Текстли масалалар устида ишлаш методикаси
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik fikrlash faoliyatini
Yüklə 2,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik fikrlash faoliyatini
shakllantirish va rivojlantirishning metodik tizimi Metodik masalalarni yechishda ko‗pgina hollarda olingan natijalarni bir muncha umumlashtirilgan tarzda, ya‘ni aniqlangan xossalarni yoki xarakteristikalarni sistemali tarzda aks ettiradigan qilib taqdim qilishga zarurat tug‗ilib qoladi. Sistema (yunoncha ―sustema‖ – qismlardan tashkil topgan, qo‗shilgan) – bir butunlik sifatida tashkil topgan obyektni ifodalovchi tushuncha. ―Sistema‖ tushunchasi ―element‖, ―aloqadorlik‖, ―bir butunlik‖, ―yaxlitlik‖, ―birlik‖, ―struktura‖, ―ierarxiya‖, ―elementlar o‗rtasidagi aloqadorlik qonuniyatlari‖ va shu kabi terminlar (tushunchalar) bilan bog‗liq holda ifodalanadi. Pedagogikada sistemali yondashuvni ishlab chiqish va amalga oshirishga Y.K.Babanskiy, A.G.Kuznetsova, N.V.Kuzmina, S.K.Nikulin, P.I.Pidkasistiy, V.A.Slastyonin, A.V.Tutolmin va boshqalarning izlanishlari bag‗ishlangan. Masalan, V.P.Bespalko metodik sistema deganda ―Berilgan sifatlarga ega bo‗lgan shaxsni shakllantirishga uyushgan, maqsadga yo‗naltirilgan va oldindan rejalashtirilgan pedagogik ta‘sir o‗tkazishni tashkil qilish uchun zarur bo‗lgan o‗zaro bog‗liq vositalar, uslublar va jarayonlarning majmui‖ni tushunadi. Matematik ta‘limning metodik sistemalari L.I.Bojenkova, E.A.Bunimovich, O.B.Episheva, G.L.Lukankin, A.G.Mordkovich, A.M. Pishkalo, E.A.Perminov, S.A.Samsonova, V.I.Snegurova va boshqalarning ilmiy ishlarida o‗rganilgan. N.V.Kuzminaning izlanishlariga qaraganda o‗qitish metodik sistemasi quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: har biri muayyan metodik vazifani egallovchi, o‗qitishning maqsadi, tarkibi (mazmuni), shakllari, uslublari va vositalari. O‗qitishning metodik sistemasi belgilariga quyidagilar kiradi: 1) asosiy maqsadga erishishga imkon yaratuvchi tarkibiy qismlarining to‗liqligi; 2) tarkibiy qismlarning o‗zaro bog‗liqligi va bir-biriga tobeligi; 3) tarkibiy qismlarni birlashtirish uchun zarur bo‗lgan yetakchi g‗oyaning mavjudligi; 4) sistemaning tarkibiy qismlarida umumiy xossalarning yuzaga kelishi. Boshlang‗ich sinflarda matematika o‗qitishning metodik sistemasi bir qator talablarga javob berishi lozim. Birinchidan, u diagnostik bo‗lishi, ya‘ni maqsadlarning natijalarga mos kelishini belgilashi lozim. Boshlang‗ich sinflar o‗quvchilarini matematikaga o‗qitish jarayonida asosiy maqsadga erishilishi zarur, unda belgilanganki, yuqori sinf o‗quvchilarining bilim, malaka va ko‗nikmalari bitiruvchilarni maktabni tamomlaganlaridan keyingi o‗qitishga tayyorlashni ta‘minlovchi me‘yoriy hujjatlarga (dasturga) mos kelishi zarur. Ikkinchidan, 12 sistema matematika o‗qituvchisining malakasi va ish tajribasiga bog‗liq bo‗lmagan holda bir xil darajada foydalaniladigan bo‗lishi lozim. Uchinchidan, sistema egiluvchan, ya‘ni o‗zgarishlarga, yangilanishlarga moslashishi, turli sharoitlarda ishlatilishi, yangi metodik amallar bilan to‗ldirilish imkoniga ega bo‗lishi lozim. Metodik sistemani loyihalashtirish uchun biz tomonimizdan quyidagi metodik yondashuvlardan foydalanildi: sistemali, shaxsiy-faoliyatli, integrativ. Sistemali yondashuv bizga matematikaning boshlang‗ich sinflarda o‗rganiladigan, uni faoliyatda egallashga yo‗naltirilgan murakkab sistema kabi butun tarkibini (mohiyatini) tasavvur qilish imkonini berdi. Shaxsiy-faoliyatli yondashuv maktab matematikasini bizning nazarimizda ko‗rishning asosiy mohiyatining har bir bloki ham o‗qituvchi, va ham o‗quvchilar harakatlarining muayyan tarkibini qamrab olishini nazarda tutadi. U matematika tarkibiga uni faol o‗qib o‗rganishni qo‗shishni, izlanish faoliyati elementlaridan foydalanishni, o‗quv materialini muammoviy va evristik ochib berishga qaratishni nazarda tutadi. Bu esa tarkibning metodik tomonini kuchaytirishni, hamda uni o‗zlashtirishining metodik apparatini ishlab chiqishni belgilab berdi. Matematikaga o‗qitish sistemasini loyihalashtirish va amalga oshirish asosiga, matematika bo‗yicha metodik ishlarda o‗z aksini topgan: ilmiylik, asoslilik, birlashish (integratsiya), ajratish (differensiatsiya), insoniylik (gumanizatsiya) va insonparvarlik (gumanitarizatsiya), o‗rin almashinuvchanlik, qulaylik, uzluksizlik kabi umumdidaktik va umummetodik tamoyillardan tashqari, ikkita guruhga birlashtirilgan tamoyillar olingan: a) umumta‘lim maktablarining boshlang‗ich sinflarida matematika o‗qitishning metodik sistemasini yaratish va amalga oshirishning umumiy tamoyillari; b) umumta‘lim maktablarining boshlang‗ich sinflarida matematikaviy yo‗nalish tarkibini tanlash tamoyillari. Endi metodik sitemaning tarkibiy qismlarini qarab chiqamiz. Metodik sistemaning maqsadli tarkibiy qismi Ushbu tarkibiy qism taklif qilingan sistemada asos soluvchi kabi maydonga chiqadi, negaki matematika o‗qitishning samaradorligi umuman olganda aynan maqsadning qo‗yilishiga bog‗liq. Bu tarkibiy qism qolgan barcha tarkibiy qismlarning mazmun-mohiyatini aniqlab beradi. Boshlang‗ich sinf o‗quvchilarida matematik fikrlashning yuqori darajada rivojlanishiga faqat to‗g‗ri tashkil qilingan maktab ta‘limi doirasidagina erishish mumkin. Bunday ta‘lim deganda, o‗quvchilar tomonidan ularni o‗rganish natijasida muayyan shaxsiy qiyofa va individual o‗ziga xoslikka erishadigan, ilmiy bilimlarni, kombinatorika sohasidagi amaliy qobiliyatlarni va ko‗nikmalarni, ularning aqliy bilim olish va ijodiy qobiliyatlarining, xuddi shuningdek dunyoqarash va axloqiy-estetik madaniyatining rivojlanishini tushunamiz. 13 Yuqorida aytib o‗tilganidek, matematika kundalik hayotda uchraydi va ishlatiladi, bundan kelib chiqadiki, muayyan matematik ko‗nikmalar har bir insonga zarur. Shu sababli ham bu fanning asoslari tabiat hodisalarini to‗g‗ri tushunish va qabul qilish uchun zarur. Matematik bilim va ko‗nikmalar amalda barcha kasblarda zarur. Avvalo, albatta tabiiy fanlar, texnika va iqtisodiyot bilan bog‗liq bo‗lganlarida. Matematika tabiatni o‗rganish va texnika tili bo‗ladi, shuning uchun ham tabiatni o‗rganuvchi va muhandisning kasbi bu fanga asoslangan ko‗pgina kasbiy ma‘lumotlarni jiddiy egallashni talab qiladi. Hozirgi vaqtda matematik bilimlarni qo‗llash shifokorga, lingvistga, tarixchiga, biologga va bu ro‗yxatni to‗xtatish mushkul, zarurligi gumon qoldirmaydi. Bizning davrimizda matematik ta‘lim kasbiy faoliyat uchun shunchalik muhim. Demak, matematika va matematik ta‘lim yuqori sinf o‗quvchilarini bo‗lg‗usi kasbiga tayyorlashda zarur. Dunyoni, uning umumiy qonuniyatlarini va asosiy ilmiy g‗oyalarini matematikasiz falsafiy egallashning imkoni yo‗q. Tasodiflarning mavjudligini inkor etish bizning dunyoqarashimizga putur yetkazishga olib keladi. Va shu sababli tasodif haqidagi fan o‗quvchilarda dunyoqarashni shakllantirish uchun zarur. Insonda uning oldiga qo‗yilgan masalanining mazmunini tushunish, to‗g‗ri, mantiqan fikr yuritish, algoritmik fikrlash ko‗nikmalarini egallash qobiliyatini tarbiyalash matematik ta‘limning yana bir o‗ta muhim maqsadi bo‗ladi. Har bir o‗quvchida tahlil qila olish, qo‗yilgan masalaning mazmunini tushunish, gipotezani faktdan farqlay olish, tanqid qilish, o‗z fikrini aniq ifodalay olish va shunga o‗xshashlar, boshqa tomondan esa – tasavvurni va intuitsiyani rivojlantirish zarur. Shunday qilib, matematika shaxsning aqlan rivojlanishi uchun zarur. Metodik sistemaning motivlashtiruvchi tarkibiy qismi. Eramizning 100 yilida Kvintilian o‗zining ―Institutio oratoria‖ (―Notiqlik ta‘limi‖) nomli asarida, o‗qitish boshlanishidan oldin qiziqishni o‗yinlar orqali uyg‗otish tamoyili haqida gapirib, motivatsiyaning o‗qitish jarayoni samaradorligiga katta ijobiy ta‘siri haqida yozgan edi. Vatanimizning va chet ellik pedagogika sohasida ko‗zga ko‗ringan Y.A.Komenskiy, F.A.V.Disterveg, I.G.Pestalotssi, J.J.Russo, K.D.Ushinskiy va boshqa ko‗plagan arboblari o‗qitish nazariyasini pedagogik realizm, tabiatga muvofiqlik tamoyillariga mos ravishda, motivatsiyaga ta‘lim jarayonida munosib o‗rin berib, rivojlantirdilar. Motivatsiya – bu inson tomonidan qo‗yilgan maqsadga tomon harakatni ta‘minlovchi jarayonlar, xuddi shuningdek, xulqning faolligiga yoki nofaolligiga ta‘sir ko‗rsatuvchi ichki va tashqi omillar. U harakatga undaydi, yo‗naltiradi va uni uyushtiradi, xulqqa (harakatga yoki harakatsizlikka) shaxsiy ma‘no va ahamiyat beradi. Kasbiy o‗qitish bosqichida, agar soha o‗quvchi tomonidan tushungan holda tanlangan bo‗lsa, o‗qitishni motivlanishi pog‗onama-pog‗ona o‗zgaradi. 14 Boshlang‗ich sinflarda o‗qitish davrida o‗quvchilarning fikrlashi yanada to‗ladi, chuqurlashadi, kengayadi, abstraktlashadi – yanada tushunarli bo‗ladi. Bu paytda o‗qitish motivlari muhim hayotiy mazmunga ega – hayotdagi o‗rinni, kelajakdagi kasbni tanlash, baholashga va o‗z-o‗zini baholashga bo‗lgan munosabatni o‗zgartirish. Ma‘lumki, motiv inson faolligining predmetga yo‗naltirilganligidan, uning shu faolligi yo‗naltirilgan predmetning obyektiv xarakteristikalari bilan bog‗liq bo‗lgan ichki ruhiy holatidan boshqa narsa emas. O‗quv jarayoniga nisbatan qo‗llanganda ta‘lim jarayonining alohida tomonlariga o‗quvchilarning yo‗naltirilganligi motiv bo‗lib maydonga chiqadi. Ishonch bilan tasdiqlash mumkinki, o‗quvchilarning turli vakolotlarni egallashga ham, yaxshi baho olishga ham intilishlari kiradi. Motivlar ikkita katta guruhlarga bo‗linadi: ijtimoiy va o‗rganuvchanlik motivlari. O‗rganuvchanlik motivlari doirasida o‗rganishga bo‗lgan qiziqish eng amaliysi (harakatdagisi) bo‗ladi. Metodik sistemaning mazmunli tarkibiy qismi Mazkur tarkibiy qism matematik elementlarni o‗z ichiga olgan o‗quv rejasi, o‗quv dasturi va matematika bo‗yicha o‗quv qo‗llanmalari bilan aniqlanadi. Istalgan o‗quv fani tarkibini ilmiy jihatdan asoslanishi ko‗pgina muammolarning yechimi negizida bo‗ladi. Yechimi, o‗z navbatida, ko‗p tomonlama bo‗lgan, tarkibni tanlash muammosi shulardan bittasi bo‗ladi. Didaktikaning butun tarixi davomida fan va o‗quv predmetining o‗zaro munosabati, predmetli ilmiy sohalar holatini va rivojlanish istiqbollarini metodik tahlil qilish asosida materialni tanlash tamoyillarini shakllantirish o‗rganiladi. Izlanishlarning natijalari jamiyat, ilm-fan va ishlab chiqarish rivojlanishining har bir bosqichida ilm-fan yutuqlari va ularning umumiy va kasbiy ta‘lim darajasidagi aksi o‗rtasidagi ―tenglik (turg‗unlik) nuqtasini‖ topishga imkon beradi. Shu sababli ham matematikaning, ―Matematika‖ fanining ilmiy va o‗quv qismlari kabi, predmeti va uslublari to‗g‗risidagi masala muhokamasi nafaqat akademik xarakterga ega, balki umumta‘lim maktabining boshlang‗ich sinf o‗quvchilari uchun matematik material tarkibini tanlash uchun asos bo‗lib ham xizmat qiladi. Matematika o‗qitishning umumiy maqsadlariga erishish uchun o‗qitish tarkibi tarkibning ―yadro‖sini tashkil qiluvchi, barcha sohalar uchun umumiy bo‗lgan bo‗limlarni o‗z ichiga olishi lozim. Metodik sistemaning jarayonli tarkibiy qismi Jarayonli tarkibiy qism bizning metodik sistemada umumta‘lim maktabining boshlang‗ich sinflarida matematika o‗qitishga yo‗naltirilgan ta‘lim jarayonini tashkil qilish jarayonini tartibga soladi. U matematik yo‗nalishning maxsus xususiyatlariga, boshlang‗ich sinflarda matematika o‗qitishning o‗ziga xosligiga, boshlang‗ich sinf o‗quvchilarining yoshiga doir va individual-ruhiy xususiyatlariga asoslanadi. Ularning amalga oshirilishi o‗qitishning o‗quvchilarning motivli- 15 emotsiyali sohasiga ta‘sir o‗tkazuvchi va ularning faol o‗rganish faoliyatini rag‗batlantiruvchi shakllari, uslublari va vositalari majmuasi bilan bajariladi. Mazkur tarkibiy qism o‗qituvchi va o‗quvchi, o‗quvchining adabiyot bilan ishlashida, hamkorligida amalga oshiriladi. Jarayonli tarkibiy qismni tashkil qiluvchilarini batafsilroq ko‗rib chiqishga to‗xtalamiz. Matematika o‗qitish shakllari Boshlang‗ich sinflarda matematika o‗qitishning asosiy shakllariga quyidagilarni kiritish mumkin: sinfdan tashqari va sinf-dars. Umumta‘lim maktablarining boshlang‗ich sinflarda matematik ta‘lim berish jarayoni o‗qitishning sinfdan tashqari va sinf-dars shakllari orasida bog‗lanish bo‗lganida sistemalilik xususiyatlarini egallaydi. Har bir shakl o‗zining yetakchi faoliyati bilan xarakterlanadi, o‗zining maqsadi, tarkibi, shakli, uslubi va vositalariga ega. Sinf-dars shaklida – bu o‗qituvchi va o‗quvchining o‗quv dasturini o‗zlashtirish bo‗yicha o‗zaro bog‗liq faoliyati; sinfdan tashqarida – yuqori sinf o‗quvchisining mustaqil va o‗qituvchi rahbarligidagi mustaqil ta‘lim olish bo‗yicha faoliyati, uning to‗garaklar va elektivlar ishidagi ishtiroki. Dars o‗qitish shakli sifatida ―O‗qituvchi-O‗quvchi‖ va ―O‗quvchi-O‗quvchi‖ munosabatlarining o‗zgaruvchanligini nazarda tutadi. Bu o‗z navbatida yuqori sinf o‗quvchilari o‗rganish faoliyatini boshqarishning mos keladigan usullarini qo‗llashni talab qiladi. Darsda o‗quvchilar o‗quv faoliyatini boshqarishning asosiy usullariga quyidagilar kiradi: frontal va individual. Frontalga o‗qitishning guruh shaklini ham kiritadilar. Frontal o‗qitish matematika o‗qituvchisiga butun sinf o‗quvchilarining o‗quv faoliyatini boshqarish uchun jiddiy imkoniyatlar beradi. U o‗quvchilarda o‗qishga bo‗lgan ruhiy tayyorgarlik yaratadi, o‗quv faoliyatidagi faollikni rag‗batlantiradi. Ta‘kidlash zarurki, frontal o‗qitish ―O‗qituvchi-O‗quvchi‖ sistemasida individual munosabatlarni zaiflashtiradi, chunki har bir o‗quvchining o‗ziga xos xususiyatlarini inobatga olishga imkon bermaydi, alohida o‗quvchilar o‗rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni hisobga olmaydi. Individual ishlash o‗qitishni individuallashtirishni va ajratishni nazarda tutadi, frontal ishlash esa bularni ta‘minlashga umuman qodir emas. Ishning bu turi mashqlar bajarganda, masalalar yechganda, yuqori sinf o‗quvchilarining matematika sohasidagi qobiliyatlari va ko‗nikmalarini shakllantirishda maqsadga muvofiq. Bu ish ajratilgan (ayrim) topshiriqlarni to‗g‗ri tanlash bilan har bir o‗quvchining o‗qishdagi o‗sish suratini sozlab turish, o‗qituvchi tomonidan o‗z vaqtida yordam berish, ularning bajarilishini sistemali ravishda nazorat qilib turish imkonini beradi. Ishning individual va frontal shakllarini uyg‗unlashgan tarzda qo‗shib olib borilgan o‗qitishning istiqboli yuksak. 16 Matematika darsida ishning guruh shakllari. O‗qitishning frontal shakllaridan o‗quvchilarning guruhda ishlashlari har bir o‗quvchining individual o‗ziga xosliklarini ko‗proq inobatga oladi. Matematika o‗qitish uslublari Uslublarning rang-barangligidan pedagogik amaliyotda boshqalariga qaraganda ko‗pincha matematika o‗qitishning quyidagi uslublarini ajratadilar: - og‗zaki: hikoya, leksiya, suhbat; - ko‗rgazmali: rasmlarda, tasvirlarda tushuntirish, chizmada tushuntirish, ramzlarda tushuntirish, namoyish qilish; - kitob bilan ishlash; - amaliy: kuzatish, stoxastik o‗yinlar, statistik izlanishlar, eksperiment, laboratoriya ishi, amaliyot ishi, mashqlar, modellashtirish ; - interfaol: diskussiya, ishbilarmonlik o‗yini, ―akvarium‖, loyihalar uslubi, keys-uslub, ―miya hujumi‖; - nazorat. Matematika o‗qitish vositalari O‗qitish vositalarining umumqabul qilingan zamonaviy tipologiyasida o‗qitishning o‗quv-material bazasi, quyidagilarni o‗z ichiga olishi lozim: nashriy vositalar (dasturlar, darsliklar va o‗quv qo‗llanmalari, masalalar to‗plamlari, o‗quv- so‗rov va o‗quv-metodik qo‗llanmalar, xrestomatiyalar, tarqatma materiallar va sh.o‗.), ko‗rgazmali yuzali vositalar (plakatlar, jadvallar va x.), namoyish qilish vositalari (stendlar, namoyish qilish modellari va h.), elektron ta‘lim uskunalari (multimediya darsliklari, tarmog‗iy ta‘lim uskunalari va h.), eshittirish-ko‗rsatish (audiovizual) vositalari (slaydlar, ta‘lim videofilmlari, o‗quv kinofilmlari, raqamli tashuvchilardagi o‗quv filmlari), o‗quv asboblari (o‗yin kubiklari, ruletkalar, sharli kutilar va h.). Matematika o‗qitishning nashriy vositalari maktab matematika kursi matematika yo‗nalishining o‗quv-metodik majmuasini tarkib toptirishi mumkin. Tarkibi bo‗yicha turlicha, bajaradigan vazifasi bo‗yicha esa bir bo‗lgan nashriy vositalar bir-biriga bog‗liq bo‗lmagan holda amal qilishi mumkin, biroq bajaradigan vazifalari bo‗yicha o‗zaro bog‗liq joylari ham bor. Ularning barchasi bir butun kabi, sistemani namoyon qilib maydonga chiqadilar. O‗qitishning nashriy vositalariga quyidagilar kiritiladi: dastur, darslik va o‗quv qo‗llanma, masalalar to‗plami, o‗quv-so‗rov va o‗quv-metodik qo‗llanmalar, xrestomatiya, tarqatma materiallar. Matematika o‗qitish amaliyotida ko‗rgazmali vositalardan foydalanish o‗qituvchining so‗zi bilan birgalikda olib boriladi. So‗z vositasida o‗qituvchi o‗quvchilarning kuzatishlarini boshqaradi, o‗quvchilar esa obyektning tashqi qiyofasi, yuz berayotgan haqiqiy jarayonlar to‗g‗risidagi bilimlarni kuzatilayotgan obyektdan olishadi. Yohud, aksincha, narsaning tashqi qiyofasi, yuz berayotgan haqiqiy jarayonlar to‗g‗risidagi bilimlarni o‗quvchilar o‗qituvchining og‗zaki 17 hikoyasidan olishadi, ko‗rgazmali vositalar esa og‗zaki ma‘lumotlarni tasdiqlash yoki oydinlashtirish imkonini beradi. Ko‗rgazmali o‗qitish qo‗llanmalari matematikaga o‗qitishning turli bosqichlarida foydalaniladi: o‗qituvchi tomonidan yangi materialni tushuntirishda, uning o‗quvchilar tomonidan mustahkamlanishida, o‗rganilgan materialni takrorlash va o‗qituvchi tomonidan o‗quvchilarning bilimlari tekshirilganida, xuddi shuningdek, sinfdan tashqari o‗qishda. Ular dasturning tarkibiga va darslikka, o‗qitish uslubiga, o‗quvchilarning yoshiga doir xususiyatlariga mos kelishi, xuddi shuningdek, muayyan ilmiy, sanitar-gigiyenik, texnik va iqtisodiy talablarga javob berishi lozim. Metodik sistemaning nazorat-diagnostika tarkibiy qismi Nazorat-diagnostika tarkibiy qismi boshlang‗ich sinf o‗quvchilarini matematik tayyorlash sifatida DTS va me‘yoriy hujjatlar bilan belgilangan talablarini aks ettiradi. Mazkur tarkibiy qism pedagoglar va o‗quvchilarning hamkorligini, o‗qituvchi tomonidan nazoratni va o‗quvchilar tomonidan amalga oshiriladigan o‗z-o‗zini nazoratni: og‗zaki nazorat (individual va frontal so‗rov), yozma nazorat (test o‗tkazish, nazorat va mustaqil ishlarni bajarish) va o‗z-o‗zini nazorat qilish (o‗z ishi natijalarini tahlil qilish va yo‗l quyilgan xatolarni topish, o‗quv materialini o‗zlashtirish darajasi yuzasidan o‗z-o‗zini nazorat qilish). Xulosa qilib shuni ta‘kidlash lozimki, loyihalashtirilgan boshlang‗ich sinflarda matematika o‗qitishning metodik sistemasi jamiyatning rivojlanishi va ijtimoiy buyurtmasiga asosan tuzatish kiritish uchun ―ochiq‖ bo‗lgan sistemadan iborat. Uni tuzilishidan boshlang‗ich sinflarda matematika o‗qitishning metodik sistemasini kasbiy-amaliy yo‗naltirilganlikni inobatga olgan holda yaratish asosiga qo‗yilishi mumkin bo‗lgan bir qator metodik tamoyillar kelib chiqadi. Sistema tarkibiy qismlarining o‗zaro kasbiy-amaliy bog‗liqligi tamoyili metodik sistemaning tarkibiy qismlariga umumiy maqsadlar bilan birlashgan va umumiy qoidalar asosida qurilgan bir butun sifatida qaraydi. Ushbu tamoyil metodik sistema tarkibiy qismlarining ierarxiyasini belgilaydi, unga asosan albatta maqsadli, undovchi (motivatsion), mazmuniy (tarkibiy), jarayoniy tarkibiy qismlar bo‗lishi lozim. Matematika o‘qitishning maqsadi. Boshqa har qanday o‗quv predmeti kabi matematika boshlang‗ich kursi matematika O‘qitishning maqsadi quyidagi uch omil bilan belgilanadi: 1.Matematika o‗qitishning umumta‘limiy maqsadi. 2.Matematika o‘qitishning tarbiyaviy maqsadi. 3.Matematika o‗qitishning amaliy maqsadi. Matematika o‗qitishning umumta‘limiy maqsadi o‗z oldiga quyidagi vazifalarni qo‗yadi: 18 a) O‗quvchilarga ma‘lum bir dastur asosida matematik bilimlar berish. Bu bilimlar matematika fani to‗g‗risida o‗quvchilarga yetarli darajada ma‘lumot berishi, ularni matematika fanining yuqori bo‗limlarini o‗rganishga tayyorlashi kerak. Bundan tashqari, dastur asosida o‗quvchilar o‗qish jarayonida olgan bilimlarning ishonchli ekanligini tekshira bilishga o‗rganishlari, nazorat qilishning asosiy metodlarini egallashlari lozim. b) O‗quvchilarning og‗zaki va yozma matematik bilimlarni tarkib toptirish lozim bo‗ladi; Matematikani o‗rganish o‗quvchilarning o‗z ona tillarida nutq madaniyatini to‗g‗ri shakllantirish, o‗z fikrini aniq, ravshan va lo‗nda qilib bayon eta bilish malakalarini o‗zlashtirishlariga yordam berishi kerak. d) O‗quvchilarni matematik qonuniyatlar asosida real haqiqatlarni bilishga o‗rgatish. Bunday bilimlar berish orqali esa o‗quvchilarning fazoviy tasavvur qilish xususiyatlari shakllanadi hamda mantiqiy tafakkur qilishlari yanada rivojlanadi. Boshlang‗ich matematika o‗qitishning tarbiyaviy maqsadi o‗z oldiga quyidagi vazifalarni qo‗yadi: a) O‗quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. b) O‗quvchilarda matematikani o‗rganishga bo‗lgan qiziqishlarni tarbiyalash. Boshlang‗ich sinf o‗qituvchisining vazifasi o‗quvchilarda mustaqil mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish bilan birga ularda matematikaning qonuniyatlarini o‗rganishga bo‗lgan qiziqishlarini tarbiyalashdan iboratdir. d) O‗quvchilarda matematik tafakkurni va matematik madaniyatni shakllantirish. Matematika darslarida o‗rganiladigan ibora, amal belgilari, tushuncha va ular orasidagi qonuniyatlar o‗quvchilarni atroflicha fikrlashga o‗rgatadi. Boshlang‗ich sinflarda matematika o‗qitishning amaliy maqsadi o‗z oldiga quyidagi vazifalarni qo‗yadi: a) O‗quvchilar matematika darsida olgan bilimlarini kundalik hayotda uchraydigan elementar masalalarni yechishga tatbiq qila olishga o‗rgatish, o‘quvchilarda arifmetik amallar bajarish malakalarini shakllantirish va ularni mustahkamlash uchun maxsus tuzilgan amaliy masalalarni hal qilishga o‗rgatish; b) matematika o‗qitishda texnik vosita va ko‗rgazmali qurollardan foydalanish malakalarini shakllantirish; Bunda asosiy e‘tibor o‗quvchilarning jadvallar va hisoblash vositalaridan foydalana olish malakalarini tarkib toptirishga qaratilgan. d) O‗quvchilarni mustaqil ravishda matematik bilimlarni egallashga o‗rgatish. O‗quvchilar imkoni boricha mustaqil ravishda qonuniyat munosabatlarini ochishlari, kuchlari etadigan darajada umumlashtirishlar qilishlari, shuningdek, og‗zaki va yozma xulosalar qilishga o‗rganishlari kerak. 19 O‗qitish samaradorligining zaruriy va muhim sharti o‗quvchilarning o‗rganilayotgan materialni o‗zlashtirishlari ustidan nazoratdir. Didaktikada uni amalga oshirishning turli shakllari ishlab chiqilgan. Bu o‗quvchilardan og‗zaki so‗rash; nazorat ishlari va mustaqil ishlar; uy vazifalarini tekshirish, testlar, texnik vositalar yordamida sinash kabi usullardir. Didaktikada dars turiga, o‗quvchilarning yosh xususiyatlariga va h.k. bog‗liq ravishda nazoratning u yoki bu shaklidan foydalanishning maqsadga muvofiqligi masalalari, shuningdek, nazoratni amalga oshirish metodikasi yetarlicha chuqur ishlab chiqilgan. Boshlang‗ich maktabda matematika o‗qitish metodikasida mustaqil va nazorat ishlari, o‗quvchilardan individual yozma so‗rov o‗tkazishning samarali vositalari yaratilgan. Ba‘zi didaktik materiallar dasturning chegaralangan doiradagi masalalarining o‗zlashtirilishini reyting tizimida nazorat qilish uchun, boshqalari boshlang‗ich maktab matematika kursining barcha asosiy mavzularini nazorat qilish uchun mo‗ljallangan. Ayrim didaktik materiallarda (ayniqsa, kam komplektli maktab uchun mo‗ljallangan) o‗qitish xarakteridagi materiallar, boshqalarida esa nazoratni amalga oshirish uchun materiallar ko‗proqdir. Boshlang‗ich maktab matematikasida barcha didaktik materiallar uchun umumiy topshiriqlarning murakkabligi bo‗yicha tabaqalashtirilishidir. Bu materiallar tuzuvchilarning g‗oyasiga ko‗ra ma‘lum mavzu bo‗yicha topshiriqning biror usulini bajarishi o‘quvchining bu mavzuni faqat o‗zlashtirganligi haqidagina emas, balki uni to‗la aniqlangan darajada o‗zlashtirganligi haqida ham guvohlik beradi. Matematika o‗qitish metodikasida ―o‗quv materialini o‗zlashtirilish darajasi‖ tushunchasining mazmuni to‗la ochib berilmagan. O‗qituvchilar uchun qo‗llanmalarda didaktik materialning u yoki bu topshirig‗i qaysi darajaga mos kelishini aniqlashga imkon beradigan mezonlar aniq emas. Amaliyotda o‗qituvchilar ko‗pincha biror topshiriqning usullarini biri boshqalaridan soddaroq yoki murakkabroq deb aytadilar. Bundan tashqari, didaktik materiallar qanchalik san‘atkorona tuzilgan bo‗lmasin, ularning mazmuni va tuzilishida qanchalik sermahsul va chuqur g‗oyalar amalga oshirilmasin, ular baribir barcha metodik vazifalarni tezda hal etishga qodir emas, chunki hech qanday o‗rgatuvchi mashina O‗qituvchining intuitsiyasini, ya‘ni hissiyotini almashtira olmaydi. Shunday qilib, didaktik materiallarni o‗quvchilarning o‗quv materialini o‗zlashtirish darajasini nazorat usullaridan biri sifatida qarash lozim. Shu bilan birga muayyan usul mazkur sinf, mazkur o‗qituvchi uchun eng yaxshi usul bo‗lmasligi ham mumkin. Shu sababli didaktik materiallar o‗qituvchini o‗quvchilarning bilimlarni o‗zlashtirish darajasini aniqlash imkonini beradigan individual tekshirish uchun nazorat turlarini tuzishdan xalos eta olmaydi. Bu umummetodikaning asosiy vazifalaridan biridir. Yüklə 2,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|