Текстли масалалар устида ишлаш методикаси
Yüklə 2,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasining didaktik tamoyillari Har bir talaba bilishi kerak: 1) Onglilik tamoyili; 2) Ko‗rsatmalilik tamoyili; 3) Ilmiylik tamoyili; 4) Ketma-ketlik tamoyili; 5) Puxta o‗zlashtirish tamoyili va hokazolar; 1. Matematika darslarida asosiy didaktik maqsadlar. Har bir darsdan turli xil didaktik maqsadlar ko‗zlanadi. Ular orasida bittasi bosh maqsad bo‗lib hisoblanadi va uni darsning asosiy didaktik maqsadi deyiladi. Har bir alohida darsning maqsadi darslar tizimining maqsadini aniqlab, uning yordamida o‗qitilayotgan mavzuning mazmunini o‗quvchilarga ochib beradi. Bu holda yangi tushunchalar bilan o‗quvchilarni tanishtirish bo‗lsa, ikkinchi holda 26 tanishtirilgan tushunchani kengaytirish va chuqurlashtirish, uchinchisida, biror malaka va ko‗nikmalarni hosil qilish, to‗rtinchisida, bilim, malaka va ko‗nikmalarni tekshirish va h.k. bajariladi. Har bir darsda yuqorida aytilganlarning bir nechtasi yoritilishi mumkin. O‗tilganlarni takrorlash oldin o‗tilgan darslarni yangi tizimga solish, shu bilan bilimlarni tekshirishni o‗z ichiga oladi. Yangi materialni bayon qilish har doim mashqlar bajarish bilan davom ettiriladi. Maktablar tajribasi darsning ma‘lum tizimini yaratdiki, ko‗pchilik o‗qituvchilar bu tizimga rioya qilib, ma‘lum yaxshi natijalarga erishmoqda. Odatda darsning boshida uy vazifasi tekshiriladi yoki o‗tgan mavzu takrorlanadi, so‗ngra o‗tgan mavzu yuzasidan savol-javob o‗tkaziladi. Shundan keyin yangi material bayon etiladi va uni mustahkamlash uchun o‗quvchilarga misol va masalalar yechdiriladi yoki nazorat savollari beriladi. Dars oxirida uyga vazifa va unga ko‗rgazmalar beriladi. Ba‘zan, bu maqsadlardan bittasiga bag‗ishlanishi mumkin. Ana shu bitta maqsadni darsning asosiy didaktik maqsadi deyiladi va boshqalar unga bo‗ysinadi. Matematikadan dars turlari. Boshlang‗ich sinflarda matematikadan quyidagi dars turlarini ko‗rsatish mumkin. 1) O‗quvchilarni yangi tushunchalar bilan tanishtirish, yangi bilim va ko‗nikmalarni hosil qilish darslari (Bu darslarda hisoblash, grafik yoki masala yechish bilimlari hosil qilinadi); 2) Turli xil mashqlar yordamida yangi bilim, malaka, ko‗nikmalarni mustahkamlash darslari; 3) o‗tilganlarni takrorlash, umumlashtirish darslari; 4) keyingi bosqichda xatolarning oldini olish maqsadida bilim, malaka va ko‗nikmalarni tekshirish darslari. Har bir darsda turli xildagi didaktik maqsadlar amalga oshirilishi mumkin: uy vazifasini tekshirish; darsning va mavzuning maqsadini bayon qilish; oldin o‗tilganlarni takrorlash yoki bolalarning hayot tajribasini esga tushirish yo‗li bilan o‘quvchilarni yangi materialni o‗zlashtirishga tayyorlash; og‗zaki hisoblash uchun maxsus mashqlar, yangi materialni o‗rganish (darsning asosiy bo‗limi); bolalarning oldin o‗zlashtirilgan bilim va ko‗nikmalarini mustahkamlash; o‗rganilgan bilimlarni hisoblash; mashq, bilim va malakalarni qo‗llash (darsning asosiy bo‗limi); o‗quvchilarni mustaqil ishlatish va uni tekshirish; oldin o‗zlashtirilgan materiallarni takrorlash; uyga vazifa berish; darsni xulosalash. Darsning asosiy qismlarini turli xilda va turli metodlar bilan birga qo‗shib olib borish mumkin. O‗qituvchi dars rejasini tuzishda quyidagilarni e‘tiborga olishi kerak. Shu dars qanday qismlardan iborat bo‗lishi, ularni qanday ketma-ketlikda joylashtirish, ular o‗rtasida o‘quv materialini qanday taqsimlash, bu qismlar bir-biriga qanday 27 bog‗lanishda, ular darsning asosiy didaktik maqsadini amalga oshirishda yetarli miqdorda yordam berishini hisobga olishi kerak. Boshlang‗ich sinfda matematika darsining har bir qismi umumiy didaktik masalalarni bajarishga qaratilmog‗i kerak. Darsning qismlari asosiy didaktik maqsadga qarab o‗zaro bog‗langan bo‗lishi kerak. Alohida dars turlarining tarkibini qarab chiqamiz. Masalan: O‘quvchilarni yangi tushunchalar bilan tanishtirish, yangi bilim va ko‗nikmalarni hosil qilish darslari. Darsning borishi. Darsni maqsadga muvofiq shunday boshlash kerakki, barcha o‘quvchilarni, o‘quv vazifalarini faol bajarishga darhol tortadigan bo‗lsin. Shu maqsadda uncha katta bo‗lmagan mustaqil ishlarni kartochkalarga yozib borish kerak, bu esa o‘quvchilardan masala shartini yozmasdan hisoblash natijalarinigina yozishni talab qiladi. Bunday mustaqil ishlar o‗quvchilarni yangi materialni o‗zlashtirishga tayyorlaydi. Darsning birinchi qismida agar uy vazifasi mazmun jihatdan yangi materialga bog‗liq bo‗lsa, uni tekshirish ham mumkin. Agar uy vazifasi yangi mavzuga bog‗liq bo‗lmasa, yangi mavzuni o‗tishda o‗quvchilar uni qo‗llamasa, u holda yangi bilimlarni bayon qilish darsida uy vazifasini tekshirish shart emas. Shunday qilib darsning birinchi qismi o‗quvchilarning faolligini va diqqatini yo‗naltirishga qaratilmog‗i lozim, bu bosqichga uncha ko‗p vaqt sarf qilmaslik kerak. O‗quvchilar diqqatini yo‗naltirish usullaridan yana biri darsning mavzusi va maqsadini aniq tushunarli e‘lon qilishdir. Bunda albatta o‗quvchilarning qiziqishini orttirish va muammoli vaziyat yaratish zarur. Masalan: O‗quvchilar faqat hisoblashning og‗zaki usuli bilan tanish bo‗lsalar, ularga ikkita uch xonali sonlarni qo‗shish tavsiya qilinsa, bunday holatda o‘quvchilar o‗zlarining ortiqcha bilim va malakalarini qo‗llaydilar. O‗quvchilar ma‘lum qiyinchiliklardan o‗tadilar. Shunday qilib, oldindan o‗rganilgan hisoblash jarayonlari bilan bu misolni bajarish qiyin emasligiga ishonch hosil qiladi. Yangi og‗zaki usulni o‗zlashtirish kerak. Dars ana shu usulga bag‗ishlangan bo‗ladi. Ikkinchi holda darsda o‗quvchilar bilan qisqacha suhbat bilan olib borilishi mumkin. Bunday darsdan bir xonali sonlarni ko‗paytirishni tushuntirishda foydalanish mumkin. Yangi o‗quv materialini o‗zlashtirishga o‗quvchilarning faol tayyorlash maqsadida oldin o‗zlashtirilgan materiallar takrorlanadi, takrorlash xarakteridagi materiallar ko‗pincha og‗zaki hisoblash orqali bajariladi. Shuningdek, yangi materialni o‗zlashtirishga qaratilgan misol va masalalarni mustaqil yechish ham mumkin. Darsning ikkinchi qismida yangi matematik tushuncha beriladi yoki arifmetik misollarning yangi turi yechiladi. Bu o‗quvchilarning bayoni yoki suhbati orqali olib boriladi. Bazan o‗quvchiga buni mustaqil tanlab olish ham tavsiya qiladi. Masalan, oldin o‗tilgan mavzuga bog‗liq holda masala yoki misol yechish maqsad 28 qilib olingan bo‗lsa, u holda o‗quvchilar bu misollarni mustahkamlash, mustaqil yechish orqali o‗zlarining bilim va malakalarini oshirishlari mumkin. Yangi materialni mustahkamlash. Bu bosqichda o‗quvchilarga keltirib chiqarilgan, xulosa, muhokamalarni esga olish, undan keyin mustahkamlash xarakteridagi vazifa berilishi kerak. Bu vazifani bajarish yordamida o‗tilgan yangi bilim mustahkamlanadi va birinchi bor amaliyotga tatbiq qilinadi. Birinchi vazifalar odatda jamoa bo‗lib bajariladi. Ba‘zan esa misol-masalalar mustaqil bajarilgandan keyin, o‘quvchilardan birortasi doskaga chiqib shu qoidaning to‗g‗riligini misol, masala yechish orqali ko‗rsatib beradi. O‘quv materialining murakkabligiga qarab har qaysi bosqichda ratsional bo‗lgan yo‗l topiladi. Boshlang‗ich sinflarda matematika darsiga tayyorlanish. Matematika darsiga tayyorlanishda birinchi navbatda o‗quvchilarga yangi dars materiali yuzasidan qanday me‘yorda tayyorlanganligini, buning uchun nimani takrorlash zarurligini aniqlash kerak. O‗qituvchi matematika dasturini, ishchi rejasini, darslik va o‗quv qo‗llanmalarini, metodik adabiyotlarni va ko‗rsatmali qurollarni hozirlagandan keyin navbatdagi darsga tayyorgarlikni boshlaydi. Eng avvalo navbatdagi dars matematika dasturida qaysi o‗rinda, qaysi mavzular bilan bog‗liq holda, tushunchani nimalarga bog‗lab tushuntirish kerakligini aniqlaydi. Bu savollarning hammasi bayon qilinganidan keyin darsning asosiy didaktik maqsadini va uning tipik xususiyatini qat‘iy o‗rnatish kerakligi kelib chiqadi. Bu esa darsning mazmunini aniqlashga yordam beradi. Darsning didaktik maqsadida uning mazmunidan darsning bir tizimga kiladi, ya‘ni darsning alohida bo‗limlarining birlashashi, ularning organik birligi darsning qismlarini to‗ldiradi va o‗zaro bir- birini bog‗laydi. Darsning reja yoki matnini tuzishda mavzuning didaktik maqsadiga javob beruvchi asosiy qismlarni tuzishdan boshlash kerak. Agar dars yangi bilimlarni bayon qilishdan iborat bo‗lsa, masalan: uch xonali sonlarni yozma qo‗shish haqidagi mavzu bo‗lsa, o‘qituvchi oldin o‘quvchilarga yozma qo‗shish algoritmini bayon qilishni, undan keyin esa o‗tgan darsdan nimalarni takrorlash kerakligini, bu asosda yangi mavzuni yaxshi o‗zlashtirish mumkinligini, ya‘ni, mavzudan oldin uy vazifasini tekshirish zarurmi yoki yo‘qmi, yangi mavzuni o‗zlashtirish uchun o‗quvchilarga qaysi topshiriqni tavsiya qilishligini o‗ylab ko‗rishi kerak. Shundan keyin o‘qituvchi qaysi o‘quv materiali bilan darsning ayrim qismini to‗ldirish zarurligini, o‗qitishning qaysi metod va usullarini qo‗llash, qanday ko‗rgazmali qurollarni tayyorlash va qo‗llash mumkinligini hisobga oladi. Darsning har bir bo‗limini bajarish uchun qancha vaqt talab qilishni aniqlash zarur. Тabiiyki, darsning eng katta qismi darsning asosiy didaktik maqsadini yechadigan bo‗limga qaratilishi zarur. 29 Darsga tayyorgarlik ko‗rishda o‗quvchilarga beriladigan vazifani bajarish usularini ko‗rsatish, ya‘ni misol va masalalarni yechib qo‗yish, sxematik yozuv va grafik ishlarini tayyorlab qo‗yish o‗qituvchining o‗zi uchun foydalidir. Darsning maqsadi, uning tizimi va mazmuni aniqlangandan keyingina darsning rejasi yoki matni yoziladi. Darsning rejasida mavzu va didaktik maqsad, foydalaniladigan ko‗rgazmali qurollar ko‗rsatiladi. Тartib bo‗yicha dars bo‗limlarining tarkibiy nomi va uning mazmuni, mumkin qadar taxminiy vaqt ko‗rsatiladi. Dars matnida barcha detallar mumkin qadar to‗laroq yoritiladi. Suhbat olib borishga yordam beradigan savollarning hammasi ko‗rsatiladi, o‘quvchilardan kutadigan javoblar yoziladi. Misol va masalalar yechish, shuningdek, boshqa ishlarni bajarishda ko‗rgazmalar yoziladi. Shunday qilib o‗qituvchi quyidagi ishlarni bajarishi lozim. 1.O‗quv dasturi va o‗qituvchi rejasida darsning o‗rnini aniqlash. 2. Darsning asosiy didaktik maqsadini aniqlash. 3. Dars mazmunini aniqlash. 4. Dars bosqichlarini tuzib chiqish. 5. Dars rejasini tuzish. 6. Dars matnini yozish. 7. Dars o‗tish metodlarini aniqlash. 8. Har bir bosqichga sarflanadigan vaqtni aniqlash. 9. Darsda va uyda beriladigan misol masalalarni bajarish. 10. Ko‗rgazmali qurollarni tayyorlash va h.k. Matematika darsini o‗tkazish. Matematika darsining reja yoki matni o‗qituvchiga o‗quvchilar bilan bajaradigan ish turining umumiy yo‗nalishi va ketma-ketligi, misollar, algebraik ifoda namunalarini ko‗rsatib turadi. O‗qituvchi dars o‗tishda tuzgan reja yoki konspektidan erkin foydalanadi, ba‘zan tuzgan rejasidan chekkaga chiqish zarurati tug‗iladi. Masalan, o‗quvchilar o‗qituvchining bayonini yomon tushungan bo‗lsalar, qo‗shimcha tushuntirish o‗tkazadi, o‗quvchilar qiynalgan bo‗lsalar zaruriy yordam ko‗rsatadi. Bilimlarni mustahkamlash uchun bajarilgan mashqlar yetarli bo‗lsa, ba‘zilarini qoldirish mumkin. Bilimlarni o‗quvchilar qanday tushunganligini bilish maqsadida so‗rash, topshiriqlarni bajarishini tekshirib ko‗rish mumkin. Matematika darsini tahlil qilish. Boshlang‗ich sinflarda matematikadan darsni tahlil qilish va baholash birinchi navbatda uning ta‘lim-tarbiyaviy ahamiyatini ko‗rsatadi. Shuning uchun darsni qay darajada tuzilganligini va o‗tilganligini, hozirgi zamon psixologik-pedagogik talablar darajasida qanday bajarilganligini va asosiy didaktik tamoyillarini qanday qo‗llanganligini ko‗rsatish kerak. Dars tahlilida uning mazmuni, tizimini, 30 vaqtning taqsimlanishi, ish bajarish usullari, qo‗llanilgan ko‗rgazma va boshqa didaktik vositalarni ko‗rsatish zarur. Darsning har bir tomoni o‗quvchilar faoliyatini qanday yo‗naltirishini, undan qaysi o‗rinda faollik va mustaqillik buzilganini, hayajonlanish bo‗lganligini, boshqa tarbiyaviy tomonlar amalga oshirganligini e‘tiborga olish kerak. Dars tahlili quyidagi yo‗nalishda yoritilishi mumkin: 1. Darsning asosiy didaktik maqsadini tushuntirish va asoslash. Bunda mavzu bo‗yicha darslar tizimida tahlil qilingan darsning o‗rni va ahamiyati, boshqa darslar bilan bog‗liqligi, darsning mazmunini baholash va to‗g‗ri tushuntirilishi, uning tizimi, ishdagi metod va usullari ko‗rsatiladi. 2. Dars mazmunining tahlili. Dars mazmunini tahlil qilishda hisoblash mashqlarini qanday qo‗llaganligi, matematik tushunchalarni arifmetik masalalar yechishga qaratilgan va boshqa mashqlarni bajarishga beriladigan metodik bahoda quyidagilarni e‘tiborga olish zarur: a) berilgan bilimlarning ilmiyligi va yetarlicha qat‘iyligi, b) o‗rganiladigan materialning puxtaligi va tushunilish darajasi, ish jarayonida o‘quvchilarning yetarlicha vazifa bilan taminlanganligi, d) dars materialining ta‘lim-tarbiyaviy maqsadga taalluqliligi, e) o‗quv materiali mazmuni darsning barcha qismlarini ta‘minlash darajasi. 3. O‗quvchilar faoliyatini ijodiylikka yo‗naltirish. Darsda nechta o‗quvchi faol qatnashganligini va mustaqil faoliyat ko‗rsatganligi, unga qanday yo‗l bilan erishish zarurligini aniqlash: a) o‗quv materialini, shuningdek, ish metodini va usullarini tanlash, o‗quvchilarning yoshi, ulardagi bilim, malaka va ko‗nikmalar darajasini hisobga olish; b) o‗quvchilarning individual va jamoa bo‗lib bajargan ishlarini hisobga olish; d) o‗qitishda differensial yondashish; e) yangi matematik tushuncha, yangi hisoblash qismlari, masalalar yechishning yangi usullari bilan tanishtirish, bilim va malakalarni ishlab chiqishda o‗tilgan materialni mustahkamlashga yo‗naltirilgan ishlar e‘tiborga olinadi; f) darsning har bir qismiga vaqtning taqsimlanishi; 4.Darsda qo‗llaniladigan ko‗rgazma va didaktik qo‗llanmalarning ahamiyatini ko‗rsatish; 5. Dars natijasini reytingi baholash. Baholashning muhim belgilaridan biri shuki, dars o‗z maqsadiga erishganligi, har bir o‘quvchiga to‗laligicha mustaqil ish bajartirilganligi, ular barchasi o‗qituvchi rahbarligida amalga oshirilganligi ko‗rsatiladi. Darsni tahlili qilishda shu narsani e‘tiborga olish zarurki, o‗quvchilarni o‗qitish va tarbiyalashning pedagogik jarayonlari bir maqsadga qaratilgan bo‗lsa, dars to‗g‗ri baholanadi. 31 Boshlang‗ich matematika kursining eng muhim xususiyati uning amaliy yo‗nalganligidir. Agar yuqori sinflarda matematika dasturining ba‘zi masalalari nazariy xarakterda bo‗lsa, boshlang‗ich maktabda har bir yangi tushuncha, xossa, qonun amaliy faoliyat natijasida va amaliy faoliyat uchun kiritiladi. Masalan, VII sinfda, o‗quvchilarning to‗g‗ri to‗rtburchak tushunchasini o‗zlashtirishlari, ular endilikda to‗g‗ri to‗rtburchak ta‘rifini bilishlarini, uning alomatlarini mantiqiy keltirib chiqarishni va ba‘zi xossalarini isbotlashni bilishlarini, ta‘rifi, alomatlari va xossalariga doir amaliy masalalarni yechish uchun foydalana bilishlarini bildiradi. Boshlang‗ich sinflarda o‗quvchilar to‗g‗ri to‗rtburchakning qarama-qarshi tomonlari tengligini o‗lchash yo‗li bilan aniqlaydilar va to‗g‗ri to‗rtburchakni yasash, uning perimetri va yuzini o‗lchash va hisoblashni o‗rganadilar. O‗quvchilarda boshlang‗ich maktabda shakllanadigan amaliy uquvlardan ko‗pchiligi maktab matematika kursi uchun asosiy ahamiyatga ega, lekin tasavvurlar haqida bunday deyish mumkin emas. Masalan, son haqida III va IV sinflar o‗quvchilari ega bo‗lgan tasavvurlar tubdan farq qiladi. Biroq quyi sinflarda shakllanadigan arifmetik amallarni yozma va og‗zaki bajarish uquvlaridan o‗rta sinflarda ham, yuqori sinflarda ham foydalaniladi. Bolalar bog‗chasida va boshlang‗ich sinflarda matematika fani o‗rgatilishi orasidagi uzviylik. 1. Bolalar bog‗chasida va boshlang‗ich sinflarda matematika fani o‗rgatilishi orasidagi uzviylik. Bolalarda elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirish vazifalari va bolalar bog‗chasida arifmetika asoslarini tarkib toptirish, miqdor, makon va zamonga oid tasavvurlarni rivojlantirish o‗qitishning asosiy shartidir. Har bir mashg‗ulotda tarbiyachi mavzu mazmunining asosiy masalalari va uni darsda ishlash metodikasini ochib beradi. Bunda shuni nazarda tutish kerakki, berilayotgan tavsiyalar, odatda, bolalarga berilishi kerak bo‗lgan topshiriqlar, mashqlar, savollarning tipik namunalaridir. Bunday mashqlar sonini o‗qituvchi sinf bilan ishlashning aniq shart-sharoitlarini hisobga olib, mustaqil ravishda aniqlashi kerak. Katta guruhdagi bolalarni o‗qitishda didaktik ko‗rsatma materiallardan keng foydalanish xarakterlidir. Amaliy ishlar, ko‗rgazma tashkil qilish bilan bog‗liq bo‗lgan topshiriqlar ham namunalar sifatida qaralishi mumkin. O‗qituvchi ularga o‗zida bo‗lgan ko‗rsatma-qo‗llanmalarni hisobga olib tuzatishlar kiritishi mumkin. Ko‗pchilik hollarda tavsiya etilayotgan og‗zaki mashqlar materialini o‗qituvchi turli variantlarda berishi, ba‘zan esa sinfning tayyorgarligiga qarab almashtirishi ham mumkin. O‗qituvchi tavsiya etilayotgan didaktik o‗yinlarga ham ijodiy yondashish kerak. Bunda o‗yinlarni o‗tkazishda foydalaniladigan, har bir mashg‗ulotning aniq vazifalarini hisobga olib, o‗zi o‗yinlardan foydalanishi mumkin. 32 Тayyorlov guruhlarda matematikani o‗rgatish metodikasi Bolalar bog‗chasining tayyorlov guruhida bir haftada ikkita, bir yilda 72–74 mashg‗ulot o‗tkazish rejalashtiriladi. Mashg‗ulotlar sentabrdan may oyining oxirigacha har biri 25–30 minutdan o‗tkaziladi. Mashg‗ulotlarda didaktik o‗yinlar, ko‗rgazmali materiallardan keng foydalaniladi. Bolalar mashg‗ulotlarga qiziqib qatnashishlari uchun tarbiyachi quyidagi talablarga rioya qilishi lozim: 1. Dastur materiallarini yaxshi o‗zlashtirib olishi. 2. Puxta material (namoyish qiluvchi va tarqatma) tayyorlash. 3. Bolalar faoliyatini o‗zgartirib turishga va ularning qiziqishlariga e‘tibor qilish. 4. Mashg‗ulot o‗rtasida harakatli o‗yinlar o‗tkazishni rejalashtirish. 5. Mashg‗ulot davomida bolalarning mustaqil xulosa chiqarishlariga erishish. 6. Bolalarning xilma-xil javoblarini rag‗batlantirish. Dastur materialini mashg‗ulotlarga taqsimlashda bolalarning bilim va ko‗nikmalariga, ularning tayyorgarligiga e‘tibor berish lozim. Maxsus atamalarni to‗g‗ri qo‗llay bilish katta ahamiyatga ega. Masalan, son va raqam tushunchalarini aralashtirib yubormaslik kerak. Bolalar ma'lum bilimlar tizimini egallab olishlari, dasturda bеlgilangan malakalarni hosil qilishlari va maktabda o‗qishga tayyor bo‗lishlari kеrak. Bu mashg‗ulotlarda har bir boladan doim o‗rgatilgan tartiblarga amal qilishni talab etiladi. Bolalar biror narsa dеmoqchi bo‗lganlarida qo‗llarini ko‗tarishlari, javob bеrayotganidan o‗rnidan turishi, o‗rtog‗ining javobini diqqat bilan tinglashi va uning xatosini tuzatishi, tarbiyachining ko‗rsatmasini aniq bajarishi kеrak. 6-7 yoshli bolalarda bilimlarning o‗sganligi va aqliy faoliyatlarining murakkablashishi hisob mashg‗ulotlarida ham yaqqol ko‗rinadi. Maktabga boradigan bolalardan faqat 10 gacha sanash talab etilmaydi, balki ulardan aytilgan sonni narsalardan sanab ko‗rsata bilishni talab etiladi. Bolalarning matеmatik tafakkuriga maktab talablarining kеskin o‗zgarishi munosabati bilan asosiy e‘tiborini ularda to‗g‗ri matеmatik tasavvurlar yaratishga va ular bilan ishlash ko‗nikmasini hosil qilishga qaratish kеrak. Maktabga borgandan kеyingi dastlabki kunlardanoq o‗quvchi duch kеladigan asosiy matеmatik tushunchalaridan biri tеnglik va tеngsizlikdir. Agarda kichik bolalar narsalarni katta kichiklik bеlgisi bo‗yicha solishtirib hissiy tajriba to‗plagan bo‗lsalar, kattalari xuddi shu tushunchaga sonlarni taqqoslash asosida erishadilar. Eng avvalo, tarbiyachi bolalarning mavhum sonlar bilan ishlashga o‗tishga shoshilmasligi kеrak. Bolalar dilida va qog‗ozda 1+2=3, 5-1=4 kabi misollarni yеchishni o‗rgatishdan oldin ularni turli konkrеt narsalar bilan ishlashga o‗rgatish 33 zarur; qo‗nib turgan qushchalarga yana bitta yoki 2 ta qushcha uchib kеlib qo‗shildi (kabi). Mavhum sonlar bilan ishlashga juda erta o‗tish kеyingi matеmatik tushunchalarni egallashlarida bolalarni qiynab qo‗yadi, bolaning tizimli bilimlarga o‗tishini umulashtirish tomon o‗sib boruvchi qobiliyat bilan bog‗lab olib borish zarur. 6-7 yoshli bolalarning umumlashtirish xususiyati ularning mavhum narsalarni tushuna olishga qobiliyatliligidir. Bu yoshdagi bolalar ba‘zi bir tushunchalarni egallab boradilar. Masalan, ―transport‖, ―mеbеl‖, ―kiyim‖, ―idish tovoq‖ kabi tushunchalarni egallab olish uchun ular poеzd, tramvay, avtobus kabilarning ayrim xususiyatlarini bilish va ular uchun muhim va umumiy bo‗lgan birgina bеlgini ajratib olishi zarur bo‗ladi. Bunday bеlgi avvalo narsaning vazifasi hisoblanadi. Sеnsomotorikaning rivojlanishi bolaning o‗qishga tayyorligining zaruriy shartidir. Ular rasm solishi, qirqib olish, qog‗ozni bir – biriga yеlimlash, tikish va boshqa ishlarni ko‗z va qo‗l bilan aniq bajarishi zarur. Bundan tashqari, bog‗chada ularning diqqati, xotirasi, tafakkur va nutqini rivojlantirish o‗ta muhim vazifalar hisoblanadi. ―Qaysi son katta, qaysinisi kichik‖ deb so‗raladi. (qaysi raqam katta deyish mumkin emas.) Mashg‗ulotda hamma bolalarning faol ishtirok etishlariga erishish maqsadida har bir bolaning oldida tarqatma materiallar bilan bir qatorda signalli kartochkalar bo‗lishi tavsiya etiladi. Bunda hamma bolalar o‗rtoqlarini javobini diqqat bilan eshitishga harakat qiladilar, intizom buzilmaydi, shu bilan bolalarni test sinovlariga tayyorgarlik ham hisobga olinishi lozim. 0 dan 9 gacha raqamlar bilan tanishtirish. Son va miqdor bog‗lanishlarini tushunish barcha arifmеtik amallar asosini tashkil etadi. Bolalar narsalar sonini oshirish yoki kamaytirish bilan tanishayotganlarida bu bog‗lanishni mustahkamlaydilar. Raqam – sonning shartli belgisidir. Bolalarga sonni tushuntirishda raqam qo‗shimcha, yordamchi bosqichdir. Bolalarni raqamlarni yozishga o‗rgatilmaydi, faqat bosma ko‗rinishi bilan tanishtiriladi. Bolalar har bir raqam qaysi sonning belgisi ekanligini ajrata bilishlari lozim. Hammasi bo‗lib 10 ta raqam bor: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9. 10 raqami yo‗q. 10 soni ikkita raqam: 1 va 0 bilan belgilanadi. Bitta mashg‗ulotda bitta yoki ikkita raqam bilan tanishtirish mumkin. Masalan ―1‖ raqami bilan tanishtirishda tarbiyachi sanoq kartochkasiga bitta o‗yinchoq qo‗yadi, ularning oldiga 1 ta doirali kartochkani qo‗yadi. 34 2 ta bolani chaqirib, biriga bir marta sakrash, ikkinchisiga bir marta stolga taqqillatishni taklif etadi. Bolalar sanab, hammasi bittadan degan xulosa qiladilar. Keyin ―1‖ raqamini ko‗rsatib bu sonni ko‗rsatuvchi shartli belgidir, har bir son o‗z belgisiga egadir deb tushuntiradi. Bolalar bog‗chasi bilan boshlang‗ich sinf orasida uzviylik shundan iboratki, bular bir-birini to‗ldirib boradi. Bolalar ustma-ust, tagma-tag terib qo‗yish, sanash orqali to‗plamlarning teng, notengligini aniqlaydilar Тenglik–notenglik munosabatlarini aniqlashda ishora belgilari simvollaridan foydalaniladi. Qaysi qatorda ko‗proq, qaysi qatorda kamroq? 5 soni 6 dan kamroq 5<6, tengsizlikdan tenglik hosil qilish uchun nima qilish kerak, deb so‗raladi. 1 ta qo‗shib tenglik hosil qilinadi va birni ayirib barobarni yozish yo‗li tushuniladi. 6=6... Yüklə 2,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|