Menejment va marketing

 
1.2 Korxonalarda tavakkalchilikni boshqarishning turli yondashuvlar 
Tadbirkor uchun tavakkalchilikdan ko„rilgan zarar va foyda nisbatan 
qoniqarli bo„lsagina tavakkal qilish tug„risida bir qarorga kelish mumkin. Bu 
yerda shuni ta‟kidlash lozimki, har bir yuqorida qayd etilgan nisbatni mos 
kelgan har bir aniq vaziyati xilma xil bo„lib u ko„plab omillarga ya‟ni mulkiy 
6
Мартин Г., Хетрик С. “Корпоративные репутации, брендинг и управление персоналом”. Учебник. М.:: 
«Группа ИДТ», 2013. – 23-с. 
O‟z kapitalingiz imkoniyatidan ortiq xavf-xatarga yo‟l qo‟ymang 
 
Tavakkalchilik oqibati to‟g„risida o‟ylab ko‟ring yoki yetti 
o‟lchab bir kesing 
 
2 
3 
1 
Tavakkalchilik darajasi, uni baholash va pasaytirish qoidalari 

---

21 
xolatga tadbirkorning tavakkalchilik xavf-xatari sohasidagi siyosati, taktika va 
strategiyasi loyiha vazifa va maqsadlariga bog„liq bo„ladi. Vaholanki, 
mas‟uliyatining bu masalasi ham iqtisodiy va huquqiy jihatlar mavjud. Xo„jalik 
qarorlari bilan bog„liq tavakkalchilikdagi mas‟uliyat masalalari, amaliy tajribalar 
va bu sohada to„plagan tajribalar to‟g„risida batafsil to„xtalamiz.
Tavakkalchilik tushunchasi tabiiy fanlarda aniqlab o„z ta‟rifini topgan 
hamda matematik formulalarda ifoda etilgan. Ammo iqtisodiyot o„ziga xos 
xislat va xususiyatga ega. Shuning uchun «xo„jalik tavakkalchiligi» degan 
maxsus atamani ta‟rifini berishimiz zarur. Keyingi yillarda ko„plab maqola va 
ilmiy ishlarda mualliflar tashkilotning xo„jalik faoliyati, rejalashtirish, bozor 
mexanizmi, talab va taklif munosabatlarini qarab chiqishda xo„jalik 
tavakkalchiligi masalalariga katta e‟tiborni qaratmoqdalar. Biz ko„plab hollarda, 
ilmiy xulosalarda yuqorida aytib o‟tilgan sohalarda qarorlar qabul qilishda 
tavakkalchilik elementlarini hisobga olish zarurligini va xatto uni maqsadga 
muvofikligini qayd etilgashini ko„zatdik. Aksariyat mualliflar texnikaviy va 
xo„jalik qarorlarini qabul qilishni tavakkalchiliksiz amalga oshirib bo„lmaydigan 
g„oyani ilgari surmoqdalar chunki tavakkalchilikni tan olmaslik, rivojlanishga 
sun‟iy to„siq qo„ygan bilan barobardir. Biz ishlari bilan tanishgan yana bir guruh 
mualliflar: tavakkalchilikning mohiyati-maqsadiga erishishda ko„riladigan 
zararda emas. Balki maqsadga erishish uchun yo„nalishni o„zgartirish to„g„risida 
qabul qilingan qarorlar uchun yaratilgan imkoniyatda degan g„oyani ilgari 
suradilar. Tavakakalchilik tushunchasini ko„rinishi mumkin bo„lgan zarar 
imkoniyati darajada tor ma‟noda talqin qilinishi uni iqtisodiy sohada to„g„ri 
qo‟llanilishini ancha cheklab qo„yadi. 
Shuni ham qayd etish lozimki, ba‟zi iqtisodchilar so„zma-so„z 
«tavakkalchilik» va «noaniqlik» terminlar tushunchalari orasidagi farqni 
izlashadi. Noaniq vaziyatlardan tavakkalchilik vaziyati sifatida sodir bo„lishi 
ehtimoli bo„lgan va hatto baholangan noma‟lum hodisalar qaraladi. Ayni paytda 
sodir bo„lishi ehtimolini oldindan bilmagan noaniq vaziyatlar endi biz an‟anaviy 
usullar bilan bartaraf etolmagan vaziyatlarni - «noaniqlik» deb ataymiz. Bundan 

---

22 
ancha mashhur bo„lgani «vis major» (yengilmas to„siq) bo„lib, uning sodir 
bo„lishi hamma vaqt to„la tasodifdir. 
Shuni qayd etish lozimki, rejalashtirilgan kelgusi natijalardan chekinish 
hamma vaqt zarar ko„rish bilan bog„liq bo„lmay, goho qo„shimcha daromad ham 
keltiradi. Shunga ko„ra daromad tavakkalchiligi ham mavjud bo„lib, u xarajatlar 
qilish tavakkalchiligi bilan bir katorda namoyon bo„ladi va qo„shimcha daromad 
(foyda) olishdagi tavakkalchilik darajasini baholash imkonini beradi. 
Iqtisodiy o„sishda tasodifiy omillar ta‟sirini tan olinishi, kutilgan vaziyatni 
sodir bo„lishini orqaga surishi, yoki uni mazmun-mohiyatini o„zgartirishi 
mumkinki, u o„z-o„zidan kun tartibiga, xo„jalik tavakkalchiligi muammolarini 
qo„yadi. Iqtisodiyotni davlat boshqaruvi sharoitida 2 turdagi xo„jalik 
tavakkalchiligi mavjud, aynan xalq xo„jaligi tavakklchiligi (global,umumiy) va 
tashkilot doirasidagi tavakkalchilik (lokal, mahalliy) bo„lib, ular dialektik 
yagona qarama-qarshilikda turadi, bir-birini to‟ldiradi, bir-biriga ta‟sir etadi, 
ayni paytda ma‟lum darajada avtonom holda uchraydi. Ular shuningdek, o„zaro 
qarama-qarshi mayl, rag„batlarni tashuvchi hamdir, ayniqsa u iqtisodiy muhit 
ikkala tavakkalchilik vaziyatini vujudga keltirish uchun bir xil imkoniyat 
yaratganda yaqqol namoyon bo„ladi. Tavakkalchilik elementlarini paydo bo„lish 
imkoniyatlari nafaqat yirik yo„qotishlarda ifodalanadi, balki birinchi navbatda 
katta daromad olishda ham gavdalanadi, shuning uchun ham barcha xo„jalik 
rahbarlari tavakkalchilikka borishadi. Bir xil sharoitda olinadigan katta 
daromad-jadval rivojlanish natijasidir. 
Moliya bilan bog„liq tavakkalchilik- bu ehtimol qilinadigan moliyaviy 
zararlar bo„lib, u o„z navbatida investitsiya va pulning sotib olish qobiliyati 
bilan, shuningdek: 
-inflyatsiya;
-valyuta bilan bog„liq bo„lgan tavakkalchilik turlariga bo„linadi. 
Inflyatsiya bilan bog„liq tavakkalchilik – bu olingan daromadlarning qadri 
yuqori inflyatsiya oqibatida tezroq qadrsizlanishini bildiradi. 

---

23 
Valyuta bilan bog„liq tavakkalchilik- bu chet el valyutasi kursining 
o„zgarishi oqibatida ko„riladigan katta zararni bildiradi. Bu tavakkalchilik 
eksport-import operatsiyalarini, shuningdek, valyuta operatsiyalarini baholashda 
o„ta zarurdir. 
Investitsion tavakkalchilik o„z o„rnida quyidagi turlarga bo„linadi:
7
Tizimli tavakkalchilik- u yoki bu bozorda konyukturaning yomonlashishi 
yoki tushib ketishi oqibatida ehtimol qilinadigan zarar. Bu tavakkalchilik 
investitsiyani aniq bir obyektga emas, balki muayyan bozor (masalan, valyuta 
bozori, ko„chmas mulk bozori va boshqalar) uchun barcha qo„yilgan mablag„ 
bo„yicha tavakkalchilikni ifodalaydi. Bunda investor katta zarar yetkazmasdan 
turib o„z mablag„ini qaytara olmaydi. 
Tizimli tavakkalchilik usulida investitsiyani qaysi bir aktivga tavakkal qilib 
sarflash maqsadga muvofiqligi aniqlanadi. 
Selektiv tavakkalchilik- u yoki bu bozorda investitsiya obyektini noto„g„ri 
tanlab olinishini oqibatida ko„riladigan tavakkal zarar yoki boy berilgan naf. 
Masalan, qimmatli qog„ozlar portfelini shakllantirishda fond birjasidagi 
qimmatli qog„ozlarni noto„g„ri tanlash oqibatida ko„riladigan zarar shunday 
tavakkal turiga kiradi. 
Kredit tavakkalchiligi- qarz olgan tomonning o„z majburiyatlarini to„lay 
olmaslik xavfi. Bank yaxshi foyda ko„rishi uchun kreditlash xavfini kamaytirishi 
shart. Bank hamisha qarzning o„z vaqtida va foiz bilan qaytib kelishi qay 
darajada mumkinligini nazarda tutib tavakkalga boradi. Bunday tavakkalchilikka 
kreditni to„lash muddatini kechiktirish yoki obligatsiyalarga to„lashni 
“muzlatib” qo„yish misol bo„ladi. 
Korxona tavakkalchiligi investitsiya obyekti bo„lgan aniq korxona faoliyati 
bilan bog„liq. Garchi bu tavakkalchilik tarmoq va regional tavakkalchiliklar 
ta`siri ostida bo„lsada, undagi tavakkal darajasi korxonaning bozordagi mavqei, 
doimiy mijozlar (iste`molchilar)ning bo„lishi, ishlab chiqarilayotgan 
7
Мартин Г., Хетрик С. “Корпоративные репутации, брендинг и управление персоналом”. Учебник. М.:: 
«Группа ИДТ», 2013. – 33-с. 

---

24 
mahsulotning sifati va boshqalarga bog„liq.
Tavakkalchilikni hisobga oluvchi rejalashtirilgan tadbirda ijobiy natijaga 
erishishni ta‟minlovchi sharoit yaratish murakkab ish. Bu sharoit birinchi 
navbatda iqtisodni boshqarish tizimi bilan belgilanadi. 
Davlat tomonidan boshqariluvchi iqtisodiyotni boshqarish tizimida katta 
rolni (katta hajmda) tashkilotlar o„ynaydi. Ular nafaqat o„zlari ishlab 
chiqaruvchi mahsulotlar miqdorini belgilaydi, ya‟ni kelgusida ularni sotilishga 
tavakkalchilikga boradi va shuning uchun ham tashkilot rivoji uchun 
yo„naltirilgan bir qism mablag„ ularning xususiy qarorlari ixtiyorida bo„ladi.
Xozirgi vaqtda iqtisodiy shart sharoit tashkilot darajasida, shuningdek xalq 
xo„jaligining barcha darajasida, jadal rivojlanish bilan bog„liq tavakkalchilikni 
qabul qilish uchun qulay imkoniyat yaratadi.
Lekin bunday xulosa bizni o„ta noto„g„ri yo„nalishga olib borishi mumkin. 
Bir tomondan u xalq xo„jaligining barcha tarmoqlarini rivojlantirishda 
kon‟yunktura imkoniyatlardan foydalanish va uni ta‟rifini o„z ichiga olmaydi, 
ikkinchi tomondan tashkilot oldida istiqbolli rivojlanishni to„sib qo„yadi. Xalq 
xo„jaligining barcha tarmog„i, alohida tashkilot rivoji uchun bunday xulosaning 
naqadar salbiy ekanligini quyidagi misolda aniq qurish mumkin.
Tashkilot ishlab chiqarishdagi o„zining tutgan o„rnidan kelib chiqib, 
kon‟yunkturaviy o„zgarishlarga jadal moslashadi. Lekin u faqatgina barqaror 
kon‟yunkturaviy intilishlardan o„zining joriy rejalarini amalga oshirishda 
foydalanadi. 
Qaror qabul qilishning bu jarayoni nafaqat o„z imkoniyatlarini hisobga 
olishga tayanishi, balki shunday strategiyani ishlab chiqishi kerakki, u 
«hamkor»lar, hamda raqiblarning xatti harakati va qabul qilishi mumkin bo„lgan 
qarorlarini ham hisobga oladi. Faqat bunday mo`ljallarni obyektiv baholash 
orqaligina tashkilotni kelgusi muvaffaqiyatini ta‟minlash mumkin. 
Bu tavakkalchilik eng sodda qarordan tortib eng murakkab qarorgacha 
barchasini ajralmas xislati ekanini yaqqol namoyon etadi.

---

25