Dinshunoslikka

Kreatsionizm nazariyasi.
Kreatsionizm lotincha «creatio» 
so‘zidan olingan bo‘lib, yaratilish degan ma’noni beradi. U butun 
borliqni, hayotni, Yer sayyorasi va umuman olamni Xudo yarat­
gan deb e’tirof etuvchi teologik va g‘oyaviy konsepsiyadir.
Kreatsionizm g‘oyasining tarixi din tarixining bir qismini 
tashkil etadi. Milodning XIX yuz yilligida bu atama, ayniqsa, 
ommalashdi. XVIII asrda ilm­fan rivojlanib evolutsionizm nazari­
yasiga qarshi kreatsionizm qarashlari yuzaga keldi. Avvaliga ush­
bu oqim tarafdorlari asosan anti­evolutsionistlar, deb nomlandi. 
1932­yilda Britaniyada evolutsion nazariyaga qarshi harakat 
yuzaga keldi. Harakatning asosiy maqsadi ilmiy faktlarni tarqat­
gan holda evolutsion nazariyaning noto‘g‘ri ekani va diniy man­
balarda keltirilgan xabarlar haqiqatligini isbotlash edi. 1970­yilda 
uning a’zolari 850 kishi edi. 1972­yilda Buyuk Britaniyada «Nyu­
ton nomidagi ilmiy birlashma» tuzildi.
Hozirda turli davlatlarda kreatsionizm nazariyasi asosida bir­
lashgan ko‘plab ilmiy jamiyatlar faoliyat yuritmoqda. Jumladan: 

---

165
AQSH da 34 ta, Buyuk Britaniyada 4 ta, Avstraliya, Janubiy Ko­
reya, Ukraina va Rossiyada 2 ta, Turkiya, Vengriya va Serbiya­
da 1 ta.
Ko‘pgina ortodoksal xarakterdagi yahudiy guruhlari teis­
tik evolutsiya tarafdori bo‘lgan bir paytda, konservativ yahudi­
ylar ilm­fanni yahudiy teologiyasini shakllantirishiga tayanib 
unga ijobiy munosabat bildiradilar. Islohotchi yahudiylar esa Tav­
rotni haqiqiyligini rad etadilar. Ularning fikricha dunyo so‘zin­
ing ibroniychasi 
םלוע
aslida «berkitilgan» (Neh­Eh­Lahm) degan 
ma’noni beradi.
Kreatsionizm nazariyasi yahudiylikning muqaddas kitobi Tav­
rotda muayyan daraja o‘z aksini topganini ta’kidlash joiz. Milo­
diy I asrda yahudiy yozuvchisi Filo Patriarxlarning bu boradagi 
rivoyatlarini haqiqiy deb e’tirof etgan. U Musoning Xudo olamni 
olti kunda yaratgan degan fikrini keltiradi. Lekin, uning fikricha, 
Xudo bu ishni bir paytda amalga oshirmagan. Berilgan raqam 
esa tartibni bildiradi. Dunyoning yaratilishi haqiqatan ro‘y ber­
gan, lekin Xudo buni insonlarga Muso orqali ramziy ravishda tu­
shuntirgan.
Ilk davrlarda xristian cherkovi otalari ham Filoning g‘oyasi­
ga tayangan holda olamning yaratilishi haqiqatda ro‘y berganini 
e’tirof etdilar. Milodning ikkinchi asrida Xristian ortodoksallari 
olamning yaratilishi ramziy tarzda bo‘lgan degan fikrni rad et­
dilar. XV asrda Avliyo Bazil bu jarayonni juda katta o‘lchamda 
va hech qanday tanaffussiz hamda vaqtsiz yuz berganini tasvir­
lab berishga urindi. Avgustin «Olam yaratilishining haqiqiy tas­
viri»da ibtido moddiy ashyolarning yaralishi ekani va ayni payt­
da, vaqtning ahamiyati bo‘lmagan didaktik sabablarga ko‘ra bu 
jarayon davom etganligini da’vo qildi. Uning fikricha, yorug‘lik 
farishtalar taratgan nurning tasviridir. Shuningdek, xuddi mod­
diy nur kabi, ilohiy nur ham haqiqatda mavjud. Avgustin ilohiy 
matn 
larning qiyinligiga e’tibor qaratadi va hamma tushunishi 
uchun ular tahrir qilinishi kerak, deb hisoblaydi. Xristianlar esa, 
kishilar o‘zlari guvohi bo‘lgan hodisalar muqaddas bitiklarga qar­

---

166
shi kelsa, uni izohlamaslik kerak deb hisoblaydilar. XIII arda To­
mas Akvinta Avgustin singari Muqaddas bitikning aslini saqlab 
qolish kerakligini tasdiqlab: «Muqaddas bitik haqiqatni tushuntir­
ib bera olar ekan, noto‘g‘riligi isbotlangan holatdan tashqari hol­
larda u hech kimning izohiga muhtoj emas», – deb yozgan edi.
1571­yilda Martin Lyuter olamning yaratilishi bundan 6000 yil 
avval olti kun davom etgani haqidagi g‘oyani ilgari surdi. Jon Kel­
vin olam yaralishi to‘xtovsiz davom etganini rad etadi, shu bilan bir­
ga, uning fikricha, osmonlar tepasida suv bor. 
Yangi yerlarning kashf etilishi insonlarni hayotning yangi tur 
va shakllari bilan tanishtirdi. Yangi nazariya barcha biologik tur­
larning Xudo tarafidan alohida­alohida yaratilganini ilgari surdi. 
1605­yilda Frensis Bekon «Xudoning yaratgan ishlari bizga uning 
Injilidagi so‘zlarni tushunishimizga yordam beradi», degan fikrni 
bildirdi. 
1650­yili arxiepiskop Jeyms Usher «Usher xronologiyasi»ni 
chop ettirdi. Unda olamning yaratilishi miloddan avvalgi 4004 
yil deb belgilangan edi. Bu sana o‘sha paytda qabul etilgan bo‘lsa­
da, XVIII–XIX asrlarda ancha yuksalgan ilm­fan Yerning tarixi 
yanada ko‘hna ekanini isbotladi.
XIX asr boshlarida Jon­Baptist Lamarkning turlarning o‘zga­
rishi to‘g‘risidagi konsepsiyasi Parij va Edinburgda, asosan, anato­
mistlar tomonidan iliq qarshi olindi. Britaniyaning Napoleon 
urushlari bilan band ekanligi, Fransiyada revolutsiya va amerika­
da fuqarolar urushining yuz berganligi jamiyatda shu kabi evolut­
sion nazariyalarning asosiy o‘rin egallashiga sabab bo‘ldi.
2006­yilda ko‘pgina xristianlar yaratilishning evolutsion na­
zariyasini tan oldilar. Bugun ko‘pgina xristian cherkovlari, jum­
ladan, anglikan va lyuteran cherkovlari ilohiy yaratilish bilan 
evolutsion nazariya o‘rtasida ziddiyat yo‘qligini e’tirof etadilar. 
Mazkur cherkovlarning rahbarlari evolutsion nazariyani yoqlab 
turli va’z o‘qidilar. O‘z navbatida olimlar, xususan, fizik Jon 

---

167
Polkingorn evolutsiya Xudo yaratgan maxluqlarida kechadigan 
jarayonlardan biri, deya fikr bildirdi. 
Kreatsionizm nazariyasiga ishonuvchi xristianlar ikki guruh­
ga bo‘linadilar: birinchi guruh kreatsionizmga ishonadi va fan­
ni butunlay rad etadi. Ikkinchi guruh esa fan keltirgan faktlarga 
ham ishonadi.
Shuningdek, kreatsionist qarashlarning quyidagi turlari ham 
ajratib ko‘rsatiladi: 
Yosh Yer kreatsionizmi (ing. «Young Earth creationisms»; 
rus. mladozemelniy kreatsionizm). Bunga ko‘ra, Xudo – Yer­
ning yaratuvchisi. U yerni Injilda qanday tasvirlangan bo‘lsa, 
shunday yaratgan. Bu hodisa bundan 6000 (protestantlarga 
ko‘ra) yoki 7500 (pravoslavlarga ko‘ra) yil avval ro‘y bergan. 
Aksariyat hollarda Yerning yoshi koinot yoshi bilan deyarli 
teng, deb hisoblanadi. Ularning fikricha Koinotning yerdan 
ko‘hnaroq ekanini tasdiqlovchi dalillar oz. Bu davrda makro­
evolutsiya kechmagan. Yer ulkan suv toshqinidan so‘ng qayta 
shakllangan.