Mavzu: Kichik maktab yoshidagi oʻquvchilarda vaqt va fazoviy idrokni shakllantirish. Reja

Vaqtni chamalash. Bolalarning vaqt haqidagi tasavvurlarini mustahkamlash 
va chuqurlashtirish: ―Ertalab‖, ―Kechqurun‖, ―Kunduz‖, ―Tun‖, ―Kecha‖, 
―Bugun‖, ―Ertaga‖ tushunchalarini farqlash va bu so‘zlardan to‘g‘ri foydalanish 
ko‘nikmasini mustahkamlash. 

---

Bolalarni hafta kunlari bilan tanishtirish va hafta kunlari nomlarini izchillik 
bilan aytishga o‘rgatish. Kecha haftaning qaysi kuni bo‘lganligini, bugun qanaqa 
kun, ertaga qaysi kun bo‘lishini aniqlashni o‘rgatish. 
Bolalarning vaqt haqidagi tasavvurlarini mustahkamlash va chuqurlashtirish. 
Yil fasllari bilan tanishtirish va fasllarning nomini to‘g‘ri ketma-ketlikda aytishga 
o‘rgatish. Vaqt tushunchalarini shakllantirish ishini kundalik turmushda o‘tkazish 
kerak. Aniq kun tartibi (qat‘iy o‘rnatilgan turish vaqti, ertalabki badantarbiya, 
mashg‘ulotlar, ovqatlanish, hordiq chiqarish vaqtlari) bolalarda sutka qismlari 
haqida tasavvurlarni shakllantirish uchun real sharoitdir. 
Sutka davomida tarbiyachi bolalar e‘tiborini ular faoliyatlari, xarakterlari 
bilan bog‘lik har xil vaqt oraliqlari o‘rtasidagi munosabatlarga qaratadi. 
Tarbiyachi sutka qismini aytadi va bolalarning shu qismga mos keluvchi 
faoliyat turlarini sanab o‘tadi, masalan: ―Hozir ertalab. Siz gimnastika qildingiz, 
yuvindingiz, endi esa nonushta qilasiz‖ yoki ―Hozir kunduzi. Kunduzi ota- 
onalarimiz ishlashadi, biz esa shug‘ullanamiz, aqlli bola bo‘lamiz‖. Tarbiyachi 
bitta bola bilan, kichik-kichik guruhlar bilan suhbatlashib, ulardan kechasi, ertalab 
(uyg‘onganlaridan keyin), kunduzi nima qilganliklarini gapirib berishini so‘raydi. 
Elementar 
matematik 
tasavvurlarni 
rivojlantirishga 
bag‘ishlangan 
mashg‘ulotlarda 
bolaning 
sutka 
haqidagi 
tasavvurlari 
mustakkamlanadi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarning har bir vaqt oralig‘i uchun xarakterli bo‘lgan 
faoliyat turlari tasvirlangan rasmlar o‘zlariga ko‘rsatiladi va ulardan so‘raladi: 
―Rasmda tasvirlangan bolalar nima qilishmoqda?‖, ―Buni ular qaysi vaqtda 
qilishmoqda?‖ 
Ushbu savollarga javob berish taklif qilinadi: ―Sen qachon dam olasan? Sayr 
qilasan? Uxlaysan? va hk. 
Kichkintoylarga kunduzi, kechasi, ertalab, kechqurun tasvirlangan rasmlarni 
sutkaning berilgan qismi uchun xarakterli bo‘lgan amaliy faoliyatlari tavsiflangan 
hikoyalardan, she‘rlardan parchalar o‘qishdan kam foydalanish mumkin. 

---

U yoki bu predmetning o‘ziga nisbatan joylashuvini so‘z bilan ifodalashni 
o‘rgatish (oldimda - stol, orqamda - shkaf, pastda - pol, yuqorida - shift, o‘ng 
tomonimda - deraza, chap tomonimda - eshik, shkaf - uzoqda, stul - yaqinda ). 
Bolalarga berilgan yo‘nalishda (oldinga-orqaga, o‘ngga-chapga) harakat 
qilishni o‘rgatish. 
Tevarak-atrofda fazoda mo‘ljal olish bo‘yicha ishlash bir necha yo‘nalishda 
o‘tkaziladi. Eng oldin amaliy tajriba takomillashtiriladi. Bolalar bu yosh davrida 
ancha mustaqil bo‘lib qolishadi, o‘yinchoqlar saqlanadigan joyni bilishadi, 
o‘rnatilgan tartibga amal qilishadi. O‘rta guruhda ular oshxonada navbatchilik 
vazifalarini bajarishga o‘rgatiladi, o‘quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab esa, 
materialni mashg‘ulotga tayyorlash o‘rgatiladi. Navbatchilarning vazifalarini 
bajarish stoldagi idishlar, o‘quv ashyolarining fazoviy joylashuvlarini o‘zlashtirish 
bilan bog‘liqdir. Bolalar endi binoda va bolalar bog‘chasi uchastkasida erkinroq 
mo‘ljal oladilar. Masalan, boshqa guruhlar, musiqa zali, tibbiyot xonasi qayerda 
joylashganini, ularga qanday borishni biladilar. Bularning hammasi atrofni o‘rab 
olgan fazoda katta qiziqish bilan mo‘ljal olishdan darak beradi. Pedagogik ishning 
ushbu yo‘nalishi keyingi yosh guruhlarida asosan bolalar bilan kundalik 
muloqotlarda, ya‘ni o‘qishdan tashqari vaqtda ham keng joriy qilinadi. 
O‘rta guruhda o‘quv faoliyatini tashkil qilish jarayonida tarbiyachi boshqa 
masalalarni ham hal qiladi: 
1) fazo xaqidagi dastlabki bilimlarni mustahkamlaydi, ularni kengaytiradi va 
teranlashtiradi, yangi ma‘lumotlar beradi;
2) 
olingan 
bilimlarni 
o‘yinlarda, 
dasturning 
boshqa 
bo‘limlariga 
bag‘ishlangan mashg‘ulotlarda har xil hayotiy situatsiyalarda qo‘llashga o‘rgatadi.
―Bolajon‖ dasturining ―Tevarak-atrofda mo‘ljal olish bo‘limiga mos 
ravishda tarbiyachi bolalarga o‘ziga nisbatan yo‘nalishni aniqlashni, berilgan 
yo‘nalishda harakat qilishni (oldiga-orqaga, yuqoriga-pastga, o‘ngga-chapga), 
o‘ziga nisbatan buyumlarning holatini so‘zlar bilan tushuntiradi. 

---

Ammo oldin bolaga nisbatan qarama-qarshi yo‘nalishda turgan, ya‘ni oldida-
orqasida, o‘ngda-chapda turgan 1-2 ta o‘yinchoqni, buyumlar joylashuvini 
aniqlash-ga doir topshiriq beriladi. O‘yinchoqlar yoki qandaydir buyumlar soni 
asta-sekin 4 taga yetkaziladi. Dastlabki vaqtlarda buyumlarni boladan uncha 
uzoqmas masofaga (uning yoniga) joylashtirish ma‘qul. Keyinchalik masofani 
kattalashtirib borish kerak. Tarbiyachining topshirig‘iga binoan, bola xonaning 
ma‘lum bir joyiga turadi va o‘z oldida, chapida va o‘ngida qanday buyumlar 
turganini aytadi. Shundan keyin tarbiyachi boladan o‘ngga (chapga) burilishini va 
yana qanday buyumlar undan qaysi yo‘nalishda turganligini aytishni so‘raydi. 
Fazoda (―Top-chi, bunda nima bor?‖, ―Biling-chi, nima o‘zgaribdi?‖ tipidagi) 
mo‘ljal olishga doir mashqlar uyin xarakteriga ega bo‘lishi kerak. 
Vaqtni idrok etish yosh bolalarning kundalik hayotining asosiy jihati bo'lib, 
unga bir qator omillar ta‘sir qiladi. Hozir esa chet elda o‘tkazilgan tadqiqot 3 
yoshdan 5 yoshgacha bo'lgan yosh bolalarning vaqtni idrok etishining aniq 
rivojlanish kursini va hissiyotlarni lokalizatsiya qilishning vaqtni idrok etish 
qobiliyatiga ta'sirini o'rganishga qaratilganini ko‘rib chiqamiz. Jami 120 bola qora 
kvadratlar (1-tajriba) va hissiy yuz ifodalari (2-tajriba) bilan moslashtirilgan vaqtni 
idrok etish vazifasi yordamida sinovdan o'tkazildi. Natijalar shuni ko'rsatdiki, 
bolalarning vaqtini idrok etishga stimul davomiyligi ta‘sir qilgan va yosh o'sishi 
bilan asta-sekin yaxshilangan. Ikkala aniqlik va reaktsiya vaqtiga hissiy yuzlarning 
taqdimot ketma-ketligi ta‘sir ko'rsatdi, bu hissiyotlarni lokalizatsiya qilish ta‘sirini 
ko'rsatdi. Xulosa qilib aytganda, yosh bolalarning vaqtni idrok etishi yosh, stimul 
davomiyligi va hissiyotlarni lokalizatsiya qilish ta‘sirini ko'rsatdi. 
Vaqt odamlarning kundalik hayotining asosiy jihati bo'lib, vaqtni to'g'ri idrok 
etish muhim uchrashuv oldidan qolgan vaqtni baholash kabi qaror qabul qilishga 
katta yordam berishi mumkin. Vaqtni idrok etish-bu bir nechta turli xil bilim 
tizimlarini yoki ichki soat tizimi, diqqat va xotira jarayonlari kabi jarayonlarni o'z 
ichiga olishi mumkin bo'lgan murakkab jarayon. Ko'plab tadqiqotlar vaqtni idrok 
etishning asosiy mexanizmini tushuntirishga harakat qildi. Ba'zi tadqiqotchilar 
vaqtni idrok etish miya ichidagi ichki soatga bog'liqligini ta'kidladilar va buni 

---

stimul taqdimoti paytida yurak stimulyatori chiqaradigan impulslarni hisoblash 
orqali o'lchashdi (Mauk va Buonomano, 2004; Ivry va Schlerf, 2008; Grommet va 
boshq., 2019). Boshqa tadqiqotchilar vaqtni idrok etish ichki soat va diqqat, xotira 
va qaror qabul qilish jarayonlari kabi kognitiv omillar o'rtasidagi o'zaro ta'sirning 
natijasidir (Zbassallanti va Droit-Volet, 2011). 
Mos kelmaydigan nazariyalarga qaramay, vaqtni idrok etish bo'yicha ko'pgina 
tadqiqotlarda vaqtni idrok etish qobiliyati yoshning o'sishi bilan ortadi degan 
xulosaga keldi. Oldingi tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, bolalarga vaqt davomiyligini 
kamayishiga imkon beradigan asosiy mexanizmlar erta yoshda ishlay boshlaydi 
(Droit-Volet va Uarden, 2002; Brannon va boshq., 2008). Bolalar juda erta yoshda 
vaqt o'zgarishini ko‘zdan kechira boshlaydilar va 4 oyligidayoq vaqtni idrok etish 
qobiliyatiga ega bo'la boshlaydilar (Zbukaslanti va Droit-Volet, 2011). 3 yoshida 
yosh bolalar ham katta insonlar va hayvonlarga o'xshab vaqtni idrok etish 
xususiyatlariga ega. Ular o'sib ulg'aygan sayin, vaqtni idrok etishga yoshga bog'liq 
ta‘sirlar sezilarli bo'ladi va bolalarning vaqt sezgirligi oshadi. 8 yoshdan 10 
yoshgacha bo'lgan bolalarning vaqt sezgirligi kattalarnikiga yaqinlashadi. Biroq, 
oldingi tadqiqotlarda cheklovlar mavjud; ko'pgina tadqiqotlar 5 yoshdan katta 
bolalarni tanlab oldi va faqat bir nechta tadqiqotlar 3 yoshgacha bo'lgan bolalarga 
qaratilgan (Droit-Volet va Uarden, 2002). Gil va boshq. (2007) 3, 5 va 8 yoshli 
bolalarni taqqoslash orqali vaqtinchalik baholashda yosh o'zgarishini o'rganib 
chiqdi. 
Turli xil hissiy sezgilarning ta‘siridan tashqari, hissiy yuz ifodasini 
lokalizatsiya qilish ham vaqtni idrok etishga ta‘sir qiladi. Qabul qilingan ichki soat 
modeliga ko'ra, vaqtni belgilash jarayoni ketma-ket uchta bosqichni o'z ichiga 
oladi: soat, xotira va qaror qabul qilish. Oldingi tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, 
rag'batlantiruvchi taqdimot ketma-ketligining boshida hissiy yuzlarning mavjudligi 
qo'zg'alish darajasini oshirishi va ichki soatni yanada tezlashtirishi mumkin, bu esa 
o'z navbatida qabul qilingan vaqt oralig'iga ta‘sir qiladi (Cui, 2018). Biroq, bu 
ta‘sir bir xil bosqichda har xil turdagi hissiy lokalizatsiya ostida sodir bo'ladimi 
yoki yo‘q, buni aniqlab bo‘lmadi. Oldingi tadqiqotlar sinovlarining boshida yoki 

---

oxirida oldindan aytib bo'lmaydigan qo'rquv bilan bog'liq stimullarni o'rnatish 
orqali bu savolni sinab ko'rishga harakat qildi. Cui (2018) qo'rqinchli yuzlarning 
vaqtinchalik lokalizatsiyasining vaqtni idrok etishga ta‘sirini o'rganish uchun 
yaxshi ishlab chiqilgan tajribalardan foydalangan. 
Tuyg'ularni lokalizatsiya qilishning vaqtni idrok etishga ta‘sirini yanada 
o'rganish uchun ushbu tadqiqotning 2-tajribasida ishtirokchilarga ikki xil 
lokalizatsiya sharoitida neytral va g'azablangan yuzlar taqdim etildi (neytral-
g'azablangan holat va g'azablangan-neytral holat) va qaysi yuz uzoqroq davom 
etganini aniqlash so'ralgan. Biz g'azablangan yuzlarning lokalizatsiyasi impulslarni 
ishchi xotiradan mos yozuvlar xotirasiga uzatish jarayonini buzish orqali vaqtni 
idrok etishga ta‘sir qilishi mumkin deb tahmin qildindi. Vaqtinchalik bo'linish 
paradigmasi oldingi tadqiqotlarda eng ko'p qo'llaniladi, bu orqali bolalarga dastlab 
qisqa (S) yoki uzoq (L) standart davomiyligi bo'lgan stimullar taqdim etiladi va 
keyin S va L davomiyligi bilan bir xil yoki ular orasida joylashgan taqqoslash 
stimullari (t) taqdim etiladi. Yosh bolalarda topilgan psixofizik funktsiyalar tartibli 
[ya'ni, p (uzoq) stimul davomiyligi qiymati bilan ortadi] va shu bilan ularning 
vaqtni kamsitish qobiliyatini ochib beradi. Odatda vaqtni idrok etishda 
ishlatiladigan ikkinchi klassik paradigma vaqtinchalik umumlashtirish vazifasi 
bo'lib, unda ishtirokchilar taqdim etilgan davomiylikni (uzoqroq, qisqaroq yoki 
teng) ishlaydigan xotirada saqlanadigan standart muddat bilan taqqoslashadi. 
Vaqtni idrok etishning uchinchi klassik paradigmasi vaqtinchalik ko'payish 
vazifasi bo'lib, u ikki bosqichdan iborat: birinchisida davomiyligi taxmin qilinadi 
va yodlanadi, ikkinchisida esa qisqa kechikishdan keyin takrorlanadi. Ushbu 
vazifa, shuningdek, birinchi bosqichda ko'paytiriladigan muddatni saqlashni, 
so'ngra ko'paytirishni to'g'ri (ikkinchi bosqich) saqlashni va keyin uni ilgari ish 
xotirasida saqlangan muddatlar bilan taqqoslashni o'z ichiga oladi (Boduin va 
boshq., 2006). 
Oldingi tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki; ammo, yuqoridagi uchta paradigma 
ishtirokchilarga ishchi xotirasida standart/langar davomiyligini to'plash va saqlash 
va keyin ularni taqqoslash muddati bilan solishtirish imkoniyatiga ega bo'lishlari 

---

kerak (Droit-Volet va boshq., 2011). Rag'batlantirish davomiyligi oshgani sayin 
ishchi xotiraga katta yuk tushadi (Fraisse, 1984); boshqa kognitiv qobiliyatlar katta 
noaniqlikka olib kelishi mumkin (Smit va boshq., 2002). Ishlayotgan xotira 
qobiliyatlari 5 yoshdan 11 yoshgacha oshgani haqida juda ko'p dalillar mavjud 
bo'lsa-da (Gathercole va boshq., 2006), yosh bolalarning ishchi xotira qobiliyatlari 
hali ham nisbatan past darajada bo'ladi. Bo'linish vazifasi bilan yosh bolalarning 
ish xotirasiga qo'yiladigan talab ularning haqiqiy qobiliyatlaridan tashqarida 
bo'lishi mumkin, ayniqsa 5 yoshdan kichik bolalar uchun. Yosh bolalarni, ayniqsa 
5 yoshdan kichik bolalarni o'rganishda, vaqtinchalik bo'linish vazifasi ham, 
vaqtinchalik umumlashtirish vazifasi ham cheklangan tushunish va xotira va hukm 
kabi boshqa bilim qobiliyatlari tufayli ularni bajarish qiyin bo'lishi mumkin. 
Shuning uchun yosh bolalarning kognitiv resurslariga yukni engillashtiradigan 
osonroq eksperimental paradigma zarur. 
Oldingi tadqiqotlarga asoslanib, ushbu tadqiqotda moslashtirilgan bisektsiya 
vazifasi qo'llanildi, unda ishtirokchilarga ketma-ket turli xil davomiylikdagi ikkita 
stimul (standart davomiyligi va taqqoslash davomiyligi) taqdim etildi va ikkita 
stimulning qaysi biri uzoqroq davom etishini aniqlashni so'radi. Ushbu parametr 
ishlaydigan xotira va diqqat resurslariga kognitiv yukni engillashtirdi. 1-tajribada 
moslashtirilgan bisektsiya vazifasi ishlatilgan. 3-5 yoshli bolalarga vaqtni idrok 
etish qobiliyatining aniq rivojlanish yo'nalishini baholash uchun qora kvadrat 
sovg'a qilindi. Olti xil davomiylik oralig'i ishlatilgan: 400, 600, 800, 1,200, 1,400, 
va taqqoslash muddati sifatida 1600 ms va standart davomiyligi sifatida 1000 ms. 
Biz yoshi ortib borishi bilan aniqlik (ACC) va reaktsiya vaqti (RT) bo'yicha vaqtni 
idrok etish ko'rsatkichlarining barqaror o'sib borishini taxmin qildik. 2-tajribada 
qora kvadratchalar hissiy yuzlar bilan almashtirildi (g'azablangan neytral yuzlar 
yoki qarama-qarshi ketma-ketlik, neytral g'azablangan yuzlar) yosh bolalarning 
vaqtni idrok etish ko'rsatkichlariga hissiyotlarni lokalizatsiya qilish ta'sir 
qilganligini tekshirish uchun. Biz bolalar vaqt fikr ishlash his mahalliylashtirish 
ta'sir ko'rsatib, g'azablangan-neytral yuzlari ketma ta'sir bo'ladi, deb topish uchun 
kutyapmiz. 

---