36
asosan bozorga mutlaqo yangi tovarlarni kiritgan firmalar ustunlikka ega bo‘ladi.
Bunda firmalar qisqa muddatli davrda foydani oshirish va narxni chegaralashga
harakat qiladi.
Yopiq monopoliya – raqobatni cheklovchi huquqiy me‘yorlarga ega bo‘lgan
monopol firmalar yoki holat bo‘lib, aksariyat hollarda davlat organlari tomonidan
himoya qilinadi. Shuningdek raqobatni cheklovchi patent, lisenziya, nou-xau,
mualliflik huquqlari, sanoat namunalari ham mavjud bo‘ladi. Amalda juda ozchilik
firmalar mutloq yopiq monopol mavqyega ega bo‘ladi. Haqiqatda iqtisodiyotda
tovarov-substitutlar paydo bo‘lishi, ahuquqiy to‘siqlarning olib tashlanish ehtimoli
juda katta.
Yopiq monopoliyalar uzoq muddat zararsiz ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish
orqali foyda olishi, barcha xarajatlarini to‘liq qoplashi, kapital qaytimini qoplashi
mumkin. Ammo foydani to‘liq o‘zlashtira olmaydi.
Monopoliya shuningdek, narx ustidan hukmronlikni ham anglatadi. Agarda
jamiyatda mutloq monopoliya mavjud bo‘lsa, uning tegishli tarmoqda narx
bo‘yicha yakka hukmronligi to‘g‘risida xulosa chiqarishimiz mumkin.
Monopoliyaga baho berish uchun firmalarning bozordagi tovar aylanmasidagi
solishtirma ulushi ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Eng ishonchli ko‘rsatkich
tarmoqdagi firmalar ulushi va ularning solishtirma ulushidir. Masalan, muayyan
mahsulot turlari bo‘yicha 4 firmaning ulushi, 8 ta firmaning ulushi, 10 ta firmaning
ulushi va boshqalar. Monopoliyaning vujudga kelishini 2.3.1-rasmdagi jarayon
orqali kuzatishimiz mumkin.
Dostları ilə paylaş: