Ziyoda masharipova

I. So‘z urg‘iisi 
tushgan bo‘g ‘indagi unli shu so‘zning boshqa
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo‘g ‘inlaridagi unli tovushlarga qaraganda kuchliroq va cho‘ziqroq 
talaffuz etiladi. 0 ‘zbek tilida so‘z urg‘usi, asosan, so‘zning oxirgi 
bo‘g ‘iniga tushadi. Masalan: 
yaproq, o'qituvchi, quyosh, bola.
S o ‘zlarga qo‘shimchalar qo‘shilishi bilan urg‘u ham so‘z oxiriga 
qarab ko‘chadi: Masalan: 
bola, bolalar, bolalarga
, 
gulzor, gulzorlar,
gulzorlarning.
Kam dan-kam uchrasa-da, o ‘zbek tilida leksik urg‘u oxirgi bo‘g ‘inga 
tushmaydigan so‘zlar ham mavjud:
1. Olmosh turkumiga kiruvchi b a’zi so‘zlarda: 
hamma, barchajam i,
kimdii:
Ushbu so‘zlarda qo‘shimcha qo‘shilganda ham urg‘uning o ‘mi 
o ‘zgarmaydi: 
hammasi, hammaga, hammadan, barchasi, barchadan,
barchaning
va hokazo.
2. Ravish turkumidagi ayrim so‘zlarda: 
doim, hamisha, dslo, yangi
(hozir m a’nosida), 
mardlarcha.
3. Modal so‘zlarda: 
zero, afsuski, albatta.
4. 0 ‘zbek tiliga chetdan kirgan o ‘zlashma so‘zlarda: 
respublika,
mchka, radio, redaktor, kompyuter.
Ushbu so‘zlardagi urg‘u tushgan unli tovushlar biroz cho‘ziq va 
aniq talaffuz qilinadi.
M atnni ifodali o ‘qishda so‘z urg‘usining ahamiyati katta. Birin- 
chidan, s o ‘z urg‘usi to‘g ‘ri talaffuz m e’yorlarini belgilashda yordam 
beradi. Ikkinchidan, leksik urg‘u so‘z m a’nolarini farqlash uchun 
ham xizmat qiladi. Masalan: 
Olma
(ot) 
inson salomatligi uchun ni-
hoyatdci fo yd a li bo ‘Igan mevadir. Sen hech 
q a chon 
birovning narsa-
sini ruxsatsiz olma
(harakat). Ushbu jumlalardagi shakldosh bo‘lgan 
olma
so‘zida urg‘u turli o ‘rinlarda tushadi va turlicha talaffuz qilinadi. 
Bunday holatni 
atlas
(mato), 
atlas
(geografik atlas), 
qishloqcha
(ot), 
qishloqcha
(ravish) kabi so‘zlarda ham kuzatish mumkin. B a’zan xalq 
qo‘shiqlarida, xalq dostonlarida, mumtoz adabiyot namunalarida ham 
shakldosh so‘zlar uchraydi. Bunday hollarda matnni ifodali o ‘qishga 
kirishishdan oldin shu so‘zlaming m a’nosini tushunish va u rg‘u tush­
gan b o ‘g‘inni aniqlash lozim bo‘ladi.
II. 
“Sintagma urg‘usi - nutq oqimining m a’no jihatdan muhim 
bo‘lgan qismini (sintagmani) alohida ta’kidlash, ajratish uchun 
qo‘llanilgan urg‘u. Sintagmani aniqlash mezoni ikkitadir: a) semantik 
mezon; b) sintaktik mezon. Bu mezonlar sintagmaning grammatik-se-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

mantik jihatdan yaxlit, bir-butun konstruktsiya ekanligidan kelib chiqa­
di. Sintagma urg‘usi fraza (gap) ichidagi mazmunan yaxlit, gramma- 
tik jihatdan bir butun b o ‘lgan qismni maxsus ta ’kidlash, uni shu fraza 
(gap) ichidagi boshqa sintagmalardan ajratish uchun xizmat qiladigan 
fonetik vositadir” 1.
Mana shu qoidaga asoslanib quyidagi gaplarni sintagmalarga ajratib 
ko‘raylik:
1. “Ergash shoir qahramonlaming taqdiri xalq bilan bog‘liq ekan- 
ligini o ‘zining G o‘ro‘g ‘li haqidagi termalarida juda yorqin ifodalagan”.
a) “Ergash shoir qahramonlaming taqdiri”; b) “xalq bilan bog‘liq 
ekanligini” ; v) “o ‘zining G o‘ro‘g ‘li haqidagi termalarida” ; g) “juda 
yorqin ifodalagan”.
2. “Ergash shoirdagi hofiza quvvatining kuchliligi kishini hayratga 
soladi”
a) 
“Ergash shoirdagi hofiza quvvatining kuchliligi”; b) “kishini 
hayratga soladi” .
Dastlabki gapdagi sintagmalardan birinchisi alohida urg‘u (sintagma 
urg‘usi) bilan yakunlangan bo‘lib, uning fonetik tabiati quyidagi belgi- 
larga ega: sintagma oxiridagi “taqdiri” so‘zining so‘nggi bo‘g ‘ini ochiq 
bo‘g ‘in bo‘lib, bu b o ‘g ‘indagi “i” unlisi cho‘ziq talaffuz qilinmoqda, 
tovush toni ko‘tarilgan, kuchi esa intensivlashgan (zarb belgisi) bu hoi 
shu sintagmaning m a’nosini alohida ta’kidlash lozimligidan dalolat be­
radi. Sintagma urg‘usidan keyin kelgan qisqa pauza birinchi va ikkin­
chi sintagmalami bir-biridan ajratish vazifalarini bajargan. Kuzatilgan 
maqsadga ko‘ra, sintagma urg‘usining o ‘mi o‘zgartirilishi ham mum­
kin. Bunday holatda sintagma urg‘usining o ‘m i o ‘zgartirilishi bilan 
gapning mazmunida ham o‘zgarish sodir bo‘ladi.
Qiyoslang:
Ega 
kesim
1. 
Bu olivjanob inson / Muhammadning ustozidir.
Ega 
aniqlovchi 
kesim
2. 
Bu / oliyjanob inson Muhammadning / ustozidir.
Birinchi gapda ustoz oliyjanob, ikkinchi gapda esa Muhammad oliy­
janob ekanligi anglashiladi. Sintagma urg‘usidan keyin ba’zan vergul 
qo‘yiladi, ba’zan qo‘yilmasligi ham mumkin. Ifodali o‘qishda sintagma
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

urg‘usining o ‘mini to ‘g‘ri belgilamaslik - gapning mazmuni va ifodali 
nutqqa jiddiy putur yetkazadi.
Sintagma urg‘usining ahamiyati shundaki, u pauza, so‘z yoki jum - 
lalaming b o ‘linib-bo‘linib, tez yoki sekin o ‘qilishi, ovozning ko‘tarilishi 
yoki pasayishi kabi intonatsiya vositalarining reallashuviga imkon be­
radi.
III. 
“Ayiruv urg‘usi - gap bo‘laklaridan birini alohida ta ’kidlash 
uchun yoki so‘zlovchining his-hayajoni, voqelikka munosabatini 
maxsus ifodalash maqsadida qoMlanadigan urg‘u. U ikki turga boMinadi: 
logik urg‘u (mantiq urg‘usi) va emfatik urg4u” !.
1. 
Logik urg‘u lingvistik adabiyotlarda b a ’zan gap urg‘usi, mantiq 
urg‘usi, m antiqiy urg‘u, m a’no urg‘usi nomlari bilan ham yuritiladi. Har 
bir nutq boMagi, misra yoki bandda shunday muhim so‘zlar uchraydiki, 
ular shu b o ‘lak, misra va bandning m ag‘zini o ‘zida aks ettiradi. Bunday 
so‘zlar m antiqiy urg‘u olgan so‘zlar bo‘lib, ulami alohida ta ’kidlash 
yoki ovozni kuchaytirish orqali ifoda qilinadi.
M atnda mantiqiy urg‘u olgan so‘zlar har doim ham aniq bilinib tur- 
maydi. Shu boisdan ham, asami ifodali o ‘qishga kirishishdan oldin, 
matnni bir necha marta o ‘qib, g ‘oyaviy-badiiy xususiyatini aniqlash, 
m uallif maqsadini tushunish lozim bo‘ladi. Mantiqiy urg‘u olgan so‘zni 
izlayotganda badiiy asardagi uyushib kelgan va m a’noni kuchaytirish 
uchun q o ‘ llangan takroriy so‘zlarga hamda ayrim gaplardagi ta’kidlovchi 
so‘zlarga alohida e’tibor berish kerak. Odatda mantiqiy urg‘u olgan 
so‘zdan keyin qisqa pauza qilinadi. Masalan: Quyidagi she’riy parcha- 
lami o ‘qib, mantiqiy urg‘u olgan so‘zlarga e ’tibor beraylik.
Sen qalbimda