O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti


-rasm. Ishlab chiqarishning konsentrasiyalashuvi



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə23/160
tarix16.09.2023
ölçüsü5,01 Kb.
#144150
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   160
b585866d01caec27c77db26fd8b5f337 HOZIRGI ZAMON RAQOBAT NAZARIYALARI

2.2.2-rasm. Ishlab chiqarishning konsentrasiyalashuvi
Monopolistik tuzilmalarning vujudga kelishi quyidagi omillar bilan izohlanadi 
(2.3.3-rasm): 
2.3.3-rasm. Monopolistik tuzilmalarning vujudga kelishi jarayoni 
Ishlab chiqarishning konsentrasiyalashuvi yoki monopolistik tuzilmalarning 
vujudga kelishi quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi: 
1. Kartel - narxlar va foydani oshirish maqsadida mahsulot hajmini 
cheklashga kelishib olgan ishlab chiqaruvchilar uyushmasi. Kartelning asosiy 
kelishuv obyektlari narxlashtirish, faoliyat doirasi, sotish shartlari, patentlardan 
foydalanish. Odatda kartellar bir tarmoq doirasida faoliyat ko‘rsatadi va 
Технологик 
жиҳатдан бир-
бирига боғлиқ 
бўлмаган турли 
тармоққа 
тегишли 
фирмаларнинг 
комбинацияси 
Diversifikatsiya 
Bir tarmoqqa 
taalluqli ikki va 
undan ortiq 
firmalarning 
birlashishi 
Gorizontal 
integratsiya 
Vertikal 
integratsiya 
Texnologik jihatdan bir-biriga bog‘liq turli 
tarmoqqa tegishli firmalarning 
kombinatsiyasi 
Jamiyatda ishlab chiqarish 
kuchlarining rivojlanishi 
Ishlab chiqarish kapital 
sig‘imining ortishi 
Ishlab chiqarish va kapitalning 
konsentratsiyalashuvi 
Yirik korxonalarning vujudga 
kelishi 
Raqobat kurashining cheklanishi 
Monopolistik birlashish 
imkoniyatining ortishi 
Monopolistik birlashish 
zaruratining ortishi 
Monopoliya 


39 
antimonopol qonunchilik nazorati ostida bo‘ladi. Kartel ishtirokchilari o‘zlarining 
huquqiy va xo‘jalik yuritishda mustaqilliklarini saqlab qoladilar va faoliyatini 
kartel shartnomasi (narx, sotish bozori, ishlab chiqarish va sotish hajmi, patentlar 
almashinuvi va shu kabilar). 
2. Sindikat – bu monopolistik birlashmaning bir turi. Ular bir tarmoq 
korxonalari huquqiy va ishlab chiqarish mustaqilligini saqlab qolgan holda 
buyurtmalarni taqsimlash, xom ashyo sotib olish, ishlab chiqarilgan mahsulotni 
sotish uchun o‘zlarining tijorat faoliyatlarini birlashtirib, yagona idora tuzadilar. 
Sindikat a‘zolari o‘zlarining tijorat mustaqilligini yo‘qotadi. Sindikatlar sobiq 
ittifoq davrida keng tarqalgan bo‘lib bugungi kunda ham () kabi sindikatlar 
mavjud. 
3. Trest – bu monopolistik birlashmaning bir turi hisoblanib, ular bir tarmoq 
korxonalarining qo‘shma mulk, ishlab chiqarish va sotish faoliyatini hamkorlikda 
amalga oshirish uchun birlashishi orqali vujudga keladi. trest ishtirokchilari 
o‘zlarining ishlab chiqarish va tijorat mustaqilliklarini to‘liq yo‘qotadilar. Trest 
boshqaruv yagona marzak orqali amalga oshirilib, olingan foyda ishtirokchilar 
ulushiga qarab taqsimlanadi. 
4. Konsern – turli tarmoq korxonalarining umumiy boshqaruv va moliyaviy 
maqsadlarda birlashuvidan iborat monopolistik tuzilmadir. Odatda konsern 
tarkibiga ishlab chiqarish korxonalaridan tashqari transport va savdo, banklar yoki 
boshqa moliyaviy tashkilotlar (sug‘urta, pensiya fondlari, kredit uyushmalari) 
kiradi. Konsern ishtirokchilari rasman mustaqil bo‘lsalarda ular yagona markaz 
orqali boshqariladi. Bunday tuzilma ichki moliyalashtirish, ichki qulay tariflarning 
qo‘llanilishi, patent, lisenziya va nou-xaularning imtiyozli berilishi bilan a‘zo 
korxonalarning raqobatbardoshligini oshiradi. Dastlabki konsernlar AQSh va 
Yaponiyada paydo bo‘lgan bo‘lib, bugungi kunda turli mamlakatlarda yirik 
kompaniyalar shunday tuzilmaga kiradi. 
5. Pul – loyihalardan foydalanishni ko‘zdad tutuvchi birlashma bo‘lib, patnt 
va lisenziyalarni o‘zaro kelishilgan holda berishga yo‘naltirilgan. Pul 
ishtirokchilarining daromadi unga kirishdagi kvota asosida belgilanadi. 
6. Xolding – aksiyadorlik jamiyati hisoblanib, huquqiy mustaqil bo‘lgan 
korxonalarning nazorat paketiga ega tuzilmadir. Xolding ishtirokchilarning barcha 
operasiyalarini o‘z nazoratiga oladi. Xoldinglarning bosh kompaniyasi yirik 
monopoliya hisoblanadi va ishtirokchilarni shu‘ba korxona sifatida boshqarib 
turadi. Xoldinglar o‘nlab korxonalar aksiyalarining nazorat paketiga ega bo‘lib bu 
aksiyalar orqali katta foydaga ega bo‘ladi va uni tadbirkorlik faoliyatiga 
yo‘naltiradi. Huquqiy jihatdan AJ, MChJ, UK shakliga ega bo‘ladi. Xolding-
kompaniya– a‘zo korxonalar faoliyatini aksiyalar nazorat paketi orqali 
boshqaradigan kompaniyadir. 
7. Konglomerat – bosh kompaniyasi faoliyati an‘anaviy tarmoq bilan 
texnologik 
va 
ishlab 
chiqarish 
aloqalari 
mavjud 
bo‘lmagan 
yirik 
korporasiyalarning tarmoqqa kirib kelishiga asoslangan birlashma. 
Mukammal raqobat sharoiti juda oddiy tuzilishga ega: tabbiy holda olib 
qaraydigan bo‘lsak bozordagi muvozanatni ta‘minlash mumkni. Buni moddiy 
zahiralar, mulk huquqi, daromadlarning qayta taqsimlanishi, soliqlar va shu 


40 
kabilarda ko‘rishimiz mumkni. Mukammal raqobat to‘g‘risidagi farazlar bozordagi 
vaziyat to‘liq ochib bera olmaydi va uning subyektlarini har doim ham 
qoniqtirmaydi. Chunki mukammal raqobat sharoitida narx iste‘molchilar sonining 
ortishi bilan ham, ishlab chiqaruvchilar va raqiblar sonining ortishi bilan ham 
ahamiyatga ega bo‘lmay qolaveradi. Shuningdek mukammal raqobat sharoitini 
yaratishning amalda imkoniyati juda kam.
Monopoliya tovar bozorlarida yagona ishlab chiqaruvchi –monopolist 
mavjud bo‘lganda vujudga keladi. Monopolist umumiy talabni qondirish 
imkoniyatiga ega. Monopoliya nafaqat yagona ishlab chiqaruvchi mavjudligi bilan 
emas balki unda raqobat mavjudligi bilan ham izohlanadi. Monopol bozorda 
iste‘molchilar o‘z xarid qobiliyatlari bilan bir-biriga raqobatlashadi. Ularning soni 
ko‘pligiga qaramasdan narxga xech qanday ta‘sir ko‘rsata olmaydilar. Bozorda 
yagona taklif(narx)ga ko‘p sonli iste‘molchilarning talabi orqali muvozanat 
vujudga keladi. Shu bois bugungi kunda bozordagi raqobat muhitini nomukammal 
sharoitda o‘rganish bugungi kunda juda muhim. 
Monopoliya bir turdagi tovarlar bozori tushunilib, uning yagona ishlab 
chiqaruvchisi bo‘ladi, ya‘ni bozorning talab egri chizig‘i 
q = D(p)
va yagona 
ishlab chiqaruvchi uchun talab egri chiziqlari mos tushadi. Monopoliya sharoitida 
firma tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi 
q
va u sotishi mumkin bo‘lgan 
mahsulot narxi bozorning talab funksiyasi 
p= p(q) 
ga teskari deb qabul qilinadi. 
Demak, 
q = D(p) 
va 
p= p(q) 
kamayuvchi funksiyalar ekan. 
Agarda – monopolistning umumiy xarajatlari funksiyasi, monopolistning 
maqsadi yuqori foyda olish bo‘lsa, u holda monopolistning foydasi quyidagiga 
teng bo‘ladi: 
( ) ( ) ( )

 
 
 
q
m
>0 
bo‘lganda 
q

nuqtaning eng yuqori qiymati(maksimumi) quyidagiga 
teng: 

) ( 
) ( 
) ( 

bunda 
q
m
–monopolist ishlab chiqargan mahsulot hajmi. Formuladan monopoliya 
sharoitida marjinal xarajatlar va daromadlar teng bo‘lishi kelib chiqadi. Ta‘kidlab 
o‘tamizki, ushbu formuladan

) ( 
) ( 


) ( 
) ( 


) ( 
)


) ( 
)
Bundan kelib chiqadiki, monopolist narxi
p
m
mukammal raqobat sharoitidagi 
narxdan yuqoriroq, ishlab chiqarish hajmi esa kamroq bo‘lar ekan. 
Marjinal daromad (MC) va talabning narx elastikligi o‘rtasidagi munosabat 
orqali ifodalash orqali ushbu shartni quyidagicha ifodalashimiz mumkin: 

) ( 
)
(

)
)
Bunda
E(p
m
)–
narx elastikligi. 
E(p
m
)>0<-1. 
Demak, monopolist bozorning 
narx elastik bo‘lgan sohalarida faoliyat ko‘rsatadi. Ya‘ni: 

) ( ( 
))


41 


MC 
MR 
 
 

 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
p
m
 
MC 
p
c


q=D(p) 
 

 
MR 
 

0
q
m
q
c
q

Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   160




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin