Guliston davlat universiteti a. J. Bekmurodov

4.4.Chiziq hakamlari 
Chiziq hakamlari (4 ta bo‗lganda) maydonning har bir burchagidan 1–3 m 
uzoqlikda joylashadilar va o‗z chiziqlarini nazorat qiladilar. Agar o‗yinda 2 ta 
chiziq hakami ishtirok etsa, ular maydon burchaklaridan 1–2 m uzoqlikda bir-
biriga diagonal holatda joylashadilar. Ular yon va orqa chiziqlarni o‗z 
tomonlaridan nazorat qiladilar. Chiziq hakamlari qo‗llaridagi bayroqchalarni 
harakatlantirib, quyidagilarni ifodalaydilar: to‗p maydonga yoki chiziq ustiga 
tushsa, bayroqni pastga (maydonni ko‗rsatib) tushiradilar; to‗p maydon 
tashqarisiga tushsa yoki chegaralovchi antenna tashqarisidan o‗tsa, bayroqni 
yuqoriga ko‗taradilar. 
Voleybol qoidalarining barchasini ushbu kitobda yoritish mumkin emas, 
lekin biz eng asosiy holatlar ustidagina to‗xtab o‗tdik. Yuqoridagi materialni 
o‗zlashtirishda «Voleybolning rasmiy qoidalari» qo‗llanmasidan foydalanish zarur 
bo‗ladi. 

---

[113] 
Voleybol bo‗yicha musobaqalar o‗quv–mashg‗ulot ishlarining asosiy 
qismidir. Ular mashg‗ulotlardagi jismoniy, texnik, taktik va psixologik 
tayyorgarlik samarasini ko‗rsatib beruvchi yakuniy ko‗rsatkich bo‗lib ham 
hisoblanadi. Musobaqalar tasdiqlangan taqvimiy reja asosida o‗tkaziladi. 
Sport musobaqalari sportchini tarbiyalashda katta o‗rin tutadi. Voleybol 
bo‗yicha musobaqalar oldiga qo‗ygan vazifalariga ko‗ra quyidagi turkumlarga 
bo‗linadi: chempionatlar, kuboklar, saralash va yordamchi musobaqalar (tayyorlov, 
nazorat va boshqalar). 
Chempionat va kubok musobaqalari – eng asosiy musobaqalar bo‗lib, bu 
musobaqalarda eng kuchli jamoalar aniqlanadi. Bu musobaqalar ko‗lami turlicha 
bo‗ladi: jahon, qit‘a, mamlakat, viloyat; shahar miqyosidagi va boshqalar. 
Saralash musobaqalari o‗z maqsadi va vazifasiga ko‗ra asosiy 
musobaqalarning keyingi bosqichiga chiqish yoki malakali o‗yinchilarni ma‘lum 
bir jamoa tarkibiga qabul qilishni nazarda tutadi. 
Yordamchi musobaqalar tarkibiga quyidagilarni kirgizish mumkin: 
- ko‗rgazmali musobaqalar voleybolni ommaviylashtirish va targ‗ib qilish 
maqsadida tashkil etiladi. Ular ommaviy sport bayramlarida, o‗quv yurtlarida, 
tashkilot va korxonalarda o‗tkaziladi. 
- qisqartirilgan musobaqalar (blits turnirlar) g‗olibni aniqlash uchun 
qisqartirilgan partiyalar bilan o‗tkaziladi. Bunday musobaqalar bayram kunlarida, 
sport mavsumlarining ochilishida tashkil qilinadi. 
- tasnif musobaqalari – sport tayyorgarligi darajasini aniqlash va sport 
tasniflarini (razryadlar) berish maqsadida tashkil qilinadi. 
- tenglashtiruvchi musobaqalarning asosiy vazifasi kuchli raqib jamoasi 
bilan uchrashishga imkon berish yo‗li bilan kichik tasnifdagi sportchilarning 
o‗sishini rag‗batlantirishdan iborat. 
- nazorat va tayyorlov musobaqalari jamoa va alohida o‗yinchilarning 
oldindagi rasmiy musobaqalarga tayyorgarlik holatini aniqlash maqsadida 
o‗tkaziladi. 

---

[114] 
Mashg‗ulot jarayonida tayyorlov va nazorat musobaqalari katta o‗rinni 
egallaydi. 
Yordamchi musobaqalar asosan tayyorlov va musobaqa davrlarining 
yarmida rejalashtiriladi. Tanlov va asosiy musobaqalar ko‗pincha bir yilda 2-3 
marotaba o‗tkaziladi. Turli xil musobaqalarning ahamiyati va o‗rni ko‗p yillik 
tayyorgarlik bosqichiga bog‗liq bo‗ladi.
Shunday qilib, boshlang‗ich bosqichlarda faqat tayyorlov va nazorat 
musobaqalari rejalashtiriladi va o‗tkaziladi.
Sportchilar malakasining o‗sib borishga qarab, keyingi ko‗p yillik 
tayyorgarlik bosqichida musobaqalar soni ortib boradi, musobaqa davriga tanlov 
va asosiy musobaqalar kiritiladi. Musobaqalar sportchining tayyorgarlik 
darajasining asosiy nazorat shakli bo‗libgina qolmay, balki sport mahoratini 
takomillashtirishning zarur omilidir. 
Musobaqalarni 
rejalashtirganda 
tayyorgarlikning 
o‗ziga 
xos 
xususiyatlariga alohida e‘tibor qaratish lozim. Birinchidan, musobaqalar shunday 
tanlanishi kerakki, ularning yo‗nalishi, qiyinchilik darajasi ko‗p yillik 
tayyorgarlikning tuzilishi, vazifasi bilan qat‘iy mos kelsin. Ikkinchidan, agar 
sportchi uni o‗zining jismoniy, texnik-taktik va psixologik qobiliyatiga qo‗yilgan 
vazifalarni yecha oladigan bo‗lsa musobaqalarga jalb qilsin. Uchinchidan, 
musobaqa va mashg‗ulot amaliyotini rejalashtirish kerak, ayniqsa, tayyorgarlik 
jarayoni samarali amalga oshishi va sportchi tanlov hamda asosiy musobaqalarda 
o‗z imkoniyatini ochib berishi zarur. To‗rtinchidan, musobaqalar dasturi va 
qatnashuvchilar tarkibi kuchli raqobat muhitini ta‘minlashi kerak.