Pedagogika va psixologiya

Mavzu -4: Psixologiya fanining paydo bo`lishi XX asrda psixologiyada
inkirozlar. 
Reja: 
1. 
V. Vundt eksperimental psixologiya asoschisi. 
2. 
Psixologiya sohalarining rivojlanishi. 
3. 
Nemis filosoflarining psixika tugrisidagi ta’limotlari. 
4. 
Rossiyada psixologiya fanining tiklanishi. 
Ekispirimintol pisixologiya taraqiyotida ayniqsa nemis fiziologi Vil’gel’m 
Vundt (1832-1920y) ning ishlari katta ahamiyatga yega bo`ldi. Vundtgacha faqat 
ichki tajribadan va o`z-o`zini kuzatishdan fodalanib kelgan pisixologiya faqatgina 

---

tasviriy fan edi. Vundt ekisperiment va o`lchash metodlarini zarur deb topib 
psixologiyani izoxli fanga aylantirishni maqsad qilib qo`ydi.
Vundt birinchi bo`lib Leypsigda eksperimental psixologiya laboratoriyasi 
tashkil kildi. Oradan kup utmay Berlin shaxrida universitet xuzurida eksperimental 
psixologiya institutini tashkil kildi. 
Vundt shugullangan masalalardan biri usha vaktda astranomlar tamonidan 
ochilgan dikkatni bir iaktda ikkita bir xil kuzatgichga tuplash mumkin emasligi 
haqidagi masala edi. 
Bu xodisani aniklash uchun Vundt alohida mayatnikni ishlab chikdi.Bu 
psixologik eksperimentlar uchun birinchi asbob edi.Ilmiy psixologiyani oyokka 
turgazish uchun Vundt kushimcha vosita sifatida yondosh fanlar ayniksa
fiziologiya, 
astranomiya,etnografiya,tarix 
va 
boshka 
fanlardan 
olingan 
ma’lumotlardan foydalanish zaruriyatini ilgari surdi. 
Eksperimental metoddan tadbiq qilinishi psixologiya fani tarakkiyotiga juda 
unumli ta’sir kursatdi. 
Bu metod yordamida oddiy kuzatish yoki o`zqo`zini kuzatish qo`li bilan 
aniklash keyin bo`lgan yokt butunlay mumkin bulmagan ko`p ma’lumotlar
aniqlandi, ayrim psixik potsesslardagi, ayniqsa, sezgilar, idroq, diqqat, xotira
sohasidagi, ba’zi bir qonuniyatlar ochilgan. 
Eksperimental tekshirishlarning yakunlari, shuningdek eksperimentol
metodining usullaridan foydalanish praktik faoliyatining turli sohalarida-o`kuv
tarbiya ishlarida meditsinada, mexnatni tashkil qilish va
ratsionalizatsiyalashda, sud ishlarida, san’tda juda ko`p foyda keltirdi. 
XIX va XX asrlar psixologiya fanining yutuqlari uchun metod bilan
birgalikda taraqqiyot prinsipini kiritilishi ham katta ahamiyatga ega 
bo`ladi.Taraqqiyot ideasi xususan ruh xafidagi ta’limotdagi taraqqiyot
ideasi qadimgi zamon mutafakkirlarining ko`pchiligi (Geraflit, Efissk va 
boshkalar), tomonidan aytilgan ideadir. 
Yangi zamonda esa (XVIII-XIX asarlarda ) bu idea nazariy jixatdan 
Fridrix Shelling, Gegel filosofiyasida ishlab chiqilgan edi. X1X asrning
o`rtalaridan boshlab CH. V. Darvin va Gekkel larning asarlari tufayli taraqqiyot
ideasi biologiyaning prinsipi bo`lib qoldi. 
Filosofiya va tabiatshunoslikdagi umumiy yo`nalish ta’sirida
psixologiyada ham psixik xodisalarni o`rganishda genetik prinsip haror topadi.
Bu prinsip inson hamda hayvon, katta yoshdagi kishilar hamda har xil
yoshdagi bolalar psixik hayotning xususiyatlarini yaxshi tushunish zaruriyati
bilan takozo qilindi. Jamiyatning tarixiy taraqqiyotida inson ongi qanday
poydo bo`ldi va qanday o`zgarib keldi degan masala ham o`zining xal
qilinishi talab qilib turardi. 
X1X asrning oxirlaridan boshlab psixologiyaning sohalari hayvonlar
psixologiyasi , tarixiy psixologiya va turli yoshdagilar psixologiyasi maydonga
keldi. 

---

Zoopsixologiya-bu hayvonlarning nerv sistemasi taraqqiyotiga, biologik
sistematikasiga ( hayvonlarning har xil turiga ), shungdek yashash tartibi
xususiyatlariga binoan ularning psixik hayot formalarini o`rganadigan fan. 
Bu psixologiya har xil hayvonlar psixikasini bir biriga taqqoslab, qiyos
qilib o`rganish uchun, qiyosiy psixologiya deb ataladi. Hayvonlar xulqini
o`rganishga bo`lgan qiziqish juda qadim zamonlardanoq paydo bo`lgan. 
Yangi zamonda tabiatshunoslardan J.Lamark va CH.Darven hamda ular
evalyutsion ta’limoti izdoshlarning asarlari ayniqsa katta ahamiyatga ega
bo`ldi. 
Zoopsixologiyaning taraqiyotiga bu fanning Rossiyadagi asoschisi biolog-
darvenist V.A.Vagner katta xissa qo`shdi. U bir qancha chuqur ilmiy asarlar
yozgan. Shulardan eng muxumlari: “qiyosiy psixologiyaning biologik asoslari” 
ikki tomlik, “Biopsixologiya va yondosh fanlar”, “Psixik kobiliyatlarning
poydo bo`lshi va taraqqiysi” 1-9 nashri, “qiyosiy psixologiyadan etyutlar”dir. 
YUqori taraqqiy qilgan hayvonlar psixologiyasini o`rganishda ilmiy
tadqiqotchilar ham juda ko`p xissa qo`shdilar. Masalan N.YU.Voytonist
maymunlar aqlini ularning ariyentirofka qilish qobiliyati va qidiriy faoliyatini 
“qurollar” dan foydalanish, to`dalanish munoabatlarini o`rgandi. 
Hayvon psixikasi haqidagi ta’limot ikki oqim- antrapomofik hamda
mexanistik oqimlarda kurash olib bordilar. Darvin va uning bir qancha
izdoshlari xoyvon xulqining ba’zi murakkab formalarini xaakatlar deb talqin
qildilar. Hayvon psixikasini o`rganish sohasida nemis olimi Volfgang Keller
ham muxum ishlar qildi.
XVII-XVIII asrlarda psixologiya Kiyev-Magilyan akademiyasida va
Maskvadagi Slavyan-Grek-Lotin akademiyasida o`qitish predmetiga aylandi. Bu 
akademiyalarning professorlari psixologiyaga oid ko`pgina asarlar yozganlar, 
ular ruh haqidagigi metoafizik muloxazalar emas, balki tajriba qilib ko`rish
mumkin bo`lgan ba’zi psixik xodisalar haqidagi kuzatishlardan olingan
ma’lumotlar asosiy o`rinni egallagan edi. Masalan , Kiyevlik olimlar inson aqliy
faoliyatida tashqi tajribaga alohida e’tibor berdilar. Ular tafakkur faoliyati faqat
sezgilar asosidagina ro`y berishi mumkin deb hisobladilar. 
Endi shu narsa ma’lumki, Kiyev olimlari I.Myullerdan 200yil ilgari sezgi
organlarining maxsusligi haqidagi masalani qo`ydlar va uni hal qilishga
intildilar.Innekentiy Gezelning talqin qilishicha sezgi organlarining maxsusligi
bu organlarga tashqi olamdagi predmet va xodisalarning ta’sir etish tufayli
paydo bo`lgan Kiyev filosoflarining asarlarida monokulyar va binokulyar
ko`rish haqidagigi, emotsiyalarning fizialogik asoslari haqidagi, iroda va uning
emotsiya hamda tafakkurning birlashishidan rivojlanishi haqidagi masalalar
talqin qilingan. 
Maskva -Slavyan-Grek-Lotin akademiyasida o`quv ishlari Kiyev-Mogilyan
akademiyasi namunasida o`tkazildi Psixologiya kurslarida asosiy o`rinni ruh, 
aql va iroda haqidagigi boblar o`rganilgan edi. 

---

M.V Lomonosov o`zining asarlarida psixologiya masalalariga , xususan, 
sezgilar sohasiga katta e’tibor berdi. Va bir qancha xodisalarni materialistik
jixatidan tushuntirdi. U sezgilar inson tomonidan atrofdagi olamni bilishning
shartidir, chunki ular inson ongiga boqliq bo`lmagan qolda mavjud bo`lgan
moddiy predmetlarning miyaga bevosita ta’sir qilishining natijasidir, deb
hisobladi. 
Lomonosov o`z zamonasida keng tarhalgan sezgilar sohasidagi,
“birlamchi va ikkilamchi sifatlar” haqidagigi ta’limotga harshi chiqdi. Uning
ta’limotiga ko`ra ikkilamchi subyektiv sifatlar yo`q : bizning barcha
sezgilarimiz obyektivdir. 
A.P.Radishchev (1749-1802y) asosan inson tabiatini tushunishdagi
dualizmga, ruhiy hayotni moddiy hayotdan-miyadan ajratib qo`yishga, nutqni
tafakkurdan ajratib qo`yishga harshi chiqdi. U psixikani miyadan ajratish
mumkin emas va uning manbai xissiy idrok qilinadigan olamdir, deb
takidlandi. “Ruh tana bilan birgalikda usmaydimi, uning bilan birga ulgayib
mustaxkamlaydimi, uning bilan birga sulib o`tmaslashmaydimi sen barcha o`z
tuo`unchalaring xisdan olmaysanmiq” deb yozgan edi u. Miya-psixikaning
moddiy asosiy, busiz inson aqlli mavjudod bo`la olmaydi. 
Radishchea inson ongini taraqqiyotida nutqining katta ahamiyatga ega
ekanligini takidlagan, nutk “fikrlarni bir joyga to`plash vositasidir; modomiki
narsaga nom berilmas ekan, narsa haqidagi fikr so`zlar bilan ifodalanmas 
ekan, u bizning aqlimizga yotdir va bizning aqlimiz ishga solinmaydi”. 
X1X asrning boshlaridan boshlab ilmiy madaniyat maorifining o`sish
bilan psixologiya bilimlari sistemasida empirik psixologiya xukmron mavkeni
egallay boshladi, buning ichida esa materialistik okimlar tez o`sa boshladi.