Tursun usarovich salimov jahon xalqlari etn ologiyasi

9.2. Hind-oriy xalqlari
Hindiston tarixi Hind vohasidagi qadimgi sivilizatsiyalar - Xarap- 
pa va Mohenjo-darolardan, mil.avv. IV-II mingyilliklardan boshlana­
di. 0 ‘sha davrda ikki etnik oqim va madaniyat - 0 ‘rtayer dengizi va 
avtoxton avstraloid aholisining aralashuvi jarayoni boshlangan edi.
134

---

Navbatdagi yirik etnik oqim oriylar bo‘lib, ular mil. avv. II ming- 
yillikning o‘rtalaridan Hindistonga shimoliy-g‘arbiy tomondan 
bostirib kiradilar. Oriylar («агуа» - «olijanob» yoki «yer haydovchi») 
hind-eron tillarida so‘zlashganlar.
Oriylar tili hind-yevropa til oilasiga kirgan, lekin ular Hindistonga 
kelgan birinchi hind-yevropaliklar bo'lmagan. Olimlaming fikricha, 
mil. avv. IV mingyillikda bu hududga ilk « 0 ‘rtayer dengizi aho­
lisi» guruhlari kelishgan. Hozirgi hind tillari o ‘zining kelib chiqishi 
bo‘yicha veda shevalariga yaqin hamda hind-oriy tillari deb nomla- 
nadi. Bu tillar: hind, urdu, bengali, maratxa, gujarat, ariya, assam, 
rojaston, panjob, sindh va kashmir tillaridir.
Hind-yevropa xalqlari asta-sekin Hindistonning janubiy rayon- 
lariga kirib bordi. Yangi brahmanizm dini shakllanib, mil. a w IX asr­
dan ruhoniy brahmanlar avstraloid aholiga qarshi harakat boshlanadi. 
Kshatriy jangchilar oriylaming ikkinchi toifasi sifatida qilich bilan 
harakat qilib, oddiy xalqni itoatda tutishga xizmat qiladi. Aholini oriy­
lar va oriylar boimaganlarga bo‘lish kasta tizimini vujudga keltiradi.
Ijtimoiy hayotning xususiyatlari. 
Mil. aw . II mingyillik oxiri -
I mingyillik boshlarida Shimoliy Hindistondagi jamiyatning ijtimoiy 
va siyosiy taraqqiyoti aholini to‘rt guruhga: ruhoniylar (kohinlar), 
harbiylar, dehqonlar va hunarmandlar, xizmatkorlarga boiinishiga 
olib keladi. Vamalar braxmanlar, kshatriy lar, vayshilar va shudralar 
deb nomlanadi. Har bir kastaning ijtimoiy mavqeyi merosiy boiib, 
uning boiajak faoliyatini ham belgilagan. Ibodat va maorif, ta’lim -
braxmanlarda; jang qilish va boshqaruv - kshatriylarda; mehnat qilish 
vayshilarda; uchta yuqori vamaga xizmat qilish shudralarga taqsim- 
langan. Vamalar orasida nikoh taqiqlangan.
Varna tizimi asosida murakkabroq tizim - jati shakllangan. 
M aium hududda bir xil mavqega ega oilalar yopiq jamiyatlar - jatilar 
tuzishgan. Jatining barcha a’zolari o‘zaro qarindoshlik yoki birodar- 
lik munosabatlarida boiishgan. Ulami iqtisodiy, diniy urf-odatlar va 
marosimlar bogiab turgan. Qishloq aholisi orasidagi an’anaviy mu­
nosabatlar kasta iyerarxiyasi shaklida tuzilgan. Hunarmandlar deh-
135

---

qonlarga zarur buyumlami yasab berishgan, lekin ular hunarmand- 
larga o‘zlari yetishtirgan mahsulotlardan m aiu m qismini ajratishlari 
lozim boigan. Har bir qishloq jamoasi o'zi uchun zarur narsalarni 
o ‘zi ta’minlagan va tashqi aloqalarga ehtiyoj sezmagan.
Mehnatkash aholining asosiy qismi - hunarmandlar, dehqonlar, 
savdogarlar vayshilar kastasiga kirgan. Ulardan pastroqda shudralar 
xizmatkorlar, qullar boisa, hindlar jamiyatida «hazar qilinganlar» gu­
ruhi ham b o iib , «chandallanmi shahar mavzelari va qishloqlarda ya- 
shashga qo‘ymaganlar. Ular qishloqdan chetda, o'rmonlarda chodir- 
lar qurib yashaganlar.
Kastalaming paydo boiishidagi muhim omil hindlar jamiyati ij­
timoiy tizimiga yangi etnik birliklaming qo‘shilishi boigan. Ovchi- 
lar, termachilar va baliqchilar mashg‘uloti oriylar tomonidan «toza 
boimagan» faoliyat hisoblangan. Aynan dravidlar qabilalari vakilla- 
ridan - adivasi («ilk aholi») - hazar qilinganlar kastasi shakllangan. 
Shudralaming past toifasi natlar - raqqoslar, akrobatlar, hayvonni 
q o ig a o‘rgatuvchilar va tabiblar o‘zlarining qora tanalari bilan farq- 
lanadilar. Ular oriylar tomonidan kasta tizimiga kiritilgan dravid qa­
bilalari avlodlaridir. Ular o‘z birliklarini bir-birlariga uzatib, bir idish- 
dan ichish, umumiy trubkadan chekish orqali ko‘rsatadilar. Bu xildagi 
ishlami boshqa toifalarda butunlay taqiqlashgan.
Past kastalar yuqori kastalarga qarshi o‘zlarining antietikalarini 
yaratganlar. Masalan, past kastalar ayollari nisbatan ko‘proq erkinlik- 
ka egalar - ular moddiy va ijtimoiy jihatdan mustaqillar. Eridan jahli 
chiqqanida ular haqorat qilishlari, urushishlari va hatto oidirishlari 
ham mumkin. 0 ‘rta va oliy kastalar ayollari erlariga sodiq va ularga 
so‘zsiz bo‘ysunadilar. Kinoteatrlar kassasida, shifokor qabulida. avto- 
bus bekatlarida yoki saylov uchastkalarida ayollar hamisha erkaklar- 
dan alohida turib, ko‘plari ro‘mollarini yuzlariga tushirib, kamtarlik 
va itoatkorliklarini namoyish qiladilar.
Kshatriylar vamasida butun bir harbiylar toifasi vujudga keigan. 
Hind harbiylarining faxri - rajputlar boigan. Ushbu harbiy-feodal 
toifaning asosini ko‘chmanchi xunnlar - eftaliylar va gurjarlar tashkil
136

---

etgan. Ular milodning dastlabki asrlarida Hindistonga bostirib kirib 
keyinchalik mahalliy zodagonlar bilan aralashib ketganlar. Asta-sekin 
hind zodagonlarining ko‘pchiligi o‘zlarini rajputlar deb atashga intila 
boshlaydilar. Boburiy Akbarshoh davrida rajputlar qo‘shinning asosi 
va toj-u taxt tayanchiga aylanadi. Davrlar o‘tib rajputlar shon-sharafi 
majmuyi shakllanib, u «raso» - qahramonlik dostonlarida aksini top- 
gan. Asarlardan eng mashhuri Chand Bardaining «Pritxviraj qissasi» 
(XII asr oxiri)dir. Rajputning tarbiyasida sanskrit va mahalliy tillarni 
bilish, muqaddas kitoblarni o‘qish, siyosiy va she’riy asarlami bilish 
talab qilingan. Rajput saxiy bo‘lishi, pulni asrab xarajat qilish esa sav- 
dogarlar, hunarmandlar va dehqonlar ishi deb hisoblangan.
Rajputlar xotinlari uchun yuksak sharaf fursati erining dafii gul- 
xaniga o‘zini tashlashi bo‘lgan.
Rajputlar qo‘shini og‘ir qurollangan otliq boMinmalar bo‘lgan. 
Hindistonda XIV-XV asrlardan paydo bo‘lgan o'tochar qurollami 
rajputlar qo‘rqoqlar quroli deb hisoblaganlar. Endilikda rajputlar 
shon-shuhrati xalq xotirasidagi tarixga aylandi. Davrlar o‘tib kasta 
tuzumi
jamiyat taraqqiyotiga to‘siq bo‘la boshladi. Shoir Narosinkx 
Mexti (XV asr) gumanizm, turli kastalar orasida tenglikka, diniy ja- 
moalaming yaqinlashishiga chaqirgan.
Hind qishlog‘i ijtimoiy tashkiloti asosi - qo‘shnichilik jamoasi 
bizning davrimizgacha saqlanib kelmoqda. Ekin maydonlari alohida 
oilalar orasida taqsimlanib, har bir xo‘jalik faoliyati ulaming kuchi 
bilan yuritilgan. Ayni paytda dehqonchilikka yaramaydigan yaylov, 
bo‘shliqlardan barcha foydalangan. Uy va yer sotib olgan kishi jamoa 
a’zosi hisoblangan. Jamoa o‘z a’zolariga jamoaviy yordam berishdan 
tashqari, o‘z a'zolaridan yo‘llar, suv inshootlari, ibodatxonalami tar- 
tibda saqlashda ishtirok etishlari lozim. Qishloq jamoasi to‘y, bayram 
va marosimlami ham birgalikda o‘tkazishadi. Qishloq jamoasi rah- 
bari davlat hokimiyatining quyi bo‘g‘ini vazifasini bajaradi.
Jamiyatda, shuningdek, oilalarda an’anaviy braxmanlarga, ayol- 
larga, yuqori kastalar a ’zolariga, umuman, katta yoshdagilarga hur- 
mat munosabati saqlangan. Salomlashish, xayrlashish, braxmanga
137

---

murojaat - pranamsiz - boshni egib ko‘krakka keltirish, iyakka yoki 
peshonaga bir-biriga qo‘yilgan kaftlami qo‘yishsiz tasavvur etish 
mumkin emas. Murojaat qilinayotgan shaxs qanchalik yuksak mav- 
qeli bo‘Isa, q o ilar shunchalik yuqori ko‘tariladi.
Muloqotda tabassum ham bo‘lishi lozim. Hindistonda «tabas- 
sum qalbni tinchlantirib, muloqotda o‘zaro yaqinlik munosabatlarini 
yaratadi» deyishadi. Shuning uchun muhim suhbat olib borilayotgan- 
da ham, vaqti-vaqti bilan tabassum qilish tavsiya etiladi.