Fizik-geologik
jarayon lar
sifatida
quyidagilami
keltirish
mumkin:
•
shahar hududini atm osfera yong'inlari va daryolam ing
toshishi natijasida suv bosishi;
•
sizot suvlari ta ’sirida shahar hududining yomonlashuvi;
•
shahar hududida jarliklam ing paydo bo'lishi va ulam ing
rivojlanishi;
•
ko'chkilar, jarliklar;
•
shahar tarafga yo'nalgan sel oqimlari;
•
shahar hududida karst va cho'kish hodisalari;
•
relyefning suv va shamol erozivasi ta’sirida buzilishi va h.k.
Injenerlik tayyorgarlik
ishlari tabiiy sharoiti
noqulay
hududlam i qurilish uchun moslashtirish evaziga shahar hududidan
samarali foydalanish uchun xizmat qiladi. Bu bilan, ko‘ch a-y o ‘l
tarm og'i, jam oat transporti va yer osti kommunikatsiya tarm oqlari
qisqaradi.
Injenerlik tayyorgarligining aniq masalalari hududni tanlashda,
shaham i loyihalashda texnik-iqtisodiy asosnoma va uning bosh
rejasini ishlab chiqishda aniqlanadi.
Hududni injenerlik tayyorlashda
asosiy qurilish ishlari
bo'lib quyidagilami ko'rsatish mumkin:
’
yer ishlari;
•
tashqi (atmosfera) suvlarini qochirishning ochiq va yopiq
suv qochiigichlam i qurish;
4
•
sizot suvlarini pasaytirish maqsadida drenaj tizimlarini
qurish;
•
hudud sirtini muvozanatda saqlash maqsadida quriladigan
inshoot (tirgak devor, damba va h.k.) lar;
• jarlik va siljish mavjud bo'lgan hududlarda qiyaliklami
vertikal rejalash yordamida kuchaytirish va h.k.
H ududda tabiiy sharoitlaming ta’siri darajasi va injenerlik
tayyoqjarligi ishlaming murakkabligidan kelib chiqqan holda loyiha
(xarita)larning tarkibi va miqyosi quyidagi chegarada aniqlanadi
1:10000- 1:25000 (kichik shaharlar uchun 1:5000).
Loyiha tarkibiga quyidagilar kiradi:
— hududni suv bosishi mumkin bo'lgan chegaralarini, grunt
sharoitlarini, sathi yuqori bo'lgan sizot suvlari mavjud maydonlar,
jariiklar, siljish va boshqa tabiiy sharoitlar ko'rsatilgan injenerlik-
geologik xarita;
— qurilish uchun noqulay hisoblangan, siljish, karst va boshqa
jarayonlar mavjud m aydonlar ko'rsatilgan hududlam ing sxemasi;
— asosiy bajarilishi lozim bo'lgan, ketma-ketligi ko'rsatilgan
shahar hududini injenerlik tayyorlash sxemasi.
1.1. Shahar hududida noqulay joylar.
1.1.1. Shahar hududida jariiklar va ularning paydo bo‘lishi.
Jariiklar joyning tabiiy sharoiti hisoblanib, jarliklarning paydo
bo'lishi va rivojlanishi fizik-geologik jarayonlar natijasida bo'lib,
hudud sirtini o'zgarishiga va relyefning stabil holatining buzilishiga
olib keladi.
Jarliklarning paydo bo'lishi tuproq eroziyasi va yer sirtini
yom g'ir-qor suvlari natijasida yuvilishidir. Bu jarayondan so'ng
jarlik tubining asta-sekin yuvilishi va chuqurlashuvi hamda
qiyaliklarining kengayishi ko'zatiladi.
Jarliklarning paydo bo'lishiga qiyaliklaming nishabi va shakli,
iqlim sharoiti, atmosfera yog'inlari, grunt va madaniy qatlamning
tafsilotlari, sizot suvlarining mavjudligi va h.k. ta ’sir qiladi.
Jariiklar mavjud hududlarning shaharsozlik nuqtayi nazaridan
baholash va injenerlik tayyorgarligining vazifalari
Shahar hududida jarliklarning mavjudligi hududni shaharsozlik
maqsadlarida noqulay yoki alohida noqulayligini tavsiflaydi.
Faqatgina jarliklarning chuqurligi 3 m dan oshmaydigan, soni
5
unchalik ko‘p bo'lm agan va ulam ing rivojlanishi ko‘zatiimaydig?n
holatlarda shahar hayoti va qurilish uchun qulay deb e ’tirof etiladi.
Shaharsozlik nuqtayi nazaridan shahar hududida jarliklarning
mavjudligi va ulam ing rivojlanishi quyidagi sabablarga ko'ra
shaharsozlik uchun ziddir:
a) shahar hududini
bo'lib
q o ‘yadi
va
uning
loyihaviy
yechimini qiyinlashtiradi;
b) turli
funksional
zonalam ing
o ‘zaro
aloqasini
yomonlashtiradi;
d) turaqoy
hududlarida
noqulay va
yaroqsiz joylam ing
mavjudligi, loyiha, qurilish va ekspluatatsiya iqtisodiga salbiy ta ’sir
ko‘rsatmasdan qolmaydi;
e) jarliklardan o'tish uchun ko'prik va boshqa inshootlarga
talab;
0
binolar, inshootlar, ko‘cha-yo‘l va yer osti injenerlik
tarm oqlarining jariiklar rivojlanishi natijasida buzilishi xavfi;
g) jariiklar rivojlanishini to'xtatish maqsadida m aydonlam i
quritish bilan m adaniy qatlam ning qurishi va bu narsaning
ko‘kalamzorlarga, ayrim hollarda binolar ustuvorligiga salbiy ta ’sir
ko‘rsatadi;
h)
daryo va vodiy irm oqlarining jarliklardan chiqayotgan
grunt massasi bilan ifloslanishi.
Shaham i loyihalashda, jarliklarning mavjudligi va ulardan
foydalanish. loyihalash va qurilish masalalarini yechish jarayonida
bir necha variantda o'rganiladi:
a) jariiklar! mavjud qurilish va boshqa maqsadlar uchun
yaroqsiz
m aydonlam i jarliklam i
tabiiy holda saqlash
bilan
shaham ing um umiy m aydonidan ajratish;
b) jarliklam i shaharsozlik maqsadlarida foydalanish uchun
yaroqsizligini e ’tiro f etgan holda, ulam ing shahar infrastrukturasiga
ko‘rsatuvchi xavfini cheklovchi injenerlik tadbirlam i qo'llash bilan
bu m aydonlam i shaham ing um um iy maydonidan chiqarish;
d) jarliklardan shaharsozlikda maxsus injenerlik tadbirlarini
bajargan holda foydalanish mumkinligini;
e) jarliklardan shaharsozlikda maxsus injenerlik tadbirlarini
bajarmagan holda,
odatdagi obodonlashtirish ishlari orqali
foydalanish mumkinligini ta ’minlash.
Tabiiyki, qurilish uchun noqulay yerlar shaham ing yoki turar
joyning um um iy maydoniga kirib, undan shaharsozlik maqsadlarida
unum li foydalanish uchun bu hududlarda injenerlik tayyoigarligi
bo'yicha maxsus tadbirlar o'tkazilishi ko'zda tutiladi.
6
|