O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus vazirligi samarqand davlat universeteti

12.5. Qashshoqlik va uning xususiyatlari 
Qashshoqlik - bu eng kam (mamlakat standartlariga muvofiq) 
yashash vositalariga ega bo‗lmagan odamlarning iqtisodiy holati. 
Kambag‗al odamlar soni qashshoqlik chegarasi qanday aniqlanganiga 
qarab farq qiladi. 
Qashshoqlik qashshoqlikning mutlaq yoki nisbiy chegarasiga ega 
emas. 
Mutlaq darajada qashshoqlik darajasi - bu insonning fiziologik 
ehtiyojlari asosida aniqlanadigan minimal hayot darajasi oziq-ovqat, 
kiyim-kechak, uyda. Rossiyada bu tirikchilik eng kam. 
Nisbatan 
qashshoqlik 
darajasi 
odamlarning 
qashshoqlik 
darajasidan pastligi bilan tavsiflanadi (Evropa Ittifoqi mamlakatlarida - 
mamlakatdagi uy xo‗jaliklari xarajatlarining yarmidan kamrog‗i). 
Qashshoqlik quyidagi ko‗rsatkichlar bilan tavsiflanadi: 

kambag‗allar soni; 

qashshoqlikning chuqurlik darajasi; 

qashshoqlik darajasi. 
Mamlakatdagi iqtisodiy sharoit o‗zgarishi bilan kambag‗allar soni 
o‗zgaradi.
Qashshoqlik 
koeffitsienti 
so‗rovda 
qatnashgan 
oilalar 
daromadlarining kunlik darajasidan o‗rtacha chetlanishini ifodalaydi va 
so‗rov o‗tkazilgan oilalarning umumiy soniga bog‗liq bo‗lgan umumiy 
daromad taqchilligi bilan tavsiflanadi. 

---

165 
Qashshoqlik zo‗ravonlik koeffitsienti - bu so‗rovda qatnashgan 
oilalar daromadlarining so‗rov o‗tkazilgan oilalarning umumiy soniga 
bog‗liq bo‗lgan kvadratik daromad kamomadi bilan belgilanadigan, eng 
kam yashash darajasidan o‗rtacha o‗rtacha chetlanishidir. 
Qashshoqlik holati aholining kasb darajasi bilan bog‗liq. 
Kambag‗allarning aksariyati qariyalar, nogironlar va kasallar, ayollar va 
bolalar orasida. 
Hayot darajasi ko‗rsatkichlari va hayot sifati ko‗rsatkichlari 
farqlanadi. Turmush darajasining ajralmas ko‗rsatkichlariga quyidagilar 
kiradi: 

real ish haqi; 

aholining real daromadlari; 

ikkinchi darajali ishdan olinadigan daromad; 

shaxsiy yordamchi xo‗jaliklarning mahsulotlarini sotishdan 
tushadigan daromadlar; 

dividendlar (aktsiyalar va obligatsiyalar bo‗yicha); 

aholi omonatlari bo‗yicha foizlar; 

pensiyalar, nafaqalar, stipendiyalar. 
Turmush darajasining xususiy ko‗rsatkichlariga quyidagilar kiradi. 
-ayrim tovar va xizmatlarni iste'mol qilish ko‗rsatkichlari (aholi jon 
boshiga, har bir oilaga, ijtimoiy guruhlar, hududlar bo‗yicha); 
-uzoq muddatli mahsulotlar, uy-joy, kommunal xizmatlar bilan 
ta'minlash ko‗rsatkichlari 
Xususiy ko‗rsatkichlar qatoriga quyidagilar kiradi: 

iste'mol darajasini to‗g‗ridan-to‗g‗ri tavsiflovchi tabiiy 
ko‗rsatkichlar, ma'lum imtiyozlar berish; 

aniq 
ehtiyojlarni 
qondirish 
xarajatlari 
va 
ularning 
dinamikasini aks ettiruvchi xarajatlar ko‗rsatkichlari;
Ehtiyojlar turiga qarab guruhlanadi. Masalan, oziq-ovqat, uy-joy, 
kommunal xizmatlar, kiyim-kechak, uzoq umr ko‗riladigan mahsulotlar, 
dam olish, madaniy ehtiyojlarni qondirish va boshqalar. 

---

166 
Aholi hayotining sifati deganda ma'lum bir mamlakat aholisining 
moddiy, ijtimoiy, jismoniy, madaniy va ma'naviy farovonligini 
tavsiflovchi ko‗rsatkichlar majmui tushuniladi. 

Aholining hayot sifatining asosiy ko‗rsatkichlari: 

Inson taraqqiyoti indeksi (Inson taraqqiyoti indeksi); 

jamiyatning intellektual salohiyati ko‗rsatkichi; 

jon boshiga to‗g‗ri keladigan inson kapitali; 

aholining hayotiy koeffitsienti. 
Inson taraqqiyoti indeksi (Inson taraqqiyoti indeksi) uchta 
indeksning o‗rtacha arifmetik ko‗rsatkichidir: 

umr ko‗rish davomiyligi (Ij); 

ta'lim darajasi (Io); 

Aholi jon boshiga YaIM (YaIM dn). 
Inson taraqqiyoti indeksi quyidagi formula bo‗yicha hisoblanadi: 
Ushbu ko‗rsatkich Efiopiyada 0,25 dan Kanadada 0,96 gacha. 
Rossiyada bu 0,76 ga teng. Inson taraqqiyoti indeksi BMT tomonidan 
1990 yildan beri aniqlanib kelinmoqda. 
Jamiyatning intellektual salohiyati ko‗rsatkichi aholining bilim 
darajasi va mamlakatdagi ilm-fan holatini aks ettiradi. Uni hisoblashda 
quyidagilar hisobga olinadi: 

kattalar aholisining ta'lim darajasi; 

aholining umumiy sonida talabalarning ulushi; 

yalpi 
ichki 
mahsulotdagi 
ta'limga 
sarflanadigan 
mablag‗larning ulushi; 

ish bilan band bo‗lganlarning umumiy sonidagi fan va ilmiy 
xizmatlarda band bo‗lganlarning ulushi; 

yalpi ichki mahsulotdagi fanga sarflanadigan xarajatlarning 
ulushi. 
Jamiyatning intellektual salohiyatining pasayishiga Rossiyadan 
chet elga "miya oqimi" deb ataladigan narsa ta'sir ko‗rsatmoqda, bu 
so‗nggi 10 yil ichida ekspertlarning hisob-kitoblariga ko‗ra ilm-fan va 

---

167 
oliy ta'lim sohasidagi tadqiqotchilarning 15 foizini tashkil etdi. Eng 
malakali ishchilar AQShga oqib kelishmoqda.
Aholi jon boshiga to‗g‗ri keladigan inson kapitali davlat, firmalar 
va fuqarolar tomonidan ta'lim, sog‗liqni saqlash va boshqa ijtimoiy 
sohalarga sarflanadigan xarajatlar darajasini aks ettiradi. Mamlakatning 
iqtisodiy rivojlanish darajasi qanchalik baland bo‗lsa, inson kapitali 
darajasi va uning umumiy kapital tarkibidagi ulushi shuncha yuqori 
bo‗ladi. 
Aholining yashash qobiliyati koeffitsienti genofondni saqlash, 
aholining intellektual rivojlanishi ma'lum bir ijtimoiy sharoitda. (Ushbu 
ko‗rsatkich besh balli shkala bo‗yicha o‗lchanadi). 1,5 baldan pastroq 
darajani belgilash - bu inqirozli vaziyat, aholi hayoti darajasining 
pasayishi, aholi o‗lishni boshlagan chegaraga tushishini anglatadi.
Hayot sifatining ayrim jihatlari xususiy ko‗rsatkichlar bilan 
tavsiflanadi. Bunga quyidagilar kiradi: 

ijtimoiy jihatdan kasallanish, tug‗ilish, o‗lim, tabiiy o‗sish 
dinamikasi); 

aholining iqtisodiy faoliyati (ishsizlik darajasi, aholi 
migratsiyasi va uning sabablari); 

ijtimoiy keskinlik (siyosiy tadbirlarda, ish tashlashlarda 
qatnashish, yalpi ichki mahsulotdagi yashirin iqtisodiyotning ulushi, 
jinoyatchilik dinamikasi); 

ijtimoiy sohani rivojlantirish (Ta'lim, fan, sog‗liqni saqlash, 
madaniyatga sarflanadigan xarajatlarning YaIMdagi ulushi, o‗quvchilar 
va talabalar soni, shu jumladan bepul va pullik o‗qiyotganlar, har bir 
o‗qituvchiga to‗g‗ri keladigan o‗rtacha talabalar va talabalar soni); 

ekologik ko‗rsatkichlar (atmosferadagi zararli moddalarning 
tarkibi, 
tuproq, 
suv, 
oziq-ovqat; 
atrof-muhitga 
sarflanadigan 
xarajatlarning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi, atrof-muhitni muhofaza 
qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga yo‗naltirilgan asosiy 
fondlarga investitsiyalar). 

---

168