O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. Atadjanov, D. A. Sаliеvа xulqi og’ishgan bolalar psixologiyasi
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Tobe axloqning tavsifnomasi.
Shunday qilib, tobe axloq ko`p omilli ko`rinish deb tan olinadi. Fanning zamonaviy holati addiktiv axloqning quyidagi sharoitlari va sabab (omil) lari haqida gapirish imkonini beradi. Muhtoj axloqning shakllanishiga yordamlashuvchi tashqi ijtimoiy omillarga bozorga yangi va yangi mollarni bog’lanib qolishning potentsial ob'ektlarini chiqarib tashlovchi oziq-ovqat sanoati yoki farmatsevtik industriya sohasidagi texnik taraqqiyotni kiritish mumkin. Omillarning shu guruhiga yoshlarni kimyoviy 175 moddalarni iste'mol qilishga faol jalb etuvchi giyohvand moddalar bilan savdo qiluvchilarning faoliyati ham tegishlidir. Bundan tashqari, urbanizatsiya darajasi bo`yicha biz odamlar orasida o`zaro shaxsiy aloqalar susayayotganini kuzatamiz. Mustaqillikka intilib, odam unga kerakli ko`mak va xavfsizlik hissini yo`qotadi. Insoniy o`zaro munosabatlardan lazzatni izlash o`rniga biz yanada ko`proq taraqqiyotning qalbsiz mahsulotlariga murojaat qilamiz. Ba'zi ijtimoiy guruhlar uchun muhtoj axloq guruhli dinamika ko`rinishi hisoblanadi. Masalan, o`smirlarning guruhlanishining tendensiyasi fonida psixofaol moddalar o`smir submadaniyatiga “ruxsat” rolida chiqadi. Ushbu holda giyohvand moddalar (keng ma'noda) o`smir uchun quyidagi hayotiy muhim vazifalarni bajaradi: 1. Kattalik hissi va ota-onadan ozod bo`lishni quvvatlaydi; 2. Guruhga, shuningdek, norasmiy muloqot muhitiga mansublik tuyg’usini shakllantiradi; 3. Odamlarga yo`naltirmasdan jinsiy va tajovuzkor e'tiqod qayta yutib chiqish imkonini beradi; 4. Hissiy holatni boshqarishga yordamlashadi; 5. Turlicha moddalar bilan tajriba o`tkazish orqali o`smirning kreativ potentsialini amalga oshiradi. Submadaniyat eng turli-tuman shakllarda chiqishi mumkin: o`smirlar guruhi, norasmiy uyushma, jinsiy kamchilik yoki shunchaki erkaklar kompaniyasi. Har qanday holatda uning shaxsga o`zini “o`zinikilar bilan” bir xillashtiruvchi ta'siri o`ta yuqori. Shubhasiz, o`smir va o`spirinlik yoshida submadaniyatning ta'siri eng yuqori darajada. Bizning nazarimizda, bu shaxs muhtoj axloqining bir muncha ahamiyatli ijtimoiy omillaridan biri. Qoidadagiday, addiktiv axloqning sodir bo`lishida yetakchi rol oilaga qayd qilinadi. Ko`p sonli tadqiqotlar davomida ota-onalar va bolalarning keyingi muhtoj axloqi o`rtasidagi aloqa aniqlandi. Raboto` A. Freyd, D. Vinnidata, M.Balinta, M.Klyayn, B.Spoka, M.Mallyer, R.Spitslarning ishlari ishonchli tarzda guvohlik beradiki, bolaning rivojlanishiga onaning tushunish va uning asosli ehtiyojlarini qondirishga layoqatsizligi zarar 176 keltirarkan. Qator mualliflarning fikriga ko`ra bog’lanib qolishning shakllanishida yetakchi rol` go`daklik jarohatiga (hayotining birinchi ikki yilidagi qattiq qiynaydigan kechinmalar shaklida) taalluqli. Jarohat jismoniy og’riq, onani yo`qotish yoki uning ehtiyojlarni qondirishga layoqatsizligi, ona va bola temperamentining birga bo`la olmasligi, go`dakning o`ta tug’ma g’ayratliligi, nihoyat ota-onaning qandaydir harakatlari bilan bog’liq bo`lishi mumkin. Ota-onalar, qoidadagidek, go`dakka o`zlarining psixojarohat yetkazuvchi ta'sirlari haqida bilmaydilar, masalan, qachonki eng yaxshi niyatda yoki shifokor tavsiyasiga ko`ra uni ovqatlanishning qat'iy tartibiga o`rgatishga uringanlarida, bolani “erkalash”ni o`zlariga ta'qiqlasalar yoki xatto uning qaysarona didini sindirishga harakat qilsalar. Distressni boshdan kechirib, go`dak o`ziga yordam berish holatida bo`lmaydi va shunchaki uxlaydi. Biroq, G.Kristal ta'kidlaganidek , og’ir jarohatlovchi vaziyatning takrorlanishi rivojlanish va apatiya hamda chetlanganlik holatiga o`tishning buzilishiga olib keladi. Keyinroq jarohatni har qanday affektlar oldida qo`rquv, uni o`tkazishga noqodirlik, “xavfsizlik” hissi, noxushlikni kutish bo`yicha aniqlash mumkin. Tobe odamlarning bu xususiyati past affektiv insonparvarlik sifatida belgilanadi. Bunday odamlar o`zlari haqida qayg’ura olmaydilar va o`z kechinmalarini uddalashlari uchun kimdir yordamlashishiga muhtoj bo`ladilar. Shu bilan birgalikda ular odamlarga nisbatan ishonchsizlikni his qiladilar. Bu holda jonli bo`lmagan ob'ekt to`la insoniy munosabatlar o`rniga almashtirilishi mumkin. Shunday qilib, ilk bolalikda psixik jarohat olgan odamlarda tobelikka katta xatar mavjud. Umuman olganda oila bolaga zaruriy muhabbatni bermasligi va uni o`zini sevishga o`rgatmasligi mumkin, o`z navbatida, bu yomonlik, bekorchilik, foydasizlik o`ziga ishonchsizlikka olib keladi. Zamonaviy taassurotlarga muvofiq tobe axloqli odamlar o`z-o`zini hurmat qilishni quvvatlashda jiddiy qiyinchiliklarni his qiladilar. Yaxshi ma'lumki, masalan, odam kayf holatida o`zini erkinroq va odatdagidan o`ziga ishonganroq sezadi. Boshqa tomondan, piyonistalar kompaniyasi uchun dolzarb mavzudagi suhbat xarakterlidir: “Sen meni hurmat 177 qilasanmi?” Tobelik, shunday qilib, shaxsning o`z-o`zini baholashini boshqarishida o`ziga xos vosita bo`lib chiqadi. Tobe shaxsning jiddiy oilaviy muammosi, qoidadagiday, aleksitimiya ota- onalarning o`z tuyg’ularini ifodalash (ularni tushunish, belgilash va gapira olish)ga layoqatsizligi bilan birga boradigan ota-onalarning o`zlaridagi hissiy buzilish bo`lishi mumkin. Bola oilada nafaqat salbiy tuyg’ularni “yuqtiradi”, balki u ota- onasidan o`z kechinmalarini aytmaslikni, ularni bostirishni va xatto ularning mavjudligini rad etishni o`rganadi. Avlodlar o`rtasida chegaraning, oila a'zolarining bir biriga o`ta psixologik bog’liqligining yo`qligi, yana bir salbiy omil giperstimulyatsiya mavjudligini ko’rishimiz mumkin. M.Maller bolaning me`yoriy rivojlanishi uchun separatsiya onadan sekin-astalik bilan uning ketishi va qaytishi vositasida ajralish, shuningdek, bolaning individualizatsiyasi jarayonining muhimligiga e'tiborni jamlaydi. Addiktiv axloqning buzilgan chegarali oilalarda boshqa a'zolar axloqiga ta'sir etishning bitta usuli bo`lib chiqishi, bunda bog’lanib qolishning o`zi oiladan mustaqillik hissiyotini berishi mumkin. Buning bittasi isboti kuchaygan oilaviy muammolarda tobe axloqning kuchayishi hisoblanadi. Oila nafaqat tobe axloqning sodir bo`lishida, balki uni qo`llab-quvvatlashda ham ahamiyatli rol o`ynaydi. Qarindoshlarning o`zlari turlicha garchi undan real tarzda azoblansalar-da, uning kuchida addikt “buzish”ni qo`zg’atadigan psixologik muammolarga ega bo`lishlari mumkin. Addiktning qarindoshlarida oila a'zolaridan qaysilaridir addiktiv axloqning uzoq muddatli saqlanishi holatlarida, o`z navbatida, jiddiy muammolar paydo bo`lishi va kammuhtojlik holati rivojlanishi mumkin. Oila a'zolarining qaysilaridir tobe axloqning oqibatida shaxs va qarindoshlarining axloqidagi salbiy o`zgarishlarni nazarda tutiladi. Ayni vaqtda kuzatishlarning aytishicha, bitta oilada bolalar turlicha axloqni namoyish qiladilar. Bundan tashqari, xatto ota-onalar piyonistalikdan azob chekadigan oilalardagi bolalarda tobe axloq shakllanishi shart emas. Albatta, aniq shaxsning individual xususiyatlari kam bo`lmagan muhim rolni o`ynaydi. 178 Individual farq doirasida dastavval muhtoj axloqning jinsiy saylovini ta'kidlash zarur. Masalan, ovqat addiktsiyasi ancha ayollar uchun xarakterlidir, gembling esa erkak jinsi vakillarida ko`proq uchraydi. Qator holatlarda yosh omilining harakati haqida ham gapirish mumkin, agar giyohvandlik bilan ayniqsa, 14 dan 25 yoshgacha bo`lganlar azoblansalar, piyonistalik umuman olganda ancha katta yoshdagilar uchun xarakterlidir. Insonning psixofiziologik xususiyatlari, shubhasiz, addiktiv axloqning individual o`ziga xosligini aniqlovchi omil rolida chiqadi. Ular ahamiyatli tarzda bog’lanib qolishning ob'yektini tanlashga, ifodalanganlik darajasi va bartaraf etish imkoniyatiga ta'sir ko`rsatishlari mumkin. Ko`p sonli munozaralarning predmeti bog’lanib qolishning ba'zi shakllariga nasliy moyillikning mavjudligi haqidagi masala hisoblanadi. Bir muncha tarqalgan nuqtai nazar piyonistaning bolasi katta ehtimol bilan bu muammoni voris qilib oladi. Biroq tobe axloqqa nasliy moyillik gipotezasi qator faktlarni tushuntirmaydi. Masalan, zamonaviy o`smirlar ota-onalarining ichkilik iste'mol qilishga moyilliklariga qaramay giyohvand moddalarni iste'mol qiladilar. Tobe axloq har qanday oilada shakllanishi mumkin. Uning shakllanishiga ko`plab oilaviy omillar ta'sir qilishi mumkin. Shu munosabat bilan tobe axloqqa nasliy emas, oilaviy moyillik to`g’risidagi gapirish maqsadga muvofiqdir. Tobe axloqqa bilvosita moyillik asab tizimining tipologik xususiyatlari bilan bilan aniqlanadi. Yangi vaziyatga moslashuvchanlik, kayfiyat sifati, ta'sirchanlik, aloqaviylik kabi tug’ma xislatlar boshqa noxush sharoitlarda addiktiv axloqning shakllanishiga ta'sir ko`rsatishini taxmin qilish mumkin. Xarakter tipi va tobe axloqning ba'zi turlari orasida muayyan bog’liqlik mavjud. Xullas, piyonistalik va giyohvand moddalarni iste'mol qilish ko`pincha eksploziv va xarakterning noturg’un aktsentuatsiyasida, yetarlicha tez-tez – epileptoid va gipertimda uchraydi. Muhtoj axloqni obsessiv yoki kompulsiv xarakterlar oqibati sifatida ham ko`rib chiqish mumkin. Obsessiv-impulsiv shaxslarning asosli nizosi N. Mak- Vilyams fikricha, bu muhokama qilinishdan qo`rquv bilan kurashuvchi gaylardir. Shaxs beixtiyoriy aybdorlik tuyg’usi va o`z standartlariga mos kelmaslik oqibatida 179 anglangan uyatdan ozod bo`lishga intiladi. Tan olish va ushbu affektni ifodalash o`rniga odam himoyaviy fikriy konstruktsiyalar (obsessivlik) quradi, yoxud harakatda xavotirdan ozod bo`lishga (kompulsivlik) intiladi. Obsessivlik suitsidal axloqda ishtirok etishi mumkin. Kompulsivlik qandaydir harakatning (xatto shaxsning istagiga qarshi) takroriy steriotipi sifatida bevosita addiktiv axloqning turlicha shakllari bilan bog’liq. N. Mak-Vilyam ichkilikbozlik, ko`p ovqat yeyish, giyohvandlik moddalarini iste'mol qilish, azart o`yinlar, xaridlar yoki jinsiy sarguzashtlarga ishqivozlikni “g’oyatda zararli kompulsiv axloqning turli ko`rinishlari” deb ataydi. Kompulsiv xarakterning farqli xususiyatlari destruktivlik emas, balki o`ta tortilishga moyillikdir. Qator tadqiqotlar shaxsning asabiy rivojlanishi va uning addiktiv axloqi o`rtasidagi aloqani o`rganishga bag’ishlangan. Masalan, ozuqaviy va jinsiy addiktsiya asabiy simptomlar bilan shunchalik tez uyg’unlashadiki, ba'zi mualliflar ularni psixosomatik yoki asabiy buzilishlar sifatida ko`rib chiqadilar. Shaxs axloqiga ta'sir qiluvchi boshqa muhim individual omillar stressga chidamlilik bo`lib chiqishi mumkin. Keyingi yillarda shaxsning stressni yengishga sust layoqati natijasida xorij va Rossiyada addiktiv axloqqa qarash rivojlandi. Addiktiv axloq koping-funktsiyasi stressni uddalash mexanizmlarining buzilishida yuzaga kelishi taxmin qilinadi. Tadqiqotlar sog’lom va tobe odamlarning koping- axloqidagi farqlar haqida guvohlik beradi. Masalan, giyohvandlikka bog’lanib qolgan o`smirlar stressga muammodan ketish, uni rad etish, yolg’izlanish kabi xarakterli reaktsiyalarni namoyish qiladilar. Ilhomsizlik, hayot mazmunining yo`qligi, o`z hayoti uchun mas'uliyatni o`ziga olishga qobiliyatsizlik – bu va odamning boshqa ahamiyatli tavsifnomasi, aniqrog’i, ularning deformatsiyasi, shubhasiz, tobe axloq va uni saqlashning shakllanishiga yordamlashadi. Tobe axloqning omillari haqida gapirganda uning asosida odamning tabiiy ehtiyojlari yotishini yana bir bor ta'kidlash lozim. Tobelikka moyillik, umuman olganda, insonning universal xususiyati hisoblanadi. Biroq muayyan sharoitlarda 180 ba'zi neytral ob'ektlar shaxs uchun hayotiy muhimga, ehtiyoj esa ularda nazorat qilinmaydiganga aylanadi. Nаrkоtiklаr birinchi nаvbаtdа аffеktlаrgа, qo’rquv, аybdоrlik vа uyat hissigа tа`sir qilаdi. Shu bilаn birgа nаrkоtiklаr tа`siri himоya mехаnizmlаrigа o’хshаydi. Nеvrоzdа himоya mехаnizmi qilаdigаn ishni nаrkоtik tоbеlikdа, nаrkоtik аmаlgа оshirаdi: nохush tаsаvvur vа hissiyotlаr idrоk qilinmаy qo’yilаdi. Оddiy nеvrоtiklаrdаn fаrq qilib nаrkоtik tоbе оdаmlаrdа qo’shimchа fаrmоkоlоgik effеkt bоr, yoki qo’zg’аlish yoki tinchlаnish. Sоg’lоm оdаmlаr sаrguzаsht istаb qоlsа, o’z istаklаri оrqаsidаn kеrаkli dаvrаni qidirib tоpаdi, аgаr sоkinlik vа tinchlik istаb qоlsа, kеrаkli do’stlаr dаvrаsi yoki mеhribоn do’stni qidirib tоpish, tinchlаnish mumkin. Nаrkоtikkа tоbе оdаmlаr bundаy qilа оlmаydilаr. Ulаr rеаllikdа o’zlаrigа kеrаk nаrsаni qidirish qоbiliyatidаn mахrum bo’lishgаn. Ulаrning оngli idrоki uchun kеchinmаlаr tаnsiqligini аks ettirish nihоyatdа оg’ir, shuning uchun ulаr nimа qilib bo’lsа hаm, zаrаrli bo’lsа hаm o’z аhvоllаrini tоqаt qilаrli dаrаjаgа kеltirishgа intilishаdi. Nаrkоtiklаr аynаn ulаrning yoqimli tа`siri tufаyli hаm qimmаt bахо, ijоbiy оb`еktgа аylаnаdi. Shu bilаn birgа nаrkоtiklаrning zаrаrli tа`siri yoki umumаn hisоbgа оlinmаydi, yoki psiхоlоgik himоya mехаnizmlаri vоsitаsidа siqib chiqаrilаdi. Bа`zаn shundаy bo’lаdiki, nаrkоtiklаr аynаn zаrаrligi uchun hаm istе`mоl qilinаdi. Fikrimizchа bu yеrdа insоn аgrеssivligi mа`lum rоl` o’ynаsа kеrаk: оdаmlаr оngli rаvishdа bоshqаlаrgа zаrаr kеltirishi, o’ldirishi (аybdоr, ijrоchi sifаtidа) yoki o’zlаri o’ldirilishlаri, jаbrlаnishlаri (qurbоn sifаtidа) mumkin. Yüklə 4,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|