Dinshunoslikka
Muqaddas manbalarga oid tushunchalar
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Muqaddas manbalarga oid tushunchalar.
Vahiy – diniy e’tiqodga ko‘ra, Alloh taoloning o‘z payg‘ambarlariga farishta lar orqali yuborgan buyruq yoki ko‘rsatmalari. Vahiy aniq va ravshan qilib aytilgan. Lekin ba’zi vahiylar tushda ko‘rilgan ishorat shaklida ham bo‘lgan. Masalan, hazrat Ibrohim (a.s.) ning tushida «o‘g‘ling Ismoil (a.s.)ni qurbonlik qil» deb buyu rilgani ham vahiy deb hisoblanadi. Vahiy Muhammad (s.a.v.) ga farishta hazrat Jabroil orqali nozil bo‘lgani Qur’oni karimda keltirilgan (53:510). Vahiy farishtalar orqali yoki bevosita Al loh taolo bilan roz aytish (gaplashish) orqali ham kelishi mum kin. Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.)ga esa, vahiy quyidagicha hollarda tushgan: Oisha (r.a.) aytadilarki: 1. «Payg‘ambar (s.a.v.) vahiy ning birinchi kelishi o‘ngidan kelgan tush bo‘lgan. Ko‘rgan har bir tushlari uyg‘oqlik vaqtlarida ham xuddi tong yorug‘idek kelar edi. 2. Farishta o‘zi ko‘rinmay turib, Payg‘ambar (s.a.v.) qalblariga kerakli xabarni yetkazar edi. 3. Qo‘ng‘iroq chalin 249 gandek ovoz chiqarib kelar edi. 4. Jabroil farishta Payg‘ambar ga odam shaklida bo‘lib ko‘rinar edilar». Shu to‘g‘risida «Sahi hi Buxoriy» kitobida quyidagi hadisi sharif keltirilgan: «Horis ibn Hishom Payg‘ambardan: «Yo Rasululloh, sizga vahiy qanday keladi?», deb so‘rabdi. Shunda ul janob quyidagi javobni berib dilar: «Ahyonda xuddi qo‘ng‘iroqdek jaranglab keladi, shuni si menga qiyin. U ketgandan keyin hamma narsani men o‘zim da singdirib olgan bo‘laman. Gohida, esa farishta menga odam shaklida kelib so‘zlab ketadi va uning aytganlarini anglab ola man». 5. Farishta o‘zining asl shaklida ko‘rinadi va vahiyni yet kazadi. 6. Alloh taolo Payg‘ambar (s.a.v.)ga me’roj kechasida namozni farz qilish va shunga o‘xshash ba’zi narsalarni bevosi ta vahiy qilgan. Vahiy faqat payg‘ambarlargagina nozil bo‘lgan. Jabroil farishta payg‘ambarlarga vahiy keltirishga mas’ul bo‘lgan. Vahiy tushgan paytda, agar kunlar sovuq bo‘lsa ham Payg‘am bar (s.a.v.) terlab ketardilar, nafas olishlari tezlashardi. Saho balardan Zayd ibn Sobit shunday hikoya qiladi: «Mening sonim Rasululloh (s.a.v.)ning sonlariga tegib turgan paytda vahiy tu shib qoddi, uning shiddatidan sonim yorilib ketay dedi». Agar Payg‘ambar (s.a.v.) tuyada ketayotganlarida vahiy tushib qol sa, og‘irlikdan tuya ham yura olmay qolar ekan. Vahiyni Al loh ilhom shaklida ham nozil qilgan. Buni ayrim avliyolarning hayotida uchratish mumkin. Biroq avliyolar ilhomni o‘zlariga shaxsiy ko‘rsatma, payg‘ambarlar esa, vahiyni xalqqa yetkazishi lozim bo‘lgan ko‘rsatma deb qabul qilgan. Johiliyat davrida (is lomdan avval) butparast arablar Ka’ba ichiga Hubal nomli butni o‘rnatib, undan vahiy (ko‘rsatma) olganliklarini da’vo qilib kel gan va shu tariqa go‘yo o‘zlarining kundalik muammolarini hal qilgan. Islom davrida Hubal sindirib tashlandi. Vahiyning faqat payg‘ambarlarga nozil bo‘lishi musulmonlik e’tiqodini mustah kamladi. Bu borada har xil bid’at va xurofotlarni keltirib chiqa rish va dinga zararli bo‘lgan turli qo‘shimchalarni kiritish man qilindi. Diniy tushuncha bo‘yicha vahiy ilohiy bir kuch sifati da insonlarga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatish manbayi bo‘lib xizmat qiladi. 250 Ilhom – ko‘ngilga solish; tasavvufda solik qalbida Alloh to monidan paydo etilgan fikr. Shariat ulamolari fikricha, ilhom qat’iy ma’lumot manbayi bo‘la olmaydi. Tasavvuf axdi, aksincha, ilhomni ilohiy fayz deb qabul qilib hamda unga asoslanib, so‘z va ish yuritadi. Ilhom tor ma’noda «vahiy»ning sinonimidir. Ilhom o‘z mohiyatiga binoan «aqliy ilm»dan ham farqlanadi, chunki il hom fikrmulohaza yuritish va xulosa chiqarish yo‘li bilan vujud ga kelmaydi. Tasavvufga ko‘ra, ilhom mo‘min dilini yorituvchi ilohiy nurdir, Qur’onning botiniy ma’nosini ham ilhom orqali anglab yetish mumkin. Isro va Me’roj – islom tarixida Muhammad (s.a.v.)ning Mak kadan Quddusga qilgan tungi sayrlari (isro) hamda Quddusda gi Aqso masjididan osmonga ko‘tarilishlari (me’roj). Bu haqda Qur’on oyatlari va hadisi shariflarda keng ma’lumotlar berilgan. Bu hodisa ilohiy mo‘jizalar turiga kirgani uchun moddiylik va aqliy dalillar bilan chegaralanuvchi kishilar uni inkor etadi. Ha dis va rivoyatlarda aytilishicha, Muhammad (s.a.v.) Jabroil farish ta boshchiligida tunda ko‘p yillik masofani bosib o‘tib, bu samo viy sayohatlaridan boy xotiralar bilan qaytishgan. Jumladan, yetti qavat osmon oraliqlarida o‘zlaridan oldinga o‘tgan yirik pay g‘ambarlar bilan muloqotda bo‘lishgan. Jannat va do‘zaxni to mosha qilishgan. Besh vaqt namoz ham shu kechada farz qilin gan. Bu hodisa tasvirlab yozilgan ko‘pgina asarlar mavjud. «Isro va Mehroj kechasi» islom olamida diniy bayram sifatida har yili hijriy rajab oyining 27kechasida nishonlanadi. Farishta (forscha, arab. malak – maloika) – islom e’tiqodi ga ko‘ra, Xudoning amrini bajaruvchi mavjudotlar. Farish talar sonsanoqsiz bo‘lib, har biri ma’lum vazifani bajaradi. Masalan, islomda har bir odamning savob va gunoh ishlarini hisobga olib yuruvchi Farishtalar, jannat va do‘zaxda darvoza bonlik qiluvchi, odamlarni qabrda so‘roq qiluvchi (Munkar va Nakir), Alloh taxtini osmonda ko‘tarib turuvchi va boshqa xiz matlarni bajaruvchi farishtalar mavjud deb qaraladi. Bu farish talardan to‘rttasi: Azroil, Jabroil, Mikoil, Isrofil bosh farishta 251 hisoblanadi. Farishtalarga e’tiqod qilish sunniylik aqidalari dan biridir. Sahobalar (yoxud assahoba, sohib –«tarafdor»ning ko‘pli gi – ashob) – Muhammad (s.a.v.)ning safdoshlari, u zot bi lan muloqotda bo‘lgan yoxud g‘azotlarida qatnashgan kishilar; ke yinchalik Muhammad (s.a.v.)ni loaqal bir marotaba, garchi go‘dak lik chog‘ida bo‘lsa ham ko‘rgan barcha kishilar saho balar deb atala boshlagan. Sahobalar Arabistondan tashqarida gi o‘lkalar ni fath etishga kirishgan ilk musulmon qo‘shinining o‘zagini va eng sobit qadam, qat’iyatli qismini tashkil etgan. Sa hobalarning oliy qatlamini muhojirlar va ansorlar tashkil qilgan; ular dastlabki xalifalarni saylashga ta’sir ko‘rsatganlar, ular ni noiblik va oliy darajadagi lashkarboshilik mansablariga tayin lashgan. Xalifalikda sahobaning imtiyozga ega ekanligi ular ga to‘lanadigan katta maoshda (641yildan to‘lana boshlan gan) ham ko‘ringan: ularga yiliga 3–5 ming dirham to‘langan, holbuki jangchilar ning asosiy qismi faqat 300 dirhamga ya qin maosh olgan. Sahoba erkaklarning umumiy miqdori Umar davrida 10 ming kishini tashkil etgan. Sahobalarning islom ta rixidagi alohida ahamiyati shundaki, Muhammad (s.a.v.) vafot etganlari dan so‘ng, ular payg‘ambar ta’limotlarini hammalari bir bo‘lib saqladilar, ular ning Payg‘ambar so‘zlari va ishlari ha qidaga hikoyalari (hadis lar), shuningdek, shaxsiy o‘rnaklari va fikrlari islom axloqiy ta’limoti – sunnaning eng muhim tarkibiy qismini tashkil etdi. Sahobalarga bo‘lgan hurmat, ehtirom keyin chalik ularning qabr larini e’zoz lashga va ularning fazilatlari ha qida asarlar paydo bo‘lishiga olib keldi. Hadislarni to‘plash va isnoddarni tanqidiy tarzda taxdil etish zaruriyati IX asrda hadis roviylarining tarjimayi hollariga oid lug‘atlarni yaratilishiga sa bab bo‘ldi, bu lug‘atlarda eng faxrli o‘rinni sahobalar egalladilar. Bunday lug‘atlar ichida eng yirigi Ibn Hajar alAsqaloniy (XV asr)ning «alIsoba fi tamyiz assahoba» lug‘ati Muhammad (s.a.v.) bilan aloqador bo‘lganligi qayd etilgan 12 mingdan ziyod shaxs ismlarini qamrab olgan. 252 Sura (arab. – tizma, qator, qo‘rg‘on, manzil va sharaf ma’nosida) – faqat Qur’onga xos tushuncha, uning bo‘limlari sura deyiladi, uni shartli ravishda bob bilan taqqoslash mum kin. Ulamolar istilohida esa, sura – Qur’on oyatlarining bosh lanish va tugashi belgilangan mustaqil toifasidir. Boshqacha qilib aytganda, Qur’on oyatlarining qo‘rg‘on ila o‘ralgandek bir toifasiga sura, deyiladi. Qur’on suralardan iboratdir, sura Qur’onning bir bo‘laga bo‘lib, uch yoki undan ko‘p oyatni o‘z ichiga oladi. Qur’onda 114 ta sura bo‘lib, ulardan har birining o‘z nomi bor. Ba’zi suralarning ismi uning avvalidagi so‘zdan olingan. Ba’zilari niki esa, o‘sha surada zikri ko‘proq kelgan narsalarning nomi ga qo‘yilgan. Qur’oni karimdagi eng qisqa sura «Kavsar» bo‘lib, uch oyatdan, eng uzun sura «Baqara» bo‘lib, 286 oyatdan ibo ratdir. Qur’on suralari ikki qismga bo‘linadi: 1. Hijratdan oldin tushgan suralar – «Makka suralari» (Makkada tushgan) deyiladi. 2. Hijratdan keyin tushgan suralar – «Madina suralari» (Madi nada tushgan) deyiladi. Rasul (arab. – elchi) – islom an’anasida Alloh tomonidan tanlab olinib, vakil qilingan va targ‘ibot yuritish, da’vat qilish va zifasi topshirilgan, ilohiy kitob nozil qilingan payg‘ambar. Mu hammad (s.a.v.)ga nisbatan doimo «rasul» nomi qo‘llanib kelina di, bu hatto tashahhud (kalimai shahodat)da ham ifodalangan. Nabiy – kitob nozil qilinmagan payg‘ambar. Shu boisdan ham har bir rasulni nabiy deb atash mumkinligi, ammo nabiylarni «rasul» deb bo‘lmasligi qayd qilingan. Nabiy (arab. – ko‘pligi anbiyo, ilohiy xabar keltiruvchi) – payg‘ambar, Allohning farmoyishini insonlarga yetkazib beruv chi vositachi shaxs. Nabiylarga ishonish islom dini aqidalaridan biri hisoblanadi. O‘zlariga maxsus kitob va shariat berilmay, bir rasulga (ya’ni Alloh elchisiga) ato etilgan kitob va shari atga amal qilmoqqa buyurilgan payg‘ambarlar nabiylar deyila di. Nabiylarning hech biri rasul bo‘la olmaydi, ammo rasullar ning har biri nabiy nomi bilan ham ataladi. Allohdan vahiy olib 253 turuv chi shaxs Qur’onda Muhammad (s.a.v.)ning rasul (elchi) degan ismi bilan bir qatorda eng asosiy sifatlaridan (nomlanish laridan) biri. Qur’onda, shuningdek, undan avval o‘tgan avvalgi payg‘ambarlar, jumladan, birinchi payg‘ambar Odam ato haqida ko‘p zikr qilingan. Muhammad (s.a.v.) esa, eng oxirgisi bo‘lib, «hotam annabiyin» – «payg‘ambarlar muhri» deb ataladilar. Dastlabki payg‘ambarlar Allohga imon keltirishga chaqirgan lar hamda Muhammad (s.a.v.)ning dunyoga kelishlarini bashorat qilganlar. Rivoyatlarga ko‘ra, ularning soni 124 ming. Biroq, Qur’onda 25 tasining nomi zikr qilingan. Ulardan ko‘pining qo‘shimcha nisbalari bor. Masalan, Ibrohim (a.s.) Xalilulloh (Al lohning do‘sti), Iso Ruhulloh (Allohning ruhi), Muhammad Ra sululloh va h.k. To‘qqizta payg‘ambar alohida ajratib ko‘rsatila di. Ular Nuh, Ibrohim, Dovud, Yaqub, Yusuf, Ayyub, Muso, Iso, Muhammad. Ulardan bir nechasiga muqaddas kitoblar: Musoga Tavrot, Dovudga Zabur, Isoga Injil, Muhammad (s.a.v.)ga Qur’on nozil qilingan. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|