ( j I j J - J b ljji a rta r - artam ak ). ^ j I j jf Ö r t э d i: yaxdı, « c s ^ J J ol o tu n q ö rtə d i= o , odu n yaxdı». Başqası da b e b d ir,( J i j - ^ i i j ö rtə r - örtəm ok). ^jLİJ İ r t э d i: istədi, « ts ^ j! J эг ışığ irtədi = ad am işi istədi, işin d alınca düşdü», (jIjj! -<-SUjJ irtər - irtəm ək). İ s t э d i: bu da «cs-^J irtodi» kim idir, ( j ^ ) - istor - is- tomək). Bu şeir parçasın d a da işbnm işdir: -------- j j l j j f ^АД öA> (*j*— i ji j-OÄ jL Лим (jlİ J axj «Y ığlap udh u artad ım , Bağrım başın k arta d ım , 3 0 0 Mahmud Kaşğari Kaçm ış kuluğ irtədim , Y ağm ur küni247 kaıı saçar». D alınca ağladım . halım pozuldu, Bağrım ın başını deşdim , Q açm ış səadəti geri istədim , G ö zü m yağış kimi q an saçar. (Sevgilimin arx asın d a n halım p o zulan a qədər ağlayıb-sızladım , b ağ rım başın teylədim , əldən çıxan səadətin dahnca dü şd ü m , gö- züm dən yağış kim i qan tö k ülür). ^JİHİ Ü n d э d i: hayladı, ünlədi, çağırdı, «cjJlüi Jl ol m əni ündadi = о m əni çağırdı, hayladı», (J-üf -«-SUjjf ündər -ündəm ək). ( 5 -sjüİ 0 w d i d i: top ladı, yığdı, j! ol yinçü əw didi = o, inci yığdı, topladı». B aşqa bir şey və m eyvə to p lam aq d a b e b dir, əw dir - əw dim ək). А 1 d a d ı: ald atd ı, « t s ^ J ol yağını aldadı = o, düşm əni aldatdı» , (J-^l - J U I a II ald ar - aldam ak ). tsjjJ( U 1 d ı d ı: j]( cji a t uldıdı = a t nalsız, yalınayaq qaldı». Baş- qası d a b e b d ir, ( j ^ f uldır - uldım ak). О p r a d ı: yıpran dı, ö jj to n o p rad ı = p a lta r yıprandı». Başqası da b e b d ir, ( J j j ( o p ra r-o p ram a k ). Ü d h г э d i: artd ı, çoxaldı, «<-£-№ üdhrədi nənq = şey a rtd ı, çoxaldı», ( J jjf -'-SUjjj tidhrər - üdhrom ək). j t f A ğ r u d ı: ağırlaşdı, «<-£3U ağ ru d ı nənq = nəsnə ağır- laşdı». :47 Bosim Alalayın fikrinca, kütıi» sözüıüin nvoz.ino kibi», yəni «kimi» sözii olmalıdır (DLT. I. s. 272). Hiiscyn Dıızgün orəb olifbası iln «kaıı», farsca «xıın». Iatııı olifbası ilə «yağmur küııi kun saçar» yazmışdır J J s. 191-192). Seykin Ərdi ilo Sorap T uğba Yurtsevnr isə (DLT-2005. s.370) «küni» deyil. «kepi» yazmışlar. Divanü lüğat-it-türk 301 cs-jjjc' A ğ r ıı d ı: «tfJjj&i uSLlSl igljg ağrudı = xəstəniıı vəziyyəti pisbş- di», (j j j t ' ağ ru r - ağrum ak). tsJjjt! A ğ r ı d ı: ağrıdı, anınq başı ağrıdı = onun başı ağrıdı». İnsanın bir yerinin və ya y arasın ın ağrım ası d a be b d ir , (jjjc-İ -JU jjcİ ağ rır-ağ rıın ak ). Bu məsəldə də işb n - m işdir: « o “4 l £ ' U-ujğI LfAı bir d in b ö y ü y ü n ü n başı ağrısa, b ü tü n din b ö y ü k b rin in ba- şı ağrım az». Bu söz d o stla rı bir şeyi istədikləri, qəbul et- d ik b ri, y e d ik b ri hald a birinin b u n u istəməmsi zam anı sö y b n ir. О ğ r a d ı: uğradı, « tsJt> l jS -Я ^ bəg a n q a r o ğ rad ı= b əy o n u n y an ın a getdi, o n u yoluxdu». Н эг u ğ ram a üçün b e b deyi lir, ( j ' j &L o ğ rar-o ğ ram ak ). Bu şeirdə də işbnir: l—шй jVLaf jlä jä «K olsa kalı o ğ ray ın 248 Bergil takı azukluk, K arğış kılır u m alar Y unçığ k ö rü p k o n u kluk». Q onaq sənə uğrasa. Vergil ona azuqluq, Q arğış edər q o n aq lar, K asad olsa qo n aq lıq . 24 k «(jjjcl oğrayın» sözii yanlışdır, bir qadər irəlidoki bir şeirdə kcçən «ögrəbon» və bu kitabda rastlanan «yüksəban» modeli üzro «oğrabaıı» olmalıdır. 3 0 2 M ahm ud K aşğari (Əgər sənə qonaq gəlsə, o n a yaxşı y em ək h r ver, çünki yem ək k asad ol sa, q o n aq lar ev sahibinə qarğış edərlər). О к r a d ı: kişnədi, «tsJ'jä! at o k rad ı - a t kişnədi, yem zanıanı fınxırdı», (j'Jäf- u ra ğ u t beşik ügridi = qadın beşik yırğaladı». Ü g r i d i: birinə q arşı qu rd uğ u h iy b n i y altaq lıq a ra sm d a giz- b tm ə k istəyən ad am üçün də b e b deyilir: Jf ol anı ügridi = о onu uşaq kim i y elb n d ird i» , ( j j j SL ‘-SU uj Sİ ügrir - ügrim ək). Ə m r i d i: qaşıdı, əm rir - əm rim ək). iS Jljal Ə w z э d i: « j Jljal ’j** Jf ol sözni a n q a r owzodi = о onu bu sö z b y am anladı, qovdu», (J jai -<-SUjai əw zər - əw zəm ək). İ»jUu( Ö p s э d i m: ^ <> mon anı ö psədim = ırtən o n u öpm ək istədim », (<>jLuuf_ c£ULuu( öpsərm ən - öpsəm ək). 0 t s э d i: ürəyi ət istədi, J эг ətsədi - a d am ın ürəyi ət is- tədi», (jt-uUcSUL-ul ətsər - ətsəm ək). tsjUujI A t s a d ı: a tm aq istədi, «ı$JU-ul J ' Jf ol ok atsad ı = o, ox a tm aq istədi», a tsa r - atsam ak). Ö t s э d i: ötm ək istodi, ü jj I J( ol ö ttin ötsədi = o, də- likdən о yan a keçm ək istədi», (jb -Л -i-SUUui ö tsor - ötso- mək). Н эг hansı bir şeyin ötəsinə keçm ək do b e b d ir. İ t s o d i: ito b m o k is tə d i, Jt-u) j - i l j Jf ol ta ş ığ its ə d i = o, d a ş ı it ə b m ə k isto d i» . B a şq a sı d a b e b d i r , (jLuuf -«-SULuul its ə r - itso m ə k ). Divanü lüğat-it-türk 303 ^jU-aİ A ç s a d ı: açm aq istədi, jja J эг kap u ğ açsadı = adam qapını açm aq istədi». Bir şeyi açm aq istəmək do b eb d ir, ( j L- a İ aç sar -uSUU-a.1 açsam ak). ^ j I ua I j ç s ə d i: içm ək istodi, «tfJb-a,! ı_i>- Jf ol suw içsədi = o, su iç- mək istodi». Başqası d a b e b d ir, ( j U- a L u SUU a ) içsor - iç- səmək). ^ j L uä İ A x s a d r. axsadı, «ısJb-Äi ^ a t axsadı = a t axsadı, topalladı», (jlu ıiL jU U Ä i axsar - axsam ak). Başqası d a b e b d ir. I d h s a d ı: göndərm ək istədi, J ol kulın m anqa ıdhsadı = o, qulu n u т э п э g ö ndərm ək istədi», ıd h sar - ıdhsam ak). U r s a d ı: vu rm aq istədi, « l S j V j İ J' ol anı ursadı = о onu v u rm aq istədi», ( J —J - J ol yışığ uz- sad ı= o , ipi üzmək, q o p a rm a q istədi», uzsar -u zsam a k )249. j j l uJä A ş s a d ı: aşm aq istədi, J ol a rt aşsadı = o, yoxuşu aşm aq istədi». Yemok arzu edildiyi zam an d a bu fe’l iş- b n ir , (jl*-«l-jULuuäl aşsa r - aşsam ak). j S u £ \ A ğ s a d ı: çıxm aq, qalxm aq istodi, lic-tf J( 0 1 tağ k a ağ- sadı = o, d ağ a qalxm aq istodi», ( j 1—* .'- 0 w s э d i: evini özlədi, or owsədi = ad am evi üçün da- rixdl», (jbutfll— i-SLaLutäİ əwsor - owsomok). :14 Bəsim Atalayın qeydinn görə, bunun doğru variantı - J —ü' - üzsədi- üzsnr-iizsəmok» olım lıdır. Yazma nüsxədn də belndir (DLT. I. s. 277). Hüseyıı IHızgün «uzsadı» J J s. 193), Seçkin Ərdi ilə Sorap Tuğba Yıırtsev.ır iso (DLT-2005. s.643) «üzsədi» şəklində oxumuşlar. |